ءوزىمىزدى ءوزىمىز بيلەۋدەن قالىپ بارامىز - دۋلات يسابەكوۆ
وندا اۆتور «گاۋھارتاس» فيلمىنىڭ سەناريىنە تالاسى بارىن ايتادى. اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكسيانىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. «جاس الاش» گازەتى - اشىق، سىني پىكىرگە ءارقاشان اشىق الاڭ. سول ماقالاعا وراي جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى دۋلات يسابەكوۆ حابارلاسقان ەدى.
«قالاي جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي وتىرمىن» دەگەن جازۋشىمەن سۇحباتتاسىپ، وقىرماندارىمىزعا جاۋابىن دا، ماعىنالى اڭگىمەسىن دە ۇسىنىپ وتىرمىز.
مەن دۋلات يسابەكوۆتىڭ كابينەتىنە كىرگەندە، جازۋشى جاڭا تەمەكىسىن تۇتاتتى. «باعاشارمىسىڭ؟» «ءيا». ءوزىم باياعىدان بىلەتىن، شىعارمالارىنىڭ ىشىنەن ەڭ العاش «اپكە» پەساسىن وقىپ، ونىسىن اكەمتەاتردان تاماشالاعان جازۋشىمنىڭ الدىندا وتىرمىن. «ءبىز سوعىستى كورگەن جوقپىز»، «دەرمەنە»، «سۇيەكشى» پوۆەستەرىن، «تالاحان-186»، «ەسكەرتكىش»، «قاراشاڭىراق» اڭگىمەلەرىن قىزىعا وقىعان كەزدەرىمدە العان اسەرلەرىمدى ايتقىم-اق كەلىپ وتىر. ءبىراق بۇگىن مۇلدە باسقا ماسەلە تۋرالى اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن كەزدەسىپ وتىرمىز. بۇلاي بەتپە-بەت ءبىرىنشى رەت جولىقتىم. ىلعي تەلەفون ارقىلى سويلەسەتىن ەدىم. «باعاشارمىسىڭ؟» دەۋى سول. ۇلكەن جازۋشىنىڭ سولاي سۇراعانىنىڭ ءوزى كەيىنگى ءبىز سياقتى جاستارعا مارتەبە عوي.
مەن بارىنەن بۇرىن ءوزىم قاتتى ۇناتاتىن «وكپەك جولاۋشىنىڭ» اۆتورىمەن سۇحباتتاسىپ وتىرعانىما قۋاندىم-اۋ دەيمىن...
«گاۋھارتاس» قالاي دۇنيەگە كەلدى؟
- مەن ونداي جازۋشىنى تانىمايمىن، قۋانىشبايدان، كادىربەكتەن، بەكسۇلتاننان سۇرادىم. ەشكىم بىلمەيدى. ءوزىم دە كورگەن ادام ەمەس. ومىرىمدە ۇزىناعاشتا ەكى-اق كەزدەسۋ وتكىزدىم. ول جاقتا بىرەۋمەن شاي ىشكەن ەمەسپىن. ءبىر رەت تۇمانباي ەكەۋمىز باردىق. ول كەزدە جامبىلدىڭ مەرەيتويى ەدى. مۋزەيىندە بولدىق تا، قايتتىق. سوندا توپتىڭ ىشىندە امانداسقان شىعار. كىم ەسىمدە قالادى؟!
ءوزىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، مەنىمەن ارالاسىپ جۇرگەن سياقتى. جازۋشىنى وقىماساڭ دا، اتىن ءبىلۋىڭ كەرەك قوي. ءبىر شىعارماسىن ەستيسىڭ. ءتىپتى ونداي دا ادام ەمەس. كەرەك دەسەڭ، ماعان «دۋلات» دەپ ايتۋعا حاقى جوق. ال، ءسويتىپ ايتايىن. كەشە بەكسۇلتان دا قاراپ شىعىپ، ابدەن كۇيىنىپ، «جاس الاشقا» نە بولعان، مەنىڭ دە ماقالامدى باسىپ جۇرەدى. ءبىراق مىناۋسى نەسى؟» دەپ رەنجىدى. مەن دە رەنجىدىم. ەگەر شىعارمامدى سىناپ جاتسا، مەيلى دەيسىڭ. ايتىپتى، ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپتى دەيسىڭ. رەنجىسەڭ، رەنجىرسىڭ.
ول شىعارمانى وقىماعان. جانە كەكەسىنمەن جازىپتى. «اسكەردە كۇزەتتە تۇرىپ، قوي تۋرالى جازا سالعان» دەيدى. شىعارمانى ادام قويعا قاراپ وتىرىپ جازا ما؟ ول - قويشى تۋرالى ەمەس، سۇلۋلىق پەن دورەكىلىك تۋرالى شىعارما.
- «گاۋھارتاستى» اسكەردە جۇرگەندە قالاي جازدىڭىز؟
- بەس جىل ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعاننان كەيىن، اسكەري كافەدرا بولمادى دا، مەنى ازاماتتىق بورىشىمدى وتەۋگە الىپ كەتتى. ماسكەۋدىڭ ىرگەسىندەگى كۋبينكا دەگەن جەردە بولدىم. قالىڭ ورمان. ءالى كۇنگە اسكەري فيلمدەرىندە سول جەردى كورسەتەدى. ۇلكەن اسكەري بازا. بۇكىل اسكەري ۇشاقتار سوندا. مەن سول جەردە سەگىز اي بولدىم. سول كەزدە قورعانىس ءمينيسترى گرەچكو ەكى رەت كەلىپ كەتتى. بۇل سول اسكەري ءبولىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى.
ءبىز سونداي ماڭىزدى وبەكتىلەردى كۇزەتەتىن باتالون بولدىق.
وتە قاۋىپتى ەدى. قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە نە كۇزەتىپ وتىرعانىڭدى ءوزىڭ بىلمەيسىڭ. قولىڭدا اۆتومات. كىتاپ وقۋعا، تەمەكى شەگۋگە حاقىڭ جوق. وندا - گاۋپۆاح. ەكى ساعات تۇراسىڭ. سوندا ارقامدى قابىرعاعا بەرەم دا، الدىمدى تۇگەل قاراپ تۇرامىن. كەزەكشى كەلە جاتادى، سولداتتار جۇرەدى. الدىما تەمىر بوشكەنى قويىپ، ۇستىنە گازەت جايىپ، قارعا سياقتى ەكى شوقىپ ءبىر قاراپ، «گاۋھارتاستى» جازدىم. «لەنيندىك بولمە» دەگەن بولاتىن.
ەكى ساعات دەمالىس بەرەتىن. ءوزىڭدى رەتكە كەلتىرۋىڭ كەرەك. سول ۋاقىتتى پايدالانىپ جالعاسىن جازامىن. جازىپ بىتكەنىمدى سول جەردەگى قازاقتاردى جيناپ الىپ وقيمىن. ءۇش باتالوننان قازاق جىگىتتەر جينالاتىن. سولاردىڭ ارقاسىندا مەن وسى شىعارمانى تەز ءبىتىردىم. جاي عانا ماڭايدا قىدىرىپ ءجۇرىپ قالسام، «نەگە ءجۇرسىڭ؟ جالعاسىن جازساڭشى» دەيتىن. سول كەزدە جازعان داپتەرىم ۇيدە بار، ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاپ ءجۇرمىن. «گاۋھارتاس» بىتكەننەن كەيىن كالينين قالاسىنا كەتتىم. وندا وفيتسەرلىك كۋرسقا بارىپ، لەيتەنانت بولىپ شىقتىم. 1966 -جىلى جازىپ ءبىتىپ، 1967 -جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنا باسىلدى.
ماسەلە سول پوۆەستى اسكەردە ءجۇرىپ جازۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى - بارلىق اقىماقتىق سوندا. ءبىر جەردى قازدىرادى دا، قايتادان كومدىرەدى. ەشقانداي لوگيكاسىز، ءبىر-بىرىنە كەرەعار دۇنيەلەر. «گرەچكو كەلە جاتىر» دەپ قاردى بوياتتى. قار قالىڭ، ەكى مەتر. ەرتەڭ ەرىپ كەتەدى عوي دەسەڭ، ەشكىم تىڭدامايدى. مەنىڭ وندايعا جانىم قارسى بولدى. سونداي كەزدە وزىمە جاقىن، جانىم قالاعان دۇنيە ىزدەپ، «گاۋھارتاستى» تاپتىم.
كەيىپكەرلەرىمنىڭ اتىن بىردەن ويلاستىردىم. سالتانات بىردەن شىقتى. ونداي كەيىپكەر اۋەزوۆتە دە بار عوي. انا جىگىتتىڭ «مەنىڭ دە كەيىپكەرىمنىڭ اتى سالتانات ەدى» دەگەنگە ايتىپ وتىرمىن. شىعارمانىڭ اتىن ەڭ ءبىرىنشى «دالا ەركەسى» دەپ قويعان ەدىم. «جۇلدىزعا» بەرگەندە، سىرباي ماۋلەنوۆ - رەداكتور. راحمەتوللا رايىمقۇلوۆ ءبولىم باسقارادى. سول كىسى وقىپ شىعىپ، ول كەزدە ونىمەن جاقسى تانىس ەمەس ەدىم، جاقسى باعالادى. «تاماشا ەكەن. ەندى رەداكتورعا بەرەمىن» دەدى. سىرباي اعا وقىپ شىعىپ، قولىمدى الدى. «اينالايىن، مىناۋىڭ تاماشا بولىپتى. نومىرگە جىبەردىك» دەدى. 1979 -جىلى نەمىس تىلىنە اۋدارىلىپ، باسىلدى. ال ونىڭ كىتابى 80-جىلدارى شىعىپتى. دەمەك، كىتاپتى وقىماعان.
- كينوعا قاراپ ايتىپ تۇر عوي، سوندا...
- ءيا، ول كومپلەكستىك بريگادا سول كەزدە ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى ەدى. ول كەزدە مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردىڭ ءبارىن مالشى بولسىن دەپ قويعا سالدى. وعان ءبارىمىز قارسى بولدىق. «اتا-باباسى قويشى بولعان ەكەن دەپ جاستار دا مال باعۋى كەرەك پە؟ ولاردىڭ اراسىنان عالىم، ينجەنەر، مەحانيك شىقپاۋى كەرەك پە؟» دەگەن داۋ كوتەرىلىپ، سودان توقتادى.
سەناريدى ماسكەۋدىڭ ءوزى بىرنەشە رەت وقىپ شىعىپ، سول كورىنىستى قوستىردى. قالتاي مۇحامەدجانوۆ سەناريدى بەكىتىپ الىپ كەلدى. سول جىلى كينونىڭ جاعدايى ەلىمىزدە وتە قيىن بولاتىن. ءتورت سەناريدىڭ ۇشەۋى جاراماي، جالعىز «گاۋھارتاس» قالعان. كامال سمايىلوۆ - كينو كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، قالتاي مۇحامەدجانوۆ - باس رەداكتور، ءابىش كەكىلبايەۆ - سەناري كوللەگياسىنىڭ باس رەداكتورى، تەلمان جانۇزاقوۆ - رەداكتور.
سولاردىڭ بارىمەن كۇندە جيىن، كۇندە تالقىلاۋ. ابدەن ىعىرىمىز شىقتى. اقىرىندا سول كورىنىستى قوستىق. شىعارماداعى قوي - اراداعى تارتىستى شيەلەنىستىرۋ ءۇشىن سەبەپ قانا. ونداي كينوداعىداي كورىنىس شىعارمادا جوق. ەگەر سول كورىنىسكە تالاسسا، شاماسى جەتسە، سول ەپيزودتى الدىرىپ تاستاسىن. ريزا بولار ەدىم. تۋرا سول جەرگە كەلگەندە مەن كينونى قاراي المايمىن. ۇيدەن شىعىپ كەتەم. پارتورگتارمەن جينالىس، ايشامەن كەزدەسكەنى جەرى - ءبارى قوندىرما، ويدان شىعارىلعان دۇنيەلەر.
مەن سەناريدى تالقىلاۋ جيىنىندا سول كورىنىسكە قارسى بولدىم. ول كەزدە بۇل دا وتپەي قالاتىن بولىپ تۇردى. ءبارى كەلىپ جالىندى. ءشارىپ بەيسەنبايەۆ مارقۇم: «دۋلات، وسىنى قويايىقشى. ولار ايتقانىن ىستەتپەي قويمايدى. 5-6 مينۋتقا شىدايىق. سودان كەيىن نەگىزگى وقيعاعا شىعىپ كەتەدى عوي. ءتۇسىرىلىم الاڭىنا بارعان سوڭ، ونى باسقاشا تۇسىرەم»، - دەپ، ايتەۋىر، مەنى كوندىردى. اراسىندا باسقا ەپيزودتار سالىپ، قۇراستىردى. بايتەن وماروۆ، مۇحتار باقتىگەرەيەۆ، ءانۋار بورانبايەۆ، دوسحان جولجاقسىنوۆتار وينادى. ءسويتىپ-ءسويتىپ، ءسال قىزىقتىراق ەتىپ وتكىزگەندەي بولدى. ءبىراق سول كورىنىس ءبارىبىر دۇرىس شىقپادى.
- سەناري بويىنشا تۇسىرىلگەندە بۇدان دا جاقسى بولار ما ەدى؟
- ارينە. وندا سالتانات قايتىس بولادى. تاستان وبرازى فينالدا اشىلادى. مەن ءانۋار بورانبايەۆتىڭ ويناۋىنا قارسى دا بولعان كەزىم بار. كەيىننەن جاقسى كورىپ كەتتىم. پوۆەستە تاستان ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي الىپ ادام. ەكى قاپتى قولتىعىنا قىسىپ اپ، ءجۇرىپ كەتە بەرەدى. بۇل - دورەكىلىك. سالتانات - سۇلۋلىق.
مەنىڭ كەيىپكەرىمنىڭ اتى ىبىش ەدى. كەيىن تاستان دەپ وزگەرتتىم. ويتكەنى ىبىش ورىسشاعا اۋدارعاندا «يبيش» بولىپ، جامان ەستىلەتىن بولدى. اسكەرگە قايىركەن كەتىپ بارا جاتادى. اناۋ كوشەيىن دەپ جاتىر. كۇز. كوڭىلسىز ءسات. سالتانات قايتىس بولعان. بۇكىل دالانى وزگەرتكەن، اكەسىنىڭ قاتىگەزدىگىن دە جۇمسارتقان. شەشەسى دە باۋىرمال بولعان. انىمەنەن ەركەلەگەن قىز. سونى تاستاننىڭ تۇسىنبەۋى. ءتىپتى اۋىرىپ جاتقاندا دا ءحالىن سۇراماي: «ءالى جاتىرسىڭ با؟» دەۋى. ول سولاي تاربيەلەنگەن. ونداي ادامدار اۋىلدا ءالى كۇنگە دەيىن بار. سودان ىبىش اسكەرگە شىعارىپ سالۋى كەرەك بولادى. ىبىش جوق. سودان اكەسى شىعارىپ سالادى. قالاش دەگەن ستانسيادا جيىن بولادى.
«ال، ەندى، بالام، تاستان كەلمەدى. ءبىر جۇمىسى بولىپ قالعان شىعار» دەپ، ەكەۋى ەكى اتقا ءمىنىپ شىعادى. جولدا سالتاناتتىڭ باسىنا قۇران وقىپ شىعايىن دەيدى. مولاعا جاقىنداسا، باسىندا ءبىر نارسە شوقيىپ وتىر. مولابۇركىت ەكەن دەپ، ۇركىتەيىن دەپ بارسا، ەشقانداي مولابۇركىت ەمەس - تاستان. اكەسى كورەدى دە، تاستاندى ايايدى. مىنە، مەن وسى ماحابباتتى جازدىم. ءبىزدىڭ ءسۇيدىم، كۇيدىم دەگەن ماحابباتىمىز ونىڭ الدىندا ءجىپ ەسە الماي قالادى. وسى يدەيانى شىعارمادى عوي. كەڭەس كينوسىندا باس كەيىپكەر ولمەۋى كەرەك دەگەن دۇنيە بولدى. كينودا سونداي شالا- جانسار بولىپ قالادى عوي. سەناري بويىنشا تۇسىرىلگەندە الدەقايدا سەزىمگە باي بولار ەدى.
سوڭىندا تاستان سايعا ءتۇسىپ كەتەدى دە، ار جاعىندا ەكى- ءۇش كيىز ءۇي اعاراڭداپ قالادى. دالا، مولا، اكەسىنىڭ ءاجىم باسقان ءجۇزى، جارىنان ايىرىلعان تاستان، بالا... «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق، قادىرىنە جەتپەدىڭ عوي، بالام» دەيدى اكەسى. «بۇل ءسىزدىڭ بەرگەن تاربيەڭىز عوي» دەيدى تاستان. سول كەزدە اكەسىنىڭ ايتاتىن اتاقتى ءسوزى بار: «ەگەر دە دۇنيەنىڭ ءبارى اكەنىڭ ايتقانىنداي بولىپ شىعاتىن بولسا، بالانىڭ ءوز دەگەنى بولماسا، مىنا ءومىر وزگەرىسسىز قالماس پا ەدى، بالام» دەگەن. بۇل - شىعارمانىڭ فيلوسوفيالىق ءتۇيىنى. وسىلاي بىتەتىن ەدى. كينودا وسى ءسوز قالدى. ءبىراق شىعارمانىڭ يدەياسى بۇلدىر بوپ قالدى.
«التىن تاق» حرەستوماتيالىق دەڭگەيدە شىققان
- «سەناريدەن - ەكرانعا دەيىن» اتتى ماقالاڭىزدا: «كينونىڭ قۇندىلىعى - نەگىزدى سەناريدە» دەيسىز. قازىرگى كەزدەگى كينولار كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟ كينو كورەسىز بە؟
- كورەمىن، نەگە كورمەيىن؟! اسىرەسە تاريحي تاقىرىپتاردى كوبىرەك كورىپ ءجۇرمىز. «قازاق حاندىعى»، «التىن تاق»، ونىڭ الدىندا «جاۋجۇرەك مىڭ بالا»، «ەر توستىككە» دەيىن كوردىك. تەلەديداردان «تار زامان» سىندى سەريالداردى بەرىپ ءجۇر. سولاردى كوردىم.
قازىر كىتاپ وقىپ وتىرۋعا دا ۋاقىتىڭ بولا بەرمەيدى. سەريالدار كوپ شىعىپ ءجۇر. ونى كورگەن سوڭ، باستان-اياق جىبەرمەۋىڭ كەرەك. «سۇلەيمەن سۇلتان» مەن «شىڭعىس حاندى»، «قۇبىلاي حاندى» كوردىم. تاريحي دۇنيەلەردى قالاي جازىپ جاتىر ەكەن دەگەن قىزىعۋشىلىق بولادى. ءبىز قازىر تاريحشىل بولىپ بارا جاتىرمىز. سونى قالاي تۇگەندەۋىمىز كەرەك؟ نەسىن ايتۋىمىز كەرەك؟ قايسىسىنان ساباق الۋىمىز كەرەك؟ نەسىن ۇيرەنىپ، نەسىنەن جيرەنەمىز - سولاردى ءبىلۋ ءۇشىن دە سول سەريالداردى كورەسىڭ.
- قازىر ءسىز سەناريىن جازعان «بالۋان شولاق» كينوتەاترلاردا كورسەتىلىپ جاتىر ەكەن. قۇتتى بولسىن!
- راقمەت. ەكرانعا ەندى عانا شىقتى. ساتىپ الىپ جاتىر. شىمكەنتكە اپارا جاتىرمىز. وبلىس اكىمى شاقىردى، ارىستا، تۇركىستاندا كورسەتەمىز.
- «التىن تاقتىڭ» سەناريى كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- سماعۇل ەلۋبايدىڭ بۇل سەناريى ءوز رامكاسىندا جاقسى جازىلدى دەپ ويلايمىن. ول زاماندى سۋرەتتەۋ ءۇشىن بۇدان ارتىق نە تابۋعا بولاتىنىن دا بىلمەيمىن. مىسالى، مەن جازسام باسقاشا جازار ەدىم. سماعۇل ءوز ستيلىندە جازىپ شىققان. مۇندا ءبىر وقىس وقيعالار جوق. پەرەلوم دەيمىز عوي، كينو تىلىندە. ول بولۋى كەرەك ەدى. ءبىز كەيدە حرونولوگيانىڭ جەتەگىندە ءبىرسىدىرعى كەتىپ قالامىز. وزەن ءبىرقالىپتى اعىپ جاتىر. كينودا ول ادامدى جالىقتىرىپ جىبەرەدى. بىردە تومەن، بىردە جوعارى وقيعالار بولۋى كەرەك. ەرەكشە بۇرىلىستار جوق. دەگەنمەن قازاقتىڭ تاريحىن جاساۋ ءۇشىن قاجەت. كينو حرەستوماتيالىق دەڭگەيدە شىققان. مۇمكىن، ول دا كەرەك شىعار.
- كينونىڭ نەگىزىندە ادەبيەت جاتۋى كەرەك دەپ ويلايسىز با؟
- ارينە. جاقسى سەناري بولماسا، جاقسى كينو ەشقاشان شىقپايدى. وسى كينو دەگەنگە «گاۋھارتاستان» باستاپ ارالاستىم. قانشاما كينو شىقتى، ءبارىمىز سەناريگە نازار اۋدارامىز. «قازاق فيلمدە» كوركەمدىك كەڭەستىڭ مۇشەسىمىن. قازىر كوپ ارالاسا بەرمەيمىن. ناشار سەناريلەر كوبەيىپ كەتتى دە، سولارعا كەيدە داڭعىل جول اشىپ بەرە سالادى. مىقتى سەناريلەر جاتىپ قالادى. اقشا ماسەلەسى، بىرەۋلەرىنىڭ ءتىل تابىسقىشتىعى ماعان ۇنامايدى.
سوڭعى كەزدە «قازاق فيلمنىڭ» جاعدايى بۇرىنعىعا قاراعاندا جاقسى دەۋگە بولادى. «قازاق حاندىعى» مەن «التىن تاقتىڭ» شىعۋى، «ەر توستىك» پەن «اناعا اپارار جولدىڭ» ءتۇسىرىلۋى جاقسى بەلەس دەپ ويلايمىن. ول دا («اناعا اپارار جول» - ب. ت)، ارينە، حرونولوگيالىق سيپاتتا. فاكتىلەردەن شىعا الماي قالعان. كەيىپكەردىڭ بۇكىل ءومىرىن ايتامىن دەپ، تيپتىك، تارتىمدى بەينە قالىپتاسپاي قالعان، فينالى ادامدى سەندىرمەيدى. شەشەسى ءومىر باقي اعاشتىڭ تۇبىندە كۇتىپ وتىرعانداي بولىپ قالعان. انا دەگەن كۇتەدى عوي. ءبىراق فيلمدە سونى دۇرىس جەتكىزبەگەن. سوندا انا تالدىڭ تۇبىندە ءومىر باقي كۇتە مە؟ ۇيىندە كۇتپەي مە؟ بالا دا جالعىز كەلە سالادى. سونداي ەرتەگى سياقتى بولىپ قالعان. ەرتەگىنىڭ ءوزىنىڭ رەاليزمى بولادى. سول ساقتالماي قالعان. موتيۆاتسيا جوق. بىزگە كينو سالاسىندا ءالى دە ءبىراز جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
- دارەجان ومىربايەۆ ادەبيەت پەن كينونى مۇلدە بايلانىستىرماۋ كەرەك، ەكەۋى ەكى بولەك دۇنيە دەپ ەسەپتەيدى. سەناريگە دە ادەبيەتتىڭ قاتىسى جوق دەگەن پىكىر ايتادى...
- ءيا، ەكەۋى ەكى بولەك ونەر. «بالۋان شولاقتى» قانشا رەت تۇزەپ جازدىق. كينو ءتىلى دەگەن بار. بىزدە 800 دەي جازۋشى بار. سونىڭ 7-8 ى دراماتۋرگ. ونىڭ قانشاسى كينودراماتۋرگ؟ بۇل سالانىڭ سپەتسيفيكالىق قيىندىعى بار. ساحنا مەن دراماتۋرگيانىڭ جازىلماعان زاڭدىلىقتارى بار. «اباي جولى» مەن «اننا كارەنينانى» ەكى ساعاتقا سىيدىرىپ بەرىپ جاتىرمىز عوي.
پروزادا ايتقانىڭدى كينودا ايتا المايسىڭ. كورە ءبىلۋىڭ كەرەك. ارتىق دەتال، پاراللەل دەگەن دۇنيەلەردى سەزىنە الۋىڭ كەرەك. ءبىز ءبىر ەپيزودتى 5-10 مينۋت كورسەتىپ، كورەرمەندى جالىقتىرىپ الامىز. جارىق ءتۇسىرۋ شەشىمدەرى دە، ءىرى كادرلاردى الۋ دا كينودا ۇلكەن ءرول وينايدى. جاقسى ءىرى كادر تۇسپەسە، كينو دا ءماز بولمايدى. كوزقاراس بار. قازىر سوعان قاتتى كوڭىل بولىنەدى. ءبىر قاراۋ ارقىلى دا كەيىپكەردىڭ بەينەسى اشىلادى.
دراماتۋرگيانىڭ ءوزىن ءبىز ءالى دۇرىس تۇسىنبەيتىن سياقتىمىز. ءبىر سيتۋاتسيا بولدى ما، سودان ءارى وقيعا دامۋى كەرەك. بىزدىكىلەر باياعى وقيعالاردى ەسكە الا سالادى. ساحناعا شىعارا سالادى. «التىن تاق» پەن «قازاق حاندىعى» كوپ جەرىندە ۇقساس بولىپ كەتەدى. سودان كەيىن ءبىزدىڭ قازاق كينولارىنداعى باستى كەمشىلىك - تۇلكى تىماقتارىن شەشپەي-اق قويدى. شىلدە شىرقىراپ تۇرادى. انا جاقتا بىرەۋلەر سۋعا ءتۇسىپ جۇرەدى. بۇلار كادىمگى ساپتاما ەتىك، جاعالى ىشىك، تۇلكى تىماق كيىپ جۇرەدى. قۇرتتاپ، بيتتەپ كەتتى عوي، قۇداي-اۋ. قازاقتىڭ جازعى جەلبەگەيلەرى قايدا؟ وسى «بالۋان شولاقتى» تۇسىرگەندە رەجيسسەرگە ايتتىم: «وسى ءبىز قازاقتى تۇسىرگەندە ازىپ-توزىپ بارا جاتقان قازاقتى تۇسىرەمىز. مالاقايلارى قيسىق، ۇستەرى البا-جۇلبا. قيراپ تۇرعان ءۇي. جالعىز-جارىم كيىز ۇيلەر. شىنداپ قارايتىن بولساق، قازاق ولاي ءومىر سۇرگەن جوق. عاليانىڭ ءسان سالونى بولعان. ساۋدامەن اينالىسقان. كۇيمەمەن جۇرگەن. قالادا تۇرعان. كەزىندەگى سالىنعان تامدار ءالى بار. ءبىز وسىلاردى نەگە كورسەتپەيمىز؟» دەدىم. جازعى كيىمدەرىنىڭ ءتۇرىن، ءتىپتى جازىپ تا بەردىم.
- ونى قاي جەردەن الىپ جازدىڭىز؟
- س. مۇقانوۆتىڭ «بالۋان شولاعىن» وقىساڭ، سوندا قانداي كيىم كيگەندەرىنە دەيىن جازادى. سولاردى جازدىم. عاليانىڭ ەتىگىن قالاي سۋرەتتەيدى. بالۋان شولاقتىڭ كيىم كيۋ ۇلگىسىن جازادى. ءبىزدىڭ وسىلاي قىسى-جازى تۇلكى تىماق كيگىزىپ قوياتىنىمىزدى ءبىلىپ، جازىپ كەتكەن شىعار، جارىقتىق. قۇلان جورتپاس دالانى كورسەتەمىز ىلعي. وندا قانداي مادەنيەت بار؟!
- جالپى، كينو ءسىزدىڭ ويىڭىزدان شىقتى ما؟
- شىقتى. نۇرگەلدى جاقسى رەجيسسەر ەكەن، العاشقى فيلمى بولعان سوڭ كۇدىكتەنىپ ەدىم. ءبىراق ولاي ەمەس ەكەن. قازاققا جاڭا رەجيسسەر كەلدى. تاريحي شىندىققا، ومىرگە جاقسى اناليز جاساي الادى. ەڭ باستىسى، اتموسفەرا تۋدىرا الادى. رەجيسسەر رەتىندە بۇل ونىڭ قولىنان كەلەدى ەكەن. اكتەرلەردى دە مىقتى تاڭداعان.
- كينوپروكاتى قالاي بولىپ جاتىر؟
- كينوپروكاتقا الدىندا تۇنگى ساعات 12 گە قويىپتى. سونى ازەر دەگەندە سەگىز جارىمعا جىلجىتىپ ەدىك، ەكى زال تولىق ادام كورىپتى. ءتىپتى سىيماي قالىپتى. قازاق كينوسىنا وسىلاردا قارسىلىق بار. سەبەبى مۇندا ءبارىن باسقاراتىن امەريكالىقتار. تەك قازاق جىگىتتەرىن ديرەكتور ەتىپ قويعان. نە قازاق، نە ورىس ەمەس. قازاققا جانى اشىمايدى.
«الاتاۋ» كينوتەاترىن بۇزىپ تاستاپ، ورنىنا «ماكدونالس» سالدى. كينوتەاترلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قولىمىزدان شىعىپ بارا جاتىر. ونىڭ سەبەبى - وزدەرىنە ءتاۋىلدى قىلۋ. «بالۋان شولاقتى» ەسەنتاي-موللدا كورسەتۋ ءۇشىن 10 ميلليون تەڭگە سۇراپتى. «وعان سونشا اقشا بەرگەنشە، كينو تۇسىرمەيمىز بە؟» دەيدى ءبىزدىڭ پروديۋسەر. سودان كەرەگى جوق دەدىك. ونىڭ ۇستىنە «قازاق كينوسىنا ەشكىم كەلمەيدى، پاتريوتتىق تاقىرىپقا، تىپتەن» دەپتى. سوندا ءبىز ءوز جەرىمىزدە وتىرىپ، ءوز كينومىزدى اقشا تولەپ كورەمىز بە؟ مىنە، بۇل ۇلكەن ماسەلە. ءبىز وسىنى كوتەرۋىمىز كەرەك.
«چاپلين» كينوتەاترىندا كورسەتۋ ءۇشىن پروديۋسەر 800 مىڭ تەڭگە تولەدى. بۇل نە؟ نەگە ءبىز ولارعا تولىق ەرىك بەرىپ قويدىق؟ ءبىز مەملەكەت ەمەسپىز بە؟ ءبىزدىڭ شەكارامىزدا تۇرعان دۇنيەنىڭ ءبارى قازاقستانعا باعىنۋى ءتيىس. ەگەر دە سولار ۇكىمەتكە قارسى بىردەڭە دەسە، بىزدىكىلەر ونى بىردەن جاۋىپ تاستايدى. وعان زاڭ تابادى. ال ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە ەشقانداي زاڭ جوق. مەن وسىعان تۇسىنبەيمىن. بۇل قازاق ونەرىنە تەرىس كوزقاراس.
كىتاپ دۇكەندەرىن ايتايىق. مەنىڭ ماسكەۋدەن شىققان ءتورت تومدىعىمدى 18 مىڭ دەپ باعالاپ قويىپتى. كىم الادى ونى؟ مەنىڭ وزىمدە ونداي اقشا جوق. جاستار ءتىپتى ماڭىنا جولامايدى. رەسەيدىڭ كىتاپتارى تۇر، 500-600 تەڭگە. نەگە ولاي؟ ول الماسىن دەگەن ءسوز. ءتورت تومدىقتىڭ باعاسى ءتورت-اق مىڭ. وسىنداي بالەلەر جاساپ قويدىق. ال كىتاپ دۇكەنىنىڭ يەلەرى قانداي باعا قويساق تا ءوزىمىز بىلەمىز دەيدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ماسەلە كوبەيىپ بارادى. ءوزىمىزدى ءوزىمىز بيلەۋدەن قالىپ بارامىز.
- سوڭعى كەزدە نە وقىپ ءجۇرسىز؟
- مەن كوبىنە كىتاپتاردى قاتار وقي بەرەمىن. كارامزيننىڭ ازياعا قاتىستى جەرلەرىن تەرىپ وقىپ جاتىرمىن. ول تاريحتى كوپ بۇرمالاعان. پاتشا ءۇشىن جازعان. پۋشكيننىڭ ءوزى «بوريس گودۋنوۆتى» سودان الىپ جازدى. دەرجاۆيندى دە قايتا وقىپ جاتىرمىن. قازاقستاندا ەڭ كوپ بولعان ادام. ورىنبوردا وقىعان. پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىن باسۋعا قاتىسقان. سوندا قازاقتار تۋرالى كوپ جازعان. جاقسى دا، جامان دا ايتقان. قازاقتار تۋرالى ساياحاتشىلار، جۋرناليستەر، تاريحشىلار كوپ جازعان. باسقا جازعاندار بار ما؟ سونى دا تەرىپ وتىرمىن. جانە وزىمە جاڭالىق اشتىم. ونى ماقالا ەتىپ جازعالى وتىرمىن. ەكاتەرينا Ⅱ ءبىز تۋرالى ەرتەگى جازىپتى. ءبىزدى ىلعي تاتار، قىرعىز دەپ كەلدى. بۇنىڭ ەرتەگىسىن دە تۇڭعىش رەت قىرعىز- قايساق حانى دەپ جازعان. جاڭگىر حان تۋرالى. ءوزىنىڭ نەمەرەسى الەكساندر I بەس جاستا بولعاندا ەرتەگى ايتىپ، وسىنى جازىپتى. سونى وقىپ تاڭعالدىم. سيۋجەتى وتە قىزىق.
لەسكوۆتىڭ «دۋراچوگىن» وقىدىم. گرەبەنشيكوۆ دەگەن جازۋشىنى اشتىم. ونىڭ ءوزى التايدا تۋعان. اتاسى قازاق. ونىڭ قىزى ورىسقا تۇرمىسقا شىعىپ، ءوزى ورىس بولعان. 1890 -جىلدارى امەريكاعا كەتىپ، قازاق تاقىرىبىنا تۇڭعىش رومان ارناعان. اتاقتى جۇتتى جازعان. ونداي سۋرەتتەۋ قازاق جازۋشىلارىندا جوق. ۇلكەن ماحابباتپەن جازادى. سونى جازعان سوڭ قۋدالانىپ، شەتەلگە كەتىپ قالعان. ونى بۋنيننىڭ كەزىندە نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان. بۋنينگە كەدەرگى كەلتىرمەيىن دەپ، كانديداتۋراسىن ءوزى الىپ تاستاعان. 1935 -جىلدارى قايتىس بولعان.
ەكاتەرينانىڭ «پيليتسا» دەگەن ەرتەگىسىنىڭ سيۋجەتىمەن دەرجاۆين پوەما جازعان. ءبىر- بىرىمەن بايلانىستى دۇنيە. ءبىزدى تۇگەل تاتار دەيدى. جاڭگىر حاننىڭ پەنزاعا بارىپ ساداق اتاتىن جەرى، قۇلدارىنا قارىم- قاتىناسى بار. پيليتسا - لاتىن تىلىندە «باقىت» دەگەن ماعىنا بەرەدى. وسىلاردى كوبىرەك وقىپ جاتىرمىن. «باقشاساراي فونتانىن» قايتا وقىدىم. سول تۋرالى پەسا جازسام با دەپ ويلادىم. تۋرا ءبىزدىڭ ءومىر سۋرەتتەلگەن. الدە ەكاتەرينا Ⅱ ەرتەگىسىنىڭ جەلىسىمەن اۆتورى دەپ ءوزىن قويىپ، بالالارعا ارناپ پەسا جازىپ بەرسەم بە ەكەن دەپ ويلانىپ ءجۇرمىن. بۇل قىزىق بولار ەدى.
- نە جازىپ ءجۇرسىز؟
- پۋشكين تۋرالى ماقالا جازىپ جاتىر ەدىم، ونى توقتاتتىم. شەكسپير تۋرالى ماقالا جازۋىم كەرەك بولىپ، سونى باستادىم.
- سوڭعى كەزدە كوڭىلىڭىز تولعان جاس جازۋشى بار ما؟
- جاقىندا ساكەن سىبانبايدىڭ اڭگىمەلەرىن وقىدىم. اۋىل اڭگىمەسى ءبىزدىڭ كەزىمىزبەن بىتكەن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. ءالى بار ەكەن. اۋىل ءومىرىن، بۇگىنگى ءومىردى جاقسى بىلەدى. اسقار التاي، نۇرعالي ورازدار بار، ءوزىمنىڭ شاكىرتىم. ولار جاس دەپ ايتۋدان ءوتىپ كەتتى-اۋ دەيمىن. سودان كەيىن مەيىرجان جىلقىباي دەگەن جاس شاكىرتىم بار.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان باعاشار تۇرسىنباي ۇلى
«جاس الاش»
فوتو: ruh.kz