باقىتىنان اداسقان بالالىق شاق نەمەسە پرەزيدەنتتىڭ ەسىمى قالاي قويىلدى
ال، بۇ جالعاندا ۋايىم- قايعى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي، ەركەلىك پەن شاتتىق، قۋانىش پەن كۇلكىگە كومىلىپ وسەتىن بالالىق كوكىرەگى ۇشى- قيىرى جوق شەتسىز- شەكسىز ساعىنىش پەن بۇرقىراي كوتەرىلىپ، بۋلىعا تۇنشىققان شەرگە تولى وسى ءبىر تاعدىر يەسىنىڭ ءومىر جولىن ەستىگەن، وقىعان بولساڭىز، ول ۇمىتىلادى دەپ ويلاماڭىز. اسىرەسە، بالالىق، جاستىق شاعى ءسىزدىڭ جادىڭىزدا ماڭگى جاڭعىرىپ تۇرارداي... ول تاعدىر يەسى بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ اكەسى - كەمەل توقايەۆ!
ماقالانىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي پرەزيدەنت ەسىمىنىڭ الدەبىر سىرىنا ءۇڭىلۋ ءۇشىن، جوق، ول ءۇشىن عانا ەمەس، ءومىربايانى ءومىر بويى جادىڭنان وشپەستەي بولادى دەگەن تاعدىر يەسىنىڭ تاۋقىمەتىن ءبىلۋ ءۇشىن اڭگىمەنى ونىڭ سوناۋ بالالىعىنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى. ەندەشە، 2018 -جىلى قازاق دەتەكتيۆىنىڭ اتاسى ءھام مايدانگەر جازۋشى كەمەل توقايەۆتىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولۋىنا وراي جارىق كورگەن «تاعدىر مەن مايدان» اتتى كىتابىمىزدىڭ «باقىتىنان اداسقان بالالىق» دەپ اتالاتىن ءبولىمىن ىقشامداپ وقىرمانعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
***
كەمەل توقايەۆ ءوزىنىڭ بالالىق شاعى تۋرالى «سولدات سوعىسقا كەتتى» مەمۋارلىق رومانىندا جازدى. كەيىن بالاسى قاسىم- جومارت «اكە تۋرالى تولعانىس» ەسسەسىندە: «كەڭەستىك بيلىك ءوز باعىتىنىڭ دۇرىستىعىنا تيتتەي كۇمان كەلتىرگەندەردىڭ بارلىعىنا الەمدىك تاريحتا بولماعان قاتال شارا قولداندى. سول قاتال شاراعا كەمەل توقايەۆتىڭ دا جاقىن تۋىستارى ىلىنگەن. ولاردىڭ كورگەن قورلىعى مەن ءولىمىنىڭ قورقىنىشتى بولعانى سونشالىق، ءتىپتى بايانداپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، مەن سونىڭ كەيبىرىن ايتۋدى ءجون سانادىم» ، دەي وتىرىپ، اۋلەت تاۋقىمەتى مەن اكە تاعدىرىنىڭ ەڭ نەگىزگى قيىن ساتتەرى تۋرالى باياندايدى. ءبىرى كوركەم شىعارما رەتىندە، ءبىرى ەستەلىك- ەسسە رەتىندە جازىلعان وسى قوس تۋىندىنى ءوزارا بايلانىستىرا وتىرىپ، ءبىز دە وسى جايدى قايىرا بايانداپ كورمەكپىز.
1927 -جىلى پارتيانىڭ ⅩⅤ سەزىندە ەلدى كوللەكتيۆتەندىرۋگە باعىت الۋعا شەشىم قابىلدانىپ، بۇل ناۋقاندى 1929 -جىلى ستاليننىڭ «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «ۇلى بەتبۇرىس» دەگەن ماقالاسىنان كەيىن قۇتىرىنا جۇرگىزەدى. ونىڭ الدىندا قازاق ا ك س ر اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ «باي شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ» تۋرالى قاۋلىسى شىعىپ، وسى قاۋلىنىڭ نەگىزىندە جەتى جۇزگە جۋىق ءىرى باي شارۋاشىلىعى تاركىلەنىپ، ولاردىڭ يەلەرى قاناۋشى تاپ رەتىندە اتىلعان. وسى ساياسات كەيىننەن كولحوزداستىرۋ كەزىندە دە جالعاسىپ، وعان ورتا شارۋالاردى دا قوسادى.
قازاق حالقىنىڭ عاسىرلاردان كەلە جاتقان كوشپەلى بولمىسى، ادەت- عۇرپى، سالت- ساناسىنا پىسقىرىپ قاراماعان ناۋقانشىلار ولاردىڭ قولىنداعى مالدارىن تارتىپ الىپ، ەرىكسىز، زورلاپ كولحوزدارعا كىرگىزىپ، كۇشتەپ وتىرىقشىلىققا كوشىرەدى. دايىندىقسىز، كوزسىز ناۋقاننىڭ جانە وزگە دە سەبەپتەردىڭ كەسىرىنەن قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعى ۇلكەن اپاتقا ۇشىرايدى. ناقتى دەرەك بويىنشا 1932 -جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن كولحوزدارداعى مالدىڭ 87 پايىزى قىرىلادى دەلىنگەن. ونىمەن قويماي، يندۋستريالاندىرۋ جىلدارىندا رەسەيدىڭ ورتالىق اۋداندارىنداعى ءىرى قۇرىلىستارداعى جۇمىسشىلاردى ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا مالدىڭ ءبىراز بولىگى رەسەيگە جىبەرىلەدى. ءسويتىپ، 1928 -جىلعا دەيىن قازاقستاندا 40 ميلليون مال بولسا، 1933 -جىلعى قازاقستاندا 5 ميلليونعا جۋىق قانا مال قالدى. ارى قاراي الاپات اشتىق.
ەستەلىك ايتادى:
«ۇجىمداستىرۋ جانە قازاقتاردى اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتى ۇلتتىڭ گەنوفوندىنا ورنى تولماس زيان اكەلدى. تۋعان حالقى ءۇشىن تالاي پايدالى ىستەردى جۇزەگە اسىرا الاتىن مىڭداعان ادامدار قۇرباندىققا شالىندى. تاريحتىڭ سول ءبىر قاسىرەتتى كەزەڭىندە ۇلتىمىزدىڭ جارتىسى اجال قۇشتى. وسىعان بايلانىستى، مەنىڭ ويىمشا مىناۋ ءبىر دەرەكتى ايتسام وتە قىزىقتى بولار ەدى. XIX عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي پاتشالىق رەسەي اكىمشىلىگى وتكىزگەن ورتا ازيا تۇرعىندارىنىڭ ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقتار («قىرعىز- قايساق» ) وسى ايماقتاعى ەڭ سانى كوپ حالىق ەكەن. ءبىز 4 ميلليوننان دا كوپ بولىپپىز. ال وزبەك حالقىنىڭ سانى 500 مىڭعا دا جەتپەگەن كورىنەدى. ساناقتا تۇرىكتەنگەن تاجىكتەر دەپ كورسەتىلگەن سارتتاردىڭ سانى 2 ميلليونداي بولىپتى. ال ەندى قالعان 1,5 ميلليون ادام تازا تاجىكتەرگە جاتقىزىلىپتى، قىرعىزدار («قاراقىرعىزدار») ءتىپتى از ەكەن. بالشەبەكتەردىڭ قاندى قىرعىنى، جوعارىدا ايتقانىمداي، قازاق ۇلتىنىڭ گەنەفونىنىڭ مىقتاپ بۇزىلۋىنا، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز بەن ءتىلىمىزدىڭ اۋىر جاعدايعا ۇشىراۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولدى» [1,108].
جەر ءجانناتى اتالعان جەتىسۋ جەرى. جاز جايلاۋ جايلاپ، قىس قىستاۋىن قىستاپ مامىراجاي وتىرعان ەلدىڭ ىشىندە قازاقى سالت- داستۇرگە بەرىك، اتادان بالاعا جالعاسقان باعزى قۇندىلىقتاردى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاشتايتىن توقانىڭ وتباسى دا ەل قاتارلى تىرلىگىمەن عۇمىر كەشىپ جاتقان. اشاڭ ءجۇزدى، اقسارى، بيداي ءوڭدى بويشاڭ كەلگەن كەلىنشەگى ءافۋزا ۇيىندە كولدەنەڭ قىلشىق جاتپايتىن قىلاپ ادام ەكەن. پەيىلىنىڭ كەڭ، داستارحانىنىڭ مول، اسىنىڭ دامدىلىگىنەن بولار، بۇل ۇيدەن قوناق ۇزىلمەيتىن. توقا ءوزى ءبىرتوعا، جۋاستاۋ، ەرەكشە بالاجان كىسى دەسەدى. كىشكەنتاي قىزى ءبيبىاجار شەتىنەپ كەتكەندە جانىن قويارعا جەر تاپپاي قينالادى. ول كەزدە قايتا القالاعان اعايىن، ەس جيدىرار ەلى بار ۋاقىت قوي. قيىندىقتىڭ كوكەسى سودان كەيىن باستالادى. ءوز جەرىندە ءوز سالتىنشا ءومىر كەشىپ جاتقان حالىقتىڭ باسىنا اۋىر ناۋبەت كەلەدى.
«بارىنان ايىرىلعان اتام اشتان ولمەس ءۇشىن تۋعان جەردى تاستاپ كەتۋگە شەشىم قابىلداعان. مال- جانىنان ايىرىلعان قازاقتاردىڭ كوبىسى قىتاي ەلىنە قونىس اۋدارعان. الايدا، اكەمنىڭ ايتۋىنشا، اتام ول جاققا بارۋدان باس تارتقان. جات جەردە ءومىر ءسۇرۋ وتباسىنا الدەقايدا اۋىر تيەتىنىن جانە ەڭ باستىسى - وتانمەن، تۋعان- تۋىستارمەن بايلانىس ءۇزىلىپ قالارىن بىلگەن. سوندىقتان وتباسى كەڭەسە كەلە قازاقتاردى قىناداي قىرعان اشتىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن، كەساپاتتى كەزەڭ وتكەنشە فرۋنزە قالاسىنا بارىپ، ولمەۋدىڭ قامىن جاساپ، تىرلىك ەتۋگە بەكىگەن. فرۋنزەگە دەيىنگى جول اۋىر جانە ۇزاق بولعان. الايدا ولار قالاعا امان- ەسەن جەتكەن.
فرۋنزەدە، بۇگىنگى بىشكەكتە اتام ءبىر ورىس وتباسىنىڭ ءبىرشاما ۋاقىت شارۋاشىلىعىن جۇرگىزەتىن قارا جۇمىسقا كەلىسىپتى. قوجايىننىڭ ۇلكەن ۇيىنەن الىس ەمەس جەردەن ولارعا شاعىن قاقىرا ءبولىنىپتى. قاسىرەتتىڭ ۇلكەنى سول جەردە بولاتىنىن بىلمەگەن ولار قۇلاعالى تۇرعان الگى تامنىڭ وزىنە كەرەمەت قۋانىپتى» [1,109]. بۇل - ەستەلىك. بالانىڭ اكە تۋرالى ەستەلىگى. وسى جۇلگەنى ەندى اكەنىڭ ءوز بايانداۋمەن جالعاستىرۋ ءۇشىن ازداعان تۇسىنىك بەرە كەتۋگە تۋرا كەلەدى.
كەمەل توقايەۆتىڭ جاستىق شاعى سوعىستا ءوتتى. ونىڭ «سولدات سوعىسقا كەتتى» دەگەن رومانى مىنە، وسى كەزەڭدى سۋرەتتەيدى. ەسىمى مۇحامەد دەپ الىنعان باس كەيىپكەر - ليريكالىق بەينە. ياعني، كەمەلدىڭ ءوزى. بۇعان ءدال ءقازىر عىلىمي تۇردە دالەل كەلتىرىپ ءسوزدى ۇزارتىپ جاتپايىق، بايانداۋ بارىسىندا ءبارى دە تۇسىنىكتى بولادى.
سونىمەن، سوعىسقا كەتىپ بارا جاتقان جولدا مۇحامەد وزىمەن بىرگە مايدانعا اتتانعان جولداسى مەيىرمانوۆپەن سويلەسەدى. وتە ءساتتى وربىگەن ديالوگ اقىرى مۇحامەدتىڭ بالا كۇنگى وقيعاسىن ايتۋعا الىپ كەلەدى.
«مەيىرمانوۆ قامىققان ۇنمەن:
- ءبىر ۇيدەن جالعىز ەدىم. ارتىمدا كارى شەشەم قالدى. بارىنەن دە سول بايعۇستى ايايمىن، - دەدى.
- ءتىرى جان، ەل ورتاسىندا وتىر. وعان نەسىنە ۋايىمدايسىڭ. جۇرتپەن بىرگە كۇن كورەر. سەندەي ارتىمدا شەشە قالسا ارمانىم بولماس ەدى.
- شەشەڭ قاشان قايتىس بولدى؟
- وعان تالاي جىلدار ءوتتى عوي. جاس كەزىمدە قايتقان.
- كەيپىن، ءتۇر- ءتۇسىن ۇمىتقان جوقسىڭ با؟
- نەگە ۇمىتايىن! ءتۇر- تۇلعاسى اجارلى اشاڭ ءجۇزى، سىڭعىرلاعان اسەم كۇلكىسى، ماڭدايىمنان سيپاعان ءاپپاق الاقانى، سانالى كوز قاراسى، ەركەلەتكەن ءۇنى - ءبارى كوز الدىمدا. شەشەمدى كوپ ويلايمىن...» [2, 10].
اڭگىمە ارىدان قوزعالىپ، جەتىسۋدىڭ قاراتال وزەنىنىڭ بويىنان كوشىپ، فرۋنزەگە كەلگەنى، اكەسىنىڭ قاسىندا وتە دەگەن اعاسىنىڭ وتباسى دا بولعانى ايتىلىپ كەلىپ، ەندى بالا كۇنىندە جادىندا جاتتالىپ قالعان سول ءبىر قاسىرەتتى ساتتەردى جىڭىشكەلەپ باياندايدى. اعاسى قاسىممەن بىرگە قالاي جەتىمحاناعا تۇسكەنى تۋرالى اڭگىمەلەيدى.
«ءالى ەسىمدە، 30- جىلدىڭ جازىندا ەكى ءۇي پىشكەككە تاقاۋ، كەندىر ەگىسىنىڭ باسىندا قاراۋىل قارايدى. ايدالادا، ارىق جاعاسىندا جالعىز ءۇي وتىراتىنبىز. قاراقۇرت دەگەن بالە قالىڭ. تاڭەرتەڭگىسىن كەرەگەنىڭ باسىنا قۇمىرسقاشا قاپتايتىن. ال سەلو ماڭىندا، ورىستار تۇرعان جەردە قاراقۇرت ازداۋ. وتە اعا ءبىزدىڭ ۇيدەن بولەك، سول ورىستاردىڭ قاسىندا تۇرادى... سول جىلدىڭ جازىندا ەكى ءۇيدىڭ باسىنا ۇلكەن اۋىرتپالىق ءتۇستى. وتە اعانىڭ ۇلكەن بالاسى ۇمبەتقۇلعا قاراقۇرت ءتيىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى... ەكى ءۇي پىشكەككە جەتۋگە اسىقتى. ۇمبەتقۇلدى دارىگەرگە كورسەتپەك. ءبىراق كەشىككەن ەدى. وتە اعام ازامات بالاسىنان ايىرىلعان سوڭ كۇيىكتەن توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. اقىرى اۋرۋعا شالدىقتى. الماتىداعى اعايىندار دەرەۋ ەلگە قايتۋعا ءماسليحات ەتتى. ءبىراق ەكى ءۇي مەركەدەن ارى اسا المادى...
سول كۇنى اكەم ءبىر قاساپشىمەن كەلىسىپ ۇستىندەگى بارقىت شاپانىن وگىزدىڭ ءسىڭىر سيراعىنا ايىرباستاماق بوپ كەلىسكەن ەكەن. وگىزدى قايدا سوياتىنىن بىلگەن سوڭ جانە سونىڭ قاسىندا تۇرعاندى كوڭىلگە توق ساناعان اكەم ءىڭىر قاراڭعىسىندا كەتىپ قالىپتى. قاسىم ەكەۋمىز اكەمدى ىزدەپ شىعايىق. جولدا اربا ايداعان ەكى كىسى دەلبەنى تارتىپ، اتىن توقتاتىپ ءجون سۇرادى. قايدا بارا جاتقانىمىزدى ءبىلدى. «ءبىز دە سو جاققا بارا جاتىرمىز. كەل، ارباعا وتىرا قويىڭدار!» دەدى دە، ىرىق بەرمەي تۋرا جەتىمحاناعا الىپ كەلدى. «ءبىزدىڭ اكە- شەشەمىز بار. جەتىم ەمەسپىز. قىرىق كەپەلى ۇيدە تۇرامىز. اعاتاي، جىبەر!» دەپ جالىنساق تا بوساتپادى. بەتى اۋىزى باتتيعان قارا شۇبار قازاق «اكە- شەشەڭنىڭ قايدا ەكەنىن ايتپاي- اق قوي. سۇيەگى جەر استىندا قۋراپ جاتقانىن بىلەمىز. قاسارىسپا، وسىندا اكەپ تاپسىرعانىمىزعا راحمەت ايت» دەپ بەتىمدى شىمشىپ الدى.
قاسىم شۇبار قازاقتىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى: «بىلعانىش قولمەن بالاعا ءتيۋشى بولما!» دەپ مەنى موينىمنان قۇشاقتاي الدى.
«ەي، قارايگور مىنانى! قول تيگىزبەيتىن سونشاما كىم ەدىڭ؟ اقسۇيەك باي بالاسى شىعارسىڭ؟ جەتىمحانادا باي مەن ماناپتاردىڭ بالاسىنا ورىن جوق!» دەپ الگى شۇبار بالە ورشەلەنە ءتۇستى. قىرسىقتىرساڭ دا، تۋرا قارا قۇدىققا اپارىپ تاستايمىن. كىم اراشاعا تۇسەتىنىن كورەيىن!». مۇرنىنىڭ سامالى بار سەرىگى: «ءاي، بالامەن كەرىسىپ قايتەسىڭ. ءبىزدىڭ مىندەت قاڭعىعان نەمەلەردى قالدىرماي جيناپ، الگى نورما دەگەنىن ورىنداۋ عوي!» دەپ پىسىلداي سويلەدى...
ءسويتىپ، قاسىم ەكەۋمىز بالالار ۇيىندە قالىپ قويدىق.
- قايدا ەكەندىكتەرىڭدى ءۇي ءىشى بىلمەي قالعان ەكەن عوي؟
- سولاي بولىپ شىقتى. ءبىر ۇيدە تورتەۋ ەدىك. قارىنداسىم بيباجار ەلدە تۇرعاندا قايتىس بوپ كەتكەن. ۇيدە بيبىگۇل قالعان. جەتىمحانا جۋعىراقتا جىبەرە قويمايتىن بولعان سوڭ قاسىم اقىل ايتتى: «جەتىمدەر ءۇيى نان بەرەدى ەكەن. ەكەۋمىزگە بەرگەن ناننىڭ بىرەۋىن جەپ، ەكىنشى ءۇزىمىن بيبىگۇلگە قالدىرايىق. ناندى كوپ جيناپ العان سوڭ جەتىمحانادان قاشىپ كەتەمىز»، - دەدى.
ونىڭ ءسوزىن ماقۇل كوردىم. ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە جارتى كۇلشەدەي نان جيناپ الدىق. بالالار ۇيىنە كەلگەن كۇنى ماعان قىزىل ساتەن كويلەك بەرگەن. ناندى سوعان وراپ جۇرگەنبىز. تاربيەشى قاشىپ كەتپەيدى دەپ ويلادى ما، دالاعا شىعاراتىن بولدى. ازانعى جەمى جوق شايدان كەيىن، قاسىم: «سەن وسىندا قالا تۇر، مەن بارىپ قايتايىن. اعا ۇيدە بولسا كەشكە قاراي سەنى الىپ كەتەمىز»، - دەدى. قاسىمدى اجەم باۋىرىنا باسقاندىقتان اتا بالاسى سانالىپ، اكەمدى «اعا»، شەشەمدى «ءافۋزا» دەپ ءوز اتىمەن اتايتىن. قاسىم تەز ورالدى. مەن ونى دالادا، دۋال تاساسىندا كۇتىپ جۇرگەم. ونى كورگەن ساتتە «شەشەم امان با؟ اكەم قايدا؟ نەگە كەلمەدى؟» دەپ جاۋتاڭداي قارادىم. ول يىعىما قولىن سالىپ: «قىرىق كەپەدە ءتىرى جان جوق. اۋلاداعى بارلىق ۇيلەر كوشىپ كەتكەن. بالكىم...» دەپ ءمۇدىرىپ قالدى.
«نە ايتايىن دەدىڭ؟»
«بالكىم، پىشكەككە كوشىپ كەتكەن شىعار». سوڭعى جىلى پىشكەككە ياكوۆ دەگەن ورىستىڭ ۇيىندە تۇرعان ەدىك. ءۇيى جايما بازاردىڭ تۇبىندە، تاس جولدىڭ بويىندا بولاتىن. ەكى بالاسى ۇلكەن ءبىلىم العان، ينجەنەر ەكەنىن بىلەم. كەڭ ۇيدە كەمپىرىمەن ەكەۋى عانا تۇراتىن. قاسىم مەنىڭ بۋلىعىپ جىلاپ تۇرعانىمدى بايقاپ «بۇلاي جىلاي بەرمە. كوزىڭ اۋىرادى. بالكىم، ولار پىشكەككە كەتكەن شىعار. كۇن جىلىنىپ كوكتەم شىقسىن. پىشكەككە، ياكوۆقا بارىپ قايتام»، - دەپ ورامالعا ورالعان ناندى قولىما ۇستاتتى.
ناننىڭ شەتىنەن ءبىر ءۇزىپ قايتارىپ بەرگەنىمدە، ول باسىمنان سيپاپ «ءوزىڭ جەي بەر. مەن توقپىن»، - دەدى. جەتىمحانادا و كەزدە توسەك- ورىن، كورپە، جاستىق دەگەن بولمايتىن. ەدەنگە اق كيىز توسەلگەن. سونىڭ ۇستىنە كويلەكشەڭ جاتا كەتەمىز. اركىمنىڭ مەنشىكتى ورنى بار. مەنىڭ «توسەگىم» تەرەزە جاقتا ەدى. اينەكتەن كۇننىڭ شۋاعى تۇسكەندە قۋانىپ كەتەم. اق ساۋلە ارىق دەنەنى شىمىرلاتىپ، قىزدىرىپ بويعا قۋات بەرگەندەي بولادى. كوكتەم شىقتى. جەردىڭ كوگى كوتەرىلگەندە قاسىم پىشكەككە كەتتى. اكە- شەشەنىڭ ءولى- ءتىرىسىن ءبىلىپ كەلمەك» [2, 14-17].
ەندى ەسسەدەگى ەستەلىك سويلەسىن:
«فرۋنزەگە بارعاننان كەيىن ەكى جىلدان سوڭ اجەم كەدەيشىلىكتىڭ كەسىرىنەن ءومىردىڭ ادام توزبەس اۋىرتپالىعى مەن ازاپتى دا اۋىر ەڭبەكتەن ەسەڭگىرەپ، سال اۋرۋىنا شالدىعىپ، جاتىپ قالعان. وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن جانىن سالىپ جۇرگەن اتاما سۇيىكتى ايەلىنىڭ اۋىر ناۋقاسى ۇلكەن سوققى بولىپ تيگەن. اۋىر وي مەڭدەپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمى جوعالا باستايدى. كەشقۇرىم، توسەككە تاڭىلعان ايەلىنىڭ جانىندا كوزىنىڭ جاسىن تيا الماي، ونى جۇباتۋعا تىرىسىپ، ءتونىپ كەلە جاتقان قايعىنى سەزگەندەي بالالارىنا ايانىشپەن كوز تاستايدى. قاسىرەت ولاردى اينالىپ وتپەدى...» [1, 110].
ەستەلىكتە بۇدان ارى قاسىم مەن كەمەلدىڭ اكەلەرىنە ىلەسىپ بازارعا كەتكەنى، ولاردىڭ قاڭعىباس، جەتىم بالالاردى جەتىمحانالارعا تاسىپ جۇرگەندەرگە جولىعىپ، ولار وزدەرىنە بەلگىلەنگەن نورمانى ورىنداۋ ءۇشىن بالالارعا دەرەۋ قۇجات راسىمدەلىپ بىردەمدە- اق «ءتىرى جەتىمگە» اينالىپ، شىعا كەلگەنىن باياندايدى. الايدا ولار سول كۇننىڭ كەشىندە- اق شىن جەتىمگە، كەيىن كوپ وتپەي تۇل جەتىمگە اينالادى.
«سول قاسىرەتتى كۇنى اجەم ۇيدە كىشى قىزىمەن قالادى. اكەمنىڭ قارىنداسى قاتتى سۋىقتان قورعالاپ، وتتىڭ جانىندا ويناپ وتىرعان ەكەن. ءبىر كەزدە اياعى تايىپ، جانىپ تۇرعان وتقا ءتۇسىپ كەتكەن. توسەككە تاڭىلعان انا وتقا ءتۇسىپ شىرىلداپ جاتقان سابيىنە جەتە الماي، بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ماڭگىلىك تىنىس تاپقان. ءبىر سۇمدىقتى سەزگەن اتام مەن ياكوۆ جۇگىرىپ جەتكەن. قايعىلى وقيعانى كورىپ، ءال- دارمەنى قۇرىعان اتام ايەلىنىڭ جانىنا تىزەرلەي وتىرىپ، ەگىلىپ جىلاعان. وسى ارالىقتا ياكوۆ وتقا سۋ شاشىپ، ودان جانىپ كەتكەن قىزدىڭ دەنەسىن شىعارىپ العان.
ياكوۆ اتاما ايەلى مەن قىزىن جەرلەۋگە كومەكتەسكەن، ودان كەيىن ەكەۋى جوعالعان بالالاردى ىزدەۋگە شىققان. ۇزاق ۋاقىت ىزدەگەنمەن ناتيجە بولماعان. ولاردىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم دە ايتىپ بەرە الماعان. بۇل ايەلى مەن قىزىنىڭ ولىمىنە قوسىمشا تاعى ءبىر ۇلكەن سوققى بولدى. وعان قوس ۇلىن قىلمىسكەرلەر نەمەسە الدەكىم قۇلدىققا الىپ كەتكەندەي بولىپ كورىنەدى. ول كەزدە مۇندايلار كوپ ەكەن. ۇيگە ارەڭ دەگەندە جەتكەن ول ياكوۆكە ءومىردىڭ مۇلدە ءمانى قالماعانىن ايتىپ مۇڭايادى. بالالاردىڭ ءبىرى قايتىپ ورالاتىن بولسا قول ۇشىن بەرۋدى سۇرايدى. سول ءتۇنى اتام الگى ۇيدەن ءبىرجولا كەتكەن. سودان كەيىن ونى ەشكىم كورمەگەن. وسىلايشا ءىز- ءتۇزسىز جوعالعان» [1, 110].
اتا- اناسى، كىشكەنتاي قارىنداستارىنان حابار بىلمەك بولىپ ەكىنشى رەت جولعا شىققان قاسىمنىڭ، اعاسىنىڭ جولىن كۇتىپ، نە قۋانىش، نە جاقسىلىق اكەلەر ەكەن دەپ ەلەڭدەپ جۇرەگەن كەمەلدىڭ كۇيى نەشىك؟ ونى رومانداعى مۇحامەد، ومىردەگى كەمەل باياندايدى:
«سىرتتان تىقىر ەستىلسە ەسىك جاققا جالتاقتاپ قاراي بەرەم. ءبىر كۇنى ەسەڭگىرەگەن قالىپتا كوزىمدى اشسام باس جاعىمدا شۇقشيىپ قاسىم وتىر. كوز شاراسى جاسقا تولعان. «نەگە جىلايسىڭ؟» دەگەندەي سۇراقتى پىشىنمەن باجىرايا قارايمىن. سويلەۋگە دارمەنىم جوق. «ءتىرى ەكەنسىڭ عوي، تۇرساڭشى!» - دەپ موينىمنان قۇشاقتاپ باسىمدى كەۋدەسىنە باستى. ارەڭ جاۋاپ قاتتىم. «سەنىڭ كەلگەنىڭدى ءبىلىپ جاتتىم عوي».
«ءيا، ءويتىپ وتىرىك سوقپا. بىلسەڭ، قىتىقتاعاندا نەگە ويانبايسىڭ؟»
«كىرپىك سونداي اۋىر، كوزىمدى اشا المادىم».
ول مۇرنىن ءبىر تارتىپ كۇلدى.
«كىرپىگىڭە تاس بايلانىپ قالعان با؟ نەگە اشا المايسىڭ؟».
ال جاۋاپ قاتايىن دەسەم بۋىن- بۋىنىم بوساپ، دىڭكەم قۇرىپ بارادى. امالسىز ىرجيام. قاسىم بەتىمە تەسىلە قاراپ دەرەۋ جەيدەسىنىڭ ومىراۋ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەردى دە بەتورامالعا وراعان تۇيىنشەكتى الدى. ونىسى ءبىر جاپىراق نان ەكەن. ۇزدىگە قولىمدى سوزدىم. شەتىنەن تىستەگەنىمدە اۋزىم سىلەكەيگە تولىپ كەتتى. بۇل دۇنيەدە ناننان ءدامدى تاعام جوق سياقتى كورىندى...
ەسىمدى جيىپ، قۋات كىرگەن ءبىر شاقتا قاسىمنان «اكەم نەگە كەلمەدى؟ مامام نە ايتتى؟ بيبىگۇل ەڭبەكتەپ ءجۇر مە؟» دەپ سۇرايىن. قاسىم كىبىجىكتەپ جاۋاپ قاتتى:
«اعا باياعىداي كيىز ءۇي تىگىپ وتىر. ءايبات تۇرادى. تاماقتارى توق. بيبىگۇل اياعىن قاز- قاز باسىپ، بۇرالاڭداي قيسالاڭداپ باس اۋعان جاققا ءجۇرىپ كەتەدى. مۇحامەد كۇلشە بەرىپ جىبەردى دەگەنىمدە سىقىلىقتاي كۇلدى» دەگەندە داۋىسى ءبىرتۇرلى دىرىلدەپ شىقتى. مەن تاعى قايتالاپ سۇرادىم.
«اكەم قايدا؟ نەگە كەلمەدى؟».
«قانشا ايتسام دا ۇقپايدى ەكەنسىڭ» دەپ قىنجىلعانداي بولدى.
- ەكى ءۇيدىڭ بەينەتىن كوتەرگەن اكەڭ قايدان كەلسىن. وتە اعا ناۋقاس، قاليبەگى سىرقاتتان وڭالماپتى. سولار جازىلسىن دەيدى. جانە سەنىڭ باتىڭكەڭنىڭ جوعىن ەستىپ، جاڭا باتىڭكە ساتىپ العان سوڭ ءبىرجولا بارام»، - دەدى.
«سەنىڭ كوزىڭ نەگە جاساۋراي بەرەدى؟ جىلاعىڭ كەپ تۇر ما؟!».
«پىشكەكپەن ەكى ورتا ءبىر تالاي جەر. مەركەگە جەتكەنشە تامبۋرعا وتىرىپ كەلدىك. جەل ءتيدى بىلەم، سودان بەرى كوزىم جاساۋراي بەرەدى»، - دەپ قاسىم يىعىمنان قۇشاقتاپ باۋىرىنا باستى. توبەمە ىستىق جاس تامدى.
مەيىرمانوۆ قوزعالاقتاپ، تولقي ءتۇسىپ:
- كەيىن پاپاڭ كەلدى مە؟ - دەدى.
- كەلمەدى، - دەپ كۇرسىندى مۇحامەد.
- ءبارى قايتىس بولدى.
- ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ كىم ايتتى؟
- ويلاماعان جەردەن ەستىپ قالدىم، - دەپ مۇحامەد كۇرسىنە ءسوزىن جالعادى...» [2, 18].
قاسىم جەتىمحاناداعى وزىنەن ءبىر- ەكى جاس ۇلكەن جانار دەگەن قىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان. سوزدەن ءسوز شىعىپ، جانار قاسىمنىڭ جالتارعانىنا قويماي، اتا- اناسى جايلى قايتا- قايتا قادالىپ سۇرايدى، جان- جاعىنا قاراعان قاسىم ءىنىسىن ۇيقتاپ جاتىر دەسە كەرەك، اناسى مەن قارىنداسىنىڭ قالاي قايتىس بولعانىن ەگجەي- تەگجەيلى اڭگىمەلەيدى.
«مەنى كورگەندە ياكوۆ ورىس «بەرىك بول، كوستي. اكەڭدى ىزدەپ سۇراۋ ساپ كورىپ ەدىم. تابا المادىم. وزەنگە اعىپ ءولدى دەسەدى. اناۋ تومپاق توبەشىك شەشەڭ مەن قارىنداسىڭنىڭ مولاسى. ەكەۋىڭ ەر جەتىپ، ءالى- اق ازامات بوپ كەتەسىڭدەر. سوندا سۇيەگىن قالاعان جەرگە اپارىپ قوياسىڭدار. قولىمنان كەلگەنى وسى عانا، بالام!»، - دەدى.
قاسىمنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستۋگە شامام كەلدى. ەسەڭگىرەگەن قالىپتا ەڭىرەپ جىلاپ جاتقام. قاسىمنىڭ قۇشاقتاعانىن بىلەم. «مۇحامەد، سەن وياۋ ما ەدىڭ؟ مەنى نە قارا باستى!» - دەگەن داۋسى قۇلاعىما ىزىڭداپ ەستىلدى. ەرتەڭگىسىن كوزىمدى اشقاندا كۇنسىز، بۇلتسىز، بۇلىڭعىر دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جالعىز جاتقانداي سەزىندىم. ەڭ العاش اق حالات كيگەن دوكتوردى كورگەنىم سول. قولىمنىڭ قارىنا ينە تىعىپ سۇيىق ءدارى جىبەرىپ جاتتى. تاعى بىردەمەلەر جاساعان بولادى. وسىنىڭ ءبارى ماعان ءتۇس سەكىلدى. تەك اعانىڭ قامقور قولى سو جولى مەنى اجالدان قۇتقارعانىن بىلەم...» [2, 18].
مىنە، بۇل كەيىپكەرىمىز كەمەلدىڭ جەتىمدىكتىڭ جەيدەسىن كيىپ ارداقتى اكە، اياۋلى انا، سۇيىكتى قارىنداسىنان حابار العانعا دەيىنگى عانا ءومىرى. بۇل استە ويدان قۇرالعان كوركەم شىعارمانىڭ سيۋجەتى ەمەس، بۇل كەمەل دەگەن قازاقتىڭ تابانىمەن ءجۇرىپ، تاعدىرىمەن كەشىپ وتكەرگەن ءومىرىنىڭ ءبىر ۇزىگى.
«70- جىلدارى اكەم ماعان بىشكەككە بارىپ، سول ءۇيدى كورگىسى كەلەتىنىن ايتاتىن. قىم- قۋىت تىرشىلىكتىڭ ۋايىمىمەن ءجۇرىپ ساپارىن كەيىنگە قالدىرۋمەن بولدى، اقىرى ول جەرگە بارا الماي- اق كەتتى»، - دەيدى بالاسى اكە تۋرالى ەستەلىگىندە.
ف. م. دوستويەۆسكي: «مىنا ءبىر وسيەتىمدى ەستە ساقتاڭدار: ەشبىر وقيعانى، ەشبىر قاقتىعىس- شيەلەنىستى ويدان شىعارماڭدار. ءومىردىڭ وزىندە نە بار، سونى الىڭدار. ءومىر ءبىزدىڭ ويدان شىعاراتىندارىمىزدىڭ بارىنەن دە باي. كادىمگى، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ بەرەتىنىن ەشقانداي وي- قيال بەرە المايدى، ءومىردى قادىرلەڭدەر» دەگەن ەكەن. جوعارىدا باياندالعان قاسىم مەن كەمەلدىڭ وقيعاسى ماڭگى قايتالانباس شىنايى تاعدىر. ونى اۆتوردىڭ ءومىربايان رەتىندە عانا ەمەس، كوركەم ادەبيەت نەگىزىندە بايانداۋى ونىڭ اۋقىمىن ونان سايىن كەڭەيتىپ، عۇمىرىن، ءتىپتى دە، ۇزارتىپ ماڭگى ولمەس تۋىندىعا اينالدىرىپ جىبەرگەن.
كوركەم شىعارمانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بايانداپ وتىرعان وقيعا مىڭ جەردەن اۆتوردىڭ، ءيا، كەيىپكەردىڭ باسىنان وتكەرگەن شىنايى وقيعاسى بولسا دا ونىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەن ءتاسپىنىڭ تاسىنداي سانامالاپ وتىرمايدى. ال، ەستەلىك، باسقا ادامنىڭ باسىنان وتكەن قيىن ساتتەردىڭ اسا نازىك، الۋان سەزىمدەرىن ءوزى بايانداعانداي جەتكىزە بەرمەيدى، ول مىندەت تە ەمەس. سوندىقتان شىعارمانى بايلانىستىرا بايانداپ وتىرمىز. ەكەۋىنىڭ ارى قارايعى تاعدىرى قالاي بولدى؟
«... باسقا باراتىن جەر بولماعانىن تۇسىنگەننەن كەيىن ولار بالالار ۇيىندە ءبىلىم الۋعا كىرىستى. ءبىر جىلدان كەيىن قاسىم ەڭ العىر جانە ءتارتىپتى تاربيەلەنۋشى رەتىندە ستاروستانىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانادى. ءوزىنىڭ قوعامدىق جاعدايىن پايدالانىپ، ول ىنىسىنە جان- جاقتى كومەكتەسكەن، ءتىپتى اسحانادان قوسىمشا نان ۇلەسىن الىپ بەرەتىن قۋلىق تا ويلاپ تاۋىپتى. بالالار ۇيىندە ءتيىستى وقۋ پروتسەسى بولماعان. ويتكەنى وندا نەشە ءتۇرلى بالالار - قاڭعىباس، بۇزاقىلار دا كەزدەسەتىن. سوندىقتان دا قاسىم بالالار ءۇيىنىڭ باستىعىنا ءوزىن جانە ءىنىسىن دۇرىس وقىپ، ءجوندى ءبىلىم الۋ ءۇشىن باسقا بالالار ۇيىنە اۋىستىرۋ جونىندە ءوتىنىش جازۋعا شەشىم قابىلدايدى. اقىلدى، ويلى ازامات بولعاندىقتان ول ۇلكەن ومىردە ءبىلىمسىز ءوز ورنىن تابۋدىڭ قيىن ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن.
تاڭدانارلىعى - بالالار ءۇيىنىڭ باستىعى بۇل تىلەككە قولداۋ كورسەتكەن. مۇمكىن ول قاسىمعا ءتارتىبى مەن مىنەزدەرى بارلىق ۋاقىتتا جايلى بولا بەرمەيتىن قاڭعىباس بالالاردىڭ اراسىندا ءتارتىپ ورناتۋعا كومەكتەسكەنى ءۇشىن رازى بولعان شىعار. وسىلايشا اكەم اعاسىمەن بىرگە شىمكەنت مىرىش زاۋىتى جانىنداعى جەتىم بالالارعا ارنالعان ينتەرناتتان ءبىر- اق شىعادى. ولار وسىندا ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ومىردەگى تۇڭعىش رەسمي قۇجات - كامەلەتكە تولعاندىعى تۋرالى قۇجات العان...
اكەمنىڭ اعاسى ينتەرناتتان سوڭ فەلشەرلىك ۋچيليشەنى اياقتاعاننان كەيىن سۆەردلوۆسكىگە جىبەرىلەدى. وندا وفيتسەرلەر ازىرلەيتىن قىسقا مەرزىمدىك كۋرستى ءتامامدايدى. ساباقتان بوس ۋاقىتتا ءىنىسى كەمەلگە حات جازىپ تۇرعان. بۇل حاتتار ەشكىمدى بەي- جاي قالدىرمايدى، ماعىناسى دا تەرەڭ، ىنىگە دەگەن اعانىڭ قامقور كوڭىلىنىڭ ىقىلاسى كورىنىپ تۇرادى. قاسىم ءاربىر حاتىندا كەمەلگە وقۋعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدىڭ جانە قوعامدىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكە سالىپ وتىرادى. ول ىنىسىنەن سوتقار سىنىپتاستارىمەن توبەلەسپەي، تىنىش ءجۇرۋىن سۇرايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قاسىم قايعىلى جاعدايدا مەرت بولعان اتا- انانىڭ ورنىن باسىپ، بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الادى.
اكەم ءوزىنىڭ سول ينتەرناتقا تۇسكەنىن جولىم بولدىعا سانايتىن، ويتكەنى ونىڭ تىكە تۇرمەگە ءبىر- اق الىپ باراتىن جولعا سالاتىن باسقا بالالار ءۇيى نەمەسە جەتىمحانالاردىڭ بىرىنە تاپ بولۋى دا مۇمكىن ەدى عوي. سول ءبىر اۋىر جىلدارى مۇنداي مىسالدار از ەمەس ەدى. ينتەرناتتا ول اشتىقتان امان قالۋمەن بىرگە ورتا ءبىلىم الدى.
ول ومىردەن ەرتە كەتكەن اتا- اناسىن اجالدان اراشالاپ الىپ قالۋعا قولدان كەلەر قايران بولماعانىن ويلاپ، قايعىدان قان جۇتىپ وتىرادى ەكەن. مۇنداي ازاپتى ساتتەردە سۇيەۋ بولار جالعىز تىرەگى - قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن، كومسورگ بولعان اعاسى قاسىم ەدى. ول كەمەلگە ۇنەمى كەلىپ تۇرىپتى، قولىنان كەلەر جاردەمىن اياماپتى، تارشىلىق كورسەتپەپتى. قاسىم مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ينستيتۋتقا ءتۇسۋدى، ءسويتىپ جاتاقحاناعا ورنالاسىپ، ءىنىسىن قاسىنا الۋدى ارمانداپتى.
الايدا اعا مەن ءىنىنىڭ ءۇمىتىن سوعىس ءۇزدى. قاسىم العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مايدانعا الىندى. ول اسكەري بولىمدەردە تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزۋ مىندەتىن اتقاراتىن ساياسي جەتەكشىلەر دايارلايتىن كۋرسقا ءتۇستى.
اكەمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اعا مەن ءىنى ايىرىلىسار ساتتە قاتتى قينالعان. ادەتتەگىدەي قوش ايتىسار الدىنداعى اڭگىمە دە، اقىل ايتۋ ءراسىمى دە بولماعان. ولار ينتەرنات جانىنداعى ساكىدە باستارى سالبىراپ، ابدەن توزعان اياق كيىمدەرىنە قاراپ، تۇنجىراپ ءۇنسىز وتىرىپتى. جان قينايتىن ۇنسىزدىك ەكەۋىنە ەڭ اۋىر تيگەن، ءبىر- بىرىمەن ءبىرجولا قوشتاسىپ وتىرعانىن، ەندى ەشقاشان كورە المايتىندارىن سەزگەندەي ەدى. قاسىم ورنىنان تۇرىپ، اسكەري كوميسسارياتقا باراتىن ۋاقىتى بولعانىن ايتادى. اكەم ونى شىعارىپ سالماق بولادى. قاسىم قاراڭعى تۇسكەنىن، قايتاردا بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتىپ، قالدىرىپ كەتەدى. ولار قۇشاقتاسىپ قوشتاسادى، قاسىم اسكەرگە شاقىرىلعان باسقا جىگىتتەر وتىرعان جۇك ماشيناسىنا قاراي بەتتەيدى. ءىنىسىنىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرعاندىعىن سەزگەن اعا بۇرىلىپ قول بۇلعايدى. اكەم ونىڭ كوز جاسىن كۇشپەن تەجەپ بارا جاتقانىن بايقاپ قالعان. اعاسىن سوڭعى رەت كورىپ تۇرعانىن سەزگەندەي، كەۋدەسىنە اشى وكسىك تىعىلىپ، جىلاپ جىبەرەدى.
جۇك ماشيناسى اسكەري كوميسسارياتقا بەت العان كەزدە ءال- دارمەنى قۇرىعان كەمەل جەتىمدەر ءۇيىنىڭ جاتاعىنا سۇيرەتىلىپ كەلىپ، توسەگىنە قۇلاي كەتكەن» [1, 118-119].
سول اعا، كەمەلدىڭ مىناۋ جارىق جالعانداعى جالعىز عانا جاقىنى، جالعىز عانا تىرەگى، جالعىز عانا جاناشىرى، ەكى- ءۇش- اق جاس ۇلكەندىگىنە قاراماي وعان اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنان شەشە، اعا ورنىنا اعا بولا بىلگەن اعاسىن، جالعىز عانا قاسىمىن سۇم سوعىس، جالماۋىز، دۇلەي، تاسكەرەڭ سوعىس جۇگىرىپ كەلە جاتىپ جالپاسىنان تۇسكەن مىڭ- ميلليون ادامداردىڭ ءبىرى رەتىندە عانا جالماپ جۇتا سالعان.
بۇل جاعداي كەمەلدىڭ ىشىنە شەمەن بوپ قاتىپ، شەر بوپ بايلانعان. سول ءۇشىن دە روماندا اعاسىنىڭ ءولىمى تۋرالى، كوسىلىپ باياندامايدى. بالالىعى تۋرالى اڭگىمەنىڭ اياعىندا:
«سول باۋىرىمنان دا ايىرىلدىم. بيىلعى اقپاندا قازا تاپتى. نەمىستەر ءولتىردى» دەيدى، بولدى [8, 18]. ەكى- اق سوزدەن قۇرالعان سوڭعى سويلەمدە ءبارى تۇر. ىزا دا، كەك تە، وكىنىش، ىزىت ءبارى. ەندى مىنە، سول كەك ءوزىن دە سوعىسقا الىپ، قان مايدانعا اسىقتىرىپ بارادى. اعاسىنان كەيىن ءبىر جارىم جىلدان سوڭ ءوزى دە سوعىسقا الىنعان. ول جايلى روماننىڭ ىشىندەگى «سولدات كۇندەلىگى» دەپ اتالىپ، اڭگىمەلەنىپ جاتقان وقيعامەن جىمداسىپ ءارى ىلگەرىلەتىپ وتىراتىن ەرەكشە تاسىلدەگى بايانداۋدا ايتىلادى.
«27 - قىركۇيەك، 1942 -جىل
جاتتىعۋ ساباعى تىم اۋىر.
مەنىڭ بولىمشەمدە العاشقى كەزدە جەتى ادام بار. مايدانعا جۇرۋگە قاتتى دايىندالىپ جاتىرمىز. تەزىرەك جەتسەك ەكەن، جاۋدان كەك الساق ەكەن دەگەن جالعىز تىلەك بار» [2, 9].
مىنە، بۇل كەيىن رومان جازىلعاندا قوسىلعان كادىمگى جاۋىنگەر كەمەلدىڭ، اعاسىنىڭ كەگىن الۋعا مايدانعا اسىققان كەمەلدىڭ كۇندەلىگى ەدى.
شىن مانىندە قاسىمنىڭ ءولىمى ونىڭ جارتى دەنەسىن وق جۇلىپ كەتكەندەي اۋىر جارالاپ كەتكەن.
«ستۋدەنت كەزىمدە مەن اكەممەن ونىڭ ءومىرىنىڭ ەڭ قيىن كەزەڭى تۋرالى سۇرادىم. «مەن ءۇشىن ەڭ قيىن ءسات اعامنىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى حاباردى - «قاراقاعازدى» العان ءساتىم بولدى»، - دەدى ول. قاسىم اعا 1942 -جىلدىڭ اقپانىندا قازا تاپتى. اكەم باۋىرىنىڭ حاتى مەن كەڭەس ارمياسىنىڭ لەيتەنانتى شەنىندە تۇسكەن سۋرەتىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ ءجۇردى. سۋرەتتىڭ ارتقى جاعىنا ءوز قولىمەن قارىنداشپەن «ءىنىم كەمەلگە ەستەلىك ءۇشىن» دەپ جازعان. اكەم قاسىمنىڭ ءجيى تۇسىنە ەنەتىندىگىنە، اقىل ايتىپ، كەڭەس بەرىپ، ونى ءومىردىڭ قياناتتارىنان ساقتاندىرعىسى كەلەتىن سىڭاي تانىتاتىنىن ءجيى ايتاتىن. كەيدە ماعان اكەم تۋعان اعاسى اياقاستى ءتىرىلىپ كەلەدى دەپ ۇمىتتەنەتىندەي كورىنەتىن. سونداي ساتتەردە ول: «مۇمكىن، ول اۋىر جاراقاتتان نەمەسە كونتۋزيادان كەيىن گوسپيتالدە جوعالىپ كەتكەن شىعار، سوعىستا ءبارى بولادى عوي. مەن اۋىر جاراقاتپەن گومەل، ومبى، الماتىنىڭ اسكەري گوسپيتالدارىندا جاتقاندا اياقسىز، قولسىز قالعان كوپتەگەن جاۋىنگەرلەردىڭ وتباسىنا ورالۋدان باس تارتىپ، ۆوكزالدار مەن بەكەتتەردە قالىپ جاتاتىنىنا كۋا بولعانىم بار»، - دەيتىن. الايدا، قاسىم ورالعان جوق. كەيىنىرەك، ونىڭ مايداندا قازا تاپقانى تۋرالى رەسمي قاعاز كەلدى. وسىدان كەيىن عانا اكەم مىناۋ جارىق دۇنيەدە توقا اۋلەتىنەن جالعىز ءوزى قالعانىن مويىنداپ تىندى»[1, 113].
وسىنداي اۋىر كۇيدى باستان وتكەرۋ تۇگىلى، وقۋدىڭ ءوزى قانداي اۋىر!
كەيبىر جاعدايلاردى قازىر ايتساڭ ەرتەگىدەگىدەي قابىلداناتىنى راس. مىسالى ەستەلىكتەگى مىنا جولداردا بىزگە سولاي سەزىلەدى:
«... ول كەزدە بوزبالالاردىڭ ارمانىنىڭ ەڭ ۇلكەنى - قول ساعات تاعۋ بولعان ءتارىزدى. ول دا سىنىپتاستارى سياقتى قازىرگى ۋاقىتتا كۇندەلىكتى تۇتىناتىن نارسەگە اينالعان سول زاتقا اڭسارى اۋىپ، ارمانداعان. تەك سەگىزىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە عانا ولارعا وسىنداي ساعاتتى قالاي پايدالانۋدى، ونداعى ۋاقىتتى قالاي ءبىلۋدى ۇيرەتكەن»[1, 117].
ءيا، ۋاقىتپەن بىرگە كوپ نارسە وزگەرەدى. ءبىراق، ادامدار اراسىنداعى شىنايى ءارى قاراپايىم قاتىناستىڭ قۇنىنان قىمبات ەشنارسە بولماق ەمەس. قاسىم مەن كەمەلدىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن مەيىرىم، ءبىرىن- ءبىرى تابيعي تۇردە تولىقتىرىپ تۇرعان اكە مەن بالانىڭ قالامىنان تۋعان بۇل تۋىندىلاردىڭ كوزگە كورىنە بەرمەيتىن تىلسىم بايلانىس، ىستىق ماحابباتى دا سونى ايعاقتاپ تۇرعانداي. اكە تۋرالى ەستەلىكتىڭ ونىڭ وزگە شىعارمالارىمەن دە ءجىپسىز بايلانىسى از ەمەس. ول جايىنداعى اڭگىمە ءوز الدىنا...
سونىمەن، «اعامنىڭ كەگى» دەپ سوعىسقا اتتانعان، ءبىر اۋلەتتەن قالعان جالعىز ءدان، جالعىز داراق - كەمەل قۇدايدىڭ قۋاتىندا ولمەدى، امان قالدى. جالىنداپ تۇرعان جاس سارباز بىردەن كوزگە ءتۇسىپ، 226- اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ءبولىم كومانديرى بولادى. ءۇش ايدان سوڭ ۇرىستا جارالانىپ، اسكەري گوسپيتالعا تۇسەدى. الايدا، جاراقاتىنان تولىق جازىلماسا دا العى شەپكە اتتانۋعا ءوزى تىلەك بىلدىرەدى. ءسويتىپ، ول 7-گۆاردياشىلار تانك پولكىنا قوسىلىپ بەلورۋسسيادا، ۋكراينا مەن پولشا جەرىندە بولىپ، كەسكىلەسكەن مايداندارعا قاتىسادى. مايداندا ءجۇرىپ ەكى مارتە «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن الادى. سوعىستا ەكى جارىم جىل بولىپ، الدەنەشە رەت اۋىر جارالانىپ، II دارەجەلى مۇگەدەك بولعان ول جارالى سولداتتارمەن بىرگە ەلگە قايتتى. مۇگەدەك بولسا دا امان كەلگەنىنە قۋانعان جاقىندارى جارالى سولداتتاردى قارسى الىپ، ءۇيدى- ۇيىنە الىپ كەتكەندە ول جالعىز ءوزى قوس بالداعىنا سۇيەنگەن قالپى الماتى ۆوكزالىندا تۇردى...
نە كەرەك، سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەككە سىڭگەن قايسارلىقتىڭ ارقاسىندا كەسىلۋ كەرەك دەگەن اياعىن كەستىرمەي، ەمدەلىپ جازىلدى. شىنايى جازىلعان رومانداعى مۇحامەدتىڭ تىرشىلىگىن شىنايى ومىردەگى كەمەلدىڭ ىزىنە جالعاپ اكەتەر بولساق، سوناۋ جەتىمحانادان باستالعان اسا كۇردەلى دە بۇراڭ جول ونى سوعىستىڭ قاندى سوقپاعىنا سالا وتىرىپ 1945 -جىلى الماتىداعى سول كەزدەگى س. م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە باستاپ كەلەدى. ەمتيحانسىز قابىلدانىپ وقۋعا تۇسەدى.
ارى قاراي ءومىر جالعاستى. ۇيلەنىپ، ءۇيلى بولادى. قۇداي قوسقان قوساعى تۇرار تۇلا بويى تۇڭعىشى ۇل بالانى دۇنيەگە اكەلەدى. سوندا، ۇزىلە جازداعان توقا اۋلەتىن جالعاعان ۇلدىڭ اتىن قوياردا كەمەلدىڭ ويىنان سول باياعى اسىل اعاسى قاسىم كەتپەي قويعان. جارىق جالعانعا كەلدى، جەتىمدىكتىڭ اۋىر ازابىن تارتىپ، ءىنىسىن ەل قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن ەرتە ەسەيىپ، جىگىت شاعىندا جۇپار ءيسى بۇرقىراعان بالا سۇيمەك تۇگىلى، جار قۇشىپ، جاستىقتا باسى تۇيىسپەگەن قالپى ومىردەن كەتە بارعان قاسىمى. ونىڭ ەسىمىن ەندى كىم جالعاماق؟ سول ەسىمدى ەندى مىنا جارىق دۇنيەدە كىم اتاتىپ جۇرمەك؟ اعا ەسىمىن ولتىرمەيمىن دەگەن ءىنى سول تۇلا بويى تۇڭعىشىنىڭ ەسىمىن قاسىمجومارت قويىپتى!
اكە جولىن قۋىپ، اكە مۇراتىن جالعاعان سول ۇل ەسىمى وشپەي اتالىپ ءجۇرسىن دەپ ىرىمداعان قاسىم اتىن، ەكەۋىنەن ءولى، ەكەۋىنەن تىرىدەي، ءبىر كۇندە وتباسىنىڭ ءتورت ادامىنان بىردەي ايىرىلعاندا قاسىرەتتىڭ سالماعىن كوتەرە الماي قورقاۋ قوعامنىڭ قوماعاي وڭەشىنە جۇتىلىپ كەتە بارعان توقا ەسىمىن، جارتى عاسىردان استام عۇمىرى جالعىزدىقپەن وتكەن كەمەل اتىن، ءوز ەسىمىن كۇللى جەر شارىنىڭ تورىندە وتىرىپ تورەلىك ايتاتىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بيىك مىنبەرىنە دەيىن اپارىپتى. جانە جاي عانا اپارماپتى. ونىڭ ەسىم- سويى وندا «ب ۇ ۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى»، «ب ۇ ۇ- نىڭ جەنيەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى» دەگەن جوعارى لاۋازىمنىڭ يەسى رەتىندە جازىلدى. بۇل ءيىسى الاش بالاسىنىڭ العاش شىققان الەمدىك ءىرى ساياسي بيىك مىنبەرى ەدى. ول - قازاق حالقىنىڭ بىرەگەي قايراتكەر پەرزەنتى، ارمانشىل اكەنىڭ رۋحاني قۋاتى دارىعان قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ!
سوعىستان مۇگەدەك بولىپ ورالعاندا قۇشاق جايا قاۋىشار ەشكىمى جوق، قوس بالداعىنا سۇيەنىپ، جالعىز ءوزى قاسقايىپ ۆوكزالدا تۇرعان سول قايسار قازاقتىڭ پەرزەنتى بۇل كۇندە تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى!
و، قۇدىرەتى كۇشتى، مەيىرىمى شەكسىز اللا تاعالا! وزىنەن كۇدەر ۇزبەگەن ءۇمىتشىل قۇلىن وسىلاي جارىلقايدى ەكەن- اۋ!..
حيكمەتكە تولى عۇمىر جولىن قالامىمەن ورنەكتەگەن جازۋشى اكەنىڭ جان الەمىنە قاعازدان قايتا ۇڭىلگەن ۇل كەيىن ەسىمىندەگى ەكى اتتىڭ اراسىنا دەفيس قويىپ، قاسىم- جومارت دەپ جازىپتى. ول قاسىم ەسىمى دە تۋرا كەمەل ەسىمىندەي ءوز الدىنا بولەك ەسىم بولىپ قاتار، كورنەكى، دارا تۇرسىن دەگەنى بولار...
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى،
قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى
كەرەكتەنگەن ادەبيەتتەر:
1. توقايەۆ ق. سلوۆو وب وتتسە /اكە تۋرالى تولعانىس. - ا: پاراسات، 2005.
2. ك. توقايەۆ شىعارمالارى. الماتى: «انا ءتىلى» 2017