تۇرسىن جۇرتباي: اۋەزوۆكە قارسى شىققانىم ءۇشىن مەكتەپتەن قۋىلدىم
قالانىڭ ءىشى بولعانمەن دە، «اقشۇناق» سوعىپ تۇر. كەنەت، جازۋشى كىلت توقتاپ، شۋداسى جەلپىلدەگەن، جايپاپ كەتەردەي اۋناپ كەلە جاتقان ۇيتقىما بوراننىڭ اپپاق شاڭىتىن قۇشتى. ازىرگە، تاقىرىپ - كوكسوقتا بوران.
- ەس بىلگەلى وسى اق تۇتەك جارىقتىققا جانىم جاقىن. ىقتاسىندا تۇرعاننان گورى، بەتىمدى «تىستەتىپ»، «ۋىلدەككە» قارسى جۇرگەندى حوش كورەمىن. راحاتتانىپ قالامىن. كەي كەزدە كەشكىسىن جارىم ساعاتتاي سەرۋەندەۋگە شىعاتىنىم دا سول، - دەدى تۇرسىن قۇداكەلدى ۇلى.
ابايدىڭ كوك اتقا قامشى باسىپ، اق بوراننىڭ ىشىنە قۇيىقتىرا شاۋىپ كىرەتىنى «قيادا» جازىلماپ پا ەدى؟ اڭگىمەگە ارالاسقىم كەلىپ، وسىنى ايتتىم. جازۋشى باسىن يزەدى... ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ، ءسوز اۋانى باسقا جاققا بۇرىلدى...
«ۇرانىم - الاش!.. »
- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «ادەبيەتكە دەگەن ماحابباتتى ەشقانداي قۇدىرەت سۋىتا المايتىنداي دەرتكە ۇشىرادىم» دەپسىز. ال، الاش تاقىرىبىنا قايدان «ۇرىنىپ» ءجۇرسىز؟
- مەن ءۇشىن «الاش» اتاۋى اۋامەن بىرگە ءسىڭىپ كەتكەندەي. «ۇرانىم - الاش!..» كىتابىنىڭ ءۇشىنشىسىن جازىپ بولعاننان كەيىن، وسى تاقىرىپ، شىعارما يدەياسى مەنىڭ ساناما قايدان ءسىڭىپ كەتتى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدىم. ونىڭ تاريحى سوناۋ مەكتەپ كەزىندە باستالعان ەكەن. 5-سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە «قوش بول، ديلارا!» دەگەن تاقىرىپتا شىعارما جازدىم. ديلارا - «لەنينشىل جاسقا» باسىلعان ءبىر تاجىك جازۋشىسىنىڭ كەيىپكەرى.
مەن دە سونى قويا سالدىم. ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى جاڭگىر يساينوۆا جازعانىمدى ۇناتىپ، ءتىپتى: «قۇداگەلديننەن كەلەشەكتە ۇلى جازۋشى شىعادى. وسىدان كەيىن ەركىن تاقىرىپتا جاز»، - دەدى. جاڭگىر مۇعالىم ساباق ءتۇسىندىرىپ، ءسوزدى ىڭعايىمەن ايتقاندا، شىبىننىڭ ىزىڭى عانا ەستىلەتىن. «اباي جولى» ەپوپەياسىن ەرتە وقىتتى. ءبىزدىڭ اۋىلدا اباي مەن مۇحتاردى بىلمەسەڭ، بالا قاتارىنا كىرمەيسىڭ. تاربيە سونداي-تىن. نە كەرەك، بالا جاستان مەنىڭ بارلىق شىعارمالارىم «اباي جولىنا» ارنالدى. قۇنانبايدىڭ، زەرەنىڭ، ابايدىڭ، داركەمباي مەن دارمەننىڭ، قالا بەردى، ايگەرىم، توعجان سىندى ءتۇرلى ايەلدەر وبرازىن جازدىم. جەتىنشى سىنىپقا كەلگەن كەزدە تاقىرىپ تاۋسىلدى.
سونان سوڭ ءتورتىنشى كىتاپتىڭ سوڭىندا كەزدەسەتىن ءازىمحان اتتى جاعىمسىز كەيىپكەرگە توقتالدىم. قابىل كوشەربايەۆ، بەكەن رايىسحانوۆ دەگەن كلاستاستارىم بار ەدى. سولارمەن اقىلداسا وتىرىپ، ءازىمحان بەينەسىن جازدىق. ءازىمحان - جاعىمسىز كەيىپكەر. ءبىراق، ول قازاقتى قازاق ەتەم دەيدى. ماعان سول كەيىپكەر ۇنادى. كىتاپتا تاكەجانداردىڭ قاسىندا وتىرعاندار «دانىشپانىم-اي، اقىلدىم-اي، قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن وسى ەكەن عوي» دەپ سويلەپ وتىرۋىمەن ەرەكشە سۋرەتتەلەدى. ءبىراق، اباي ونى تورەسىماق، ۇلتشىل دەپ كەكەتىڭكىرەپ وتىرادى. ابايدىڭ ءوزى قازاقتىڭ قامىن ويلاعان اقىن، ءازىمحان دا سولاي. دەمەك، اباي ءازىمحاندى جەك كورىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس. وسى وبرازدى جاساۋدا م. اۋەزوۆ قاتەلەسكەن دەپ جازدىم. ۇستازىم شىعارمانى ەشكىمگە وقىتپادى، وقىرمان رەتىندە پىكىر ايتۋعا قاقىڭ بار، بۇل ءبىر ويعا سالاتىن تاقىرىپ ەكەن دەپ، «بەستىكتى» ۇستاتىپ جىبەردى. ءبىرىنشى توقساننان كەيىن جاڭگىر ۇستاز دەكرەتكە كەتتى دە، ورنىنا اقليما ەسىمدى ۇلكەندەۋ مۇعالىم كەلدى. الگى كىسى ساباققا كەلەدى دە، پالەن تاقىرىپ وقىڭدار دەپ، ءوزى ءشايىن ءىشىپ وتىرا بەرەتىن. ول مەنى ۇناتپادى. شىعارمامدى وقىعان سوڭ: «قۇداگەلدين، اۋەزوۆكە قارسى شىعاتىن كىمسىڭ؟ ءازىمحان دەگەندى قايدان تاۋىپ الدىڭ؟» - دەدى.
ءبىز ادەبيەتكە اۋىزدانىپ قالعانبىز، پىكىر تالاستىق. ال، مەن «اباي جولىنداعى» ادامداردىڭ ءبارى ومىردە بولدى دەپ قويمايمىن. ءسويتىپ، داۋلاسا كەلە ادەبيەت ۇيىرمەسىنە سالدى. ۇيىرمەگە مۇعالىمدەردى شاقىرىپ، ماقالانى بۇرىنعىدان دا دامىتىپ وقىدىق. ايتەۋىر، «ەكىلىكتى» قويدى دا جىبەردى.
جاڭگىر يساينوۆانىڭ جولداسى، ماتەماتيك توكەن عابدۋللين شىن نارسەنى بىلگىڭ كەلسە، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقى دەپ كەڭەس بەردى. ساكەننىڭ كىتابىن وقىسام، الگى ءازىمحانىم مۇندا ءاليحان بوكەيحانوۆ بولىپ ءجۇر. سودان «تار جول، تايعاق كەشۋ» جونىندە شىعارما جازۋعا كىرىستىم. ساكەن الاشتى دۇرىس كورسەتپەگەن دەگەن تۇجىرىم شىعاردىم.
سەبەبى، سەيفۋللين قازاقتىڭ قامى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا ءاليحاندى كەلەكە ەتەدى، ونىكى قاتە دەپ كەلتىردىم. كىتاپتا ماعجاننىڭ «توبەت» دەگەن ولەڭى بارىن جازدىم. دەمەك، ەكى كىتاپتى سالىستىرا كەلە، اۋەزوۆ ءوز كىتابىندا ءازىمحان وبرازىن باسقاشا كورسەتكەن دەدىم. تاعى دا كلاسس بولىپ تالدادىق. اقىرى اۋەزوۆكە قارسى شىققانىم ءۇشىن اتا-انالار جينالىسىنا سالىپ، مەنى دەپ مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەردى.
ءبىراق، ءبىر ايدان كەيىن جاڭگىر مۇعالىم جۇمىسقا شىقتى. مەكتەپ ديرەكتورى مەيىرحانوۆ دەگەن ۇلكەن ءبىلىمدى ادام ەدى. مەنى مەكتەپكە قايتا الدىردى. كەيىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىن» وقىدىم. وندا «ماعجان وڭباعان، بۋرجۋاز، ءبىراق ماعان كوستيۋمىن بەردى، ماعجان ماحاببات ولەڭدەرىن جازۋشى ەدى، ءبىراق ماعان اياق كيىم بەردى، ماعجان مەنى ومبىعا الىپ كەلىپ وقۋعا ءتۇسىردى، قاسىنا الىپ جاتتى. ول وڭباعان ەدى، كۇيدىم-ءسۇيدىم دەگەن ولەڭدەرىن وقيتىن، مەن جاسامپاز قوعام جايلى، تاپتىق ولەڭدەرىمدى وقيمىن» دەپ باياندالادى. ءبىر جاعىنان ماعجاندى جاماندايدى، ءبىراق، جاساعان جاقسىلىعىن جوققا شىعارمايدى. سابەڭنىڭ وقۋىنا، كيىنۋىنە، العاشقى ولەڭ جازۋىنا اسەر ەتكەن - ماعجان.
مىنە، مەنىڭ الاش دۇنيەسىنە، ابايعا، «اباي جولى» مەن اۋەزوۆكە قىزىعۋشىلىعىم توبىلعىنىڭ ءتۇبىرى سياقتى شايناسىپ، تىستەسىپ ءوستى. وسىلايشا، ءازىمحان وبرازى ارقىلى مۇحتار اۋەزوۆ، ماعجاننىڭ جاعىمسىز وبرازىن جاساۋ ارقىلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ەسىمدەرىن ءبىلدىم. سول جىلدارداعى ۇلكەن جازۋشىلاردا وسىنداي ءتاسىل بولعان.
جاعىمسىز كەيىپكەرگە بار پالەنى جابادى، ءىس-ارەكەتتەرىن جازىپ، جاعىمدى كەيىپكەرگە تەرىس باعا بەرگىزەدى. باسقا امالى بولماعان. ەگەر ماقتاسا، «ون شوشقاعا تويماعاندار» باسقاشا قارايتىن. قازاقتىڭ ءبىر-ءبىرىن اياقتان شالماعانىن، قايتا ەلىنە قامقور بولعانىن ءتۇيدىم. ساكەننىڭ، ءسابيتتىڭ ارقاسىندا الاشتى ەكپىندەپ وقىدىم. الاش - مەنىڭ ومىرلىك تاقىرىبىم.
- الاشتىقتاردى تانۋعا دەگەن قۇشتارلىق «ۇرانىم - الاشتى» جازۋعا الىپ كەلدى. كىتاپ ۇلكەن دايىندىقپەن جازىلدى. زەرتتەۋ بارىسىندا الدەبىر تىڭ دەرەك، بۇرىن- سوڭدى ايتىلماعان ماسەلەلەر بولدى ما؟
- بۇل كىتاپ تۇرمەگە تۇسكەندەردىڭ تەرگەۋ حاتتاماسى مەن جازا ۇكىمى ساقتالعان قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە جازىلدى. سول الاش تۋرالى تۇرمە دەرەكتەرىنە سۇيەنبەي، ءوز بەتىمشە جازسام، كىتاپ ماعان الدەقايدا جەڭىلدەي تۇسەتىن ەدى. 1987 -جىلى 13 -قاڭتار كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ: - پراۆولىق كوميسسيا قۇر، الاش ارداگەرلەرىن اقتايمىز، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ جايىن تەكسەرەيىك، - دەدى.
باسىلىمعا تىيىم سالىنعان شىعارمالاردى قايتا جاريالاۋدىڭ مۇمكىندىگىن قاراستىرا باستادىق. اقپان ايىندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى گەنەرال-مايور قوپاباي ءابدىراحمانوۆ باستاتقان جەتى پولكوۆنيك جازۋشىلار وداعىنا كەلىپ، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ماعلۇماتتار بەردى. ءسويتىپ، ك گ ب ارحيۆىنە كىرگىزۋگە رۇقسات بەردى.
- تۇرمەدە بەرىلگەن كورسەتىندىلەردىڭ بارلىعى شىندىق ەمەس شىعار...
- مەنىڭ مىندەتىم دە وسى - ءار جاۋاپتىڭ ارتىنداعى شىندىقتىڭ نە ەكەنىن بىلگىم كەلدى. ويتكەنى، تۇرمەدەگى ماتەريالداردى العاش اشىپ جازعان كەزدە كوپتەگەن تۇسىنبەگەن تۇستار كەزدەستى. كەيبىر تاريحشىلار، ءتىپتى، جازۋشىلار ا. بايتۇرسىن ۇلى ت. رىسقۇلوۆتى جاقتىرمادى، احمەت ماعجاندى مەنسىنبەدى، الاشوردالىقتار قوجانوۆتى قابىلدامادى دەگەن تاقىرىپتاردا تاريحي ماقالالار جازدى. بۇل شىندىق ەمەس.
مىسالى، احاڭ: «ماعجان - اقىن. ال مەنىڭ اقىنداردا جۇمىسىم جوق. جەلوكپە كەلەدى. رىسقۇلوۆ - قىزىل كوميسسار. سوندىقتان دا ول مەنى جاقتىرمايدى. ال، قوجانوۆ مەنى رىسقۇلوۆپەن جاقسى دەپ ويلايدى. ەكەۋى دە مەنى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى دەپ ەسەپتەيدى. مەن دە ولارعا جولامايمىن»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن. وسى كورسەتىندىلەرگە قاراپ، بۇل ءۇش تۇلعانى ءوزارا جاۋ ەتۋگە بولمايدى جانە ونى دالەلدەۋگە تىرىسقان ۇشقارى جاريالانىمداردىڭ جارىق كورۋى وكىنىشتى. شىندىعىنا كەلسەك، پاتشا وكىمەتى مەن كەڭەستىك تەرگەۋشىلەردىڭ ارانداتۋ ءتاسىلىن ابدەن مەڭگەرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ وسى جاۋابى ارقىلى رىسقۇلوۆتى دا، قوجانوۆتى دا قىلمىستىق ىسكە تارتۋدان اۋلاقتاتىپ، قورعاپ وتىر. مىنە، وسىنداي ءتاسىلدىڭ بولعانىن ۇقپاعان جازۋشىلار اداسىپ بارادى. سول ءۇشىن دە ءار ايتقان نارسەنىڭ تاريحي دەرەگى بار ما، جوق پا، سونى تابۋعا تىرىستىم. ودان تىس قانشاما تاعدىرلار، كۇرەستەر جاتىر. ول بولەك اڭگىمە.
الاشتىڭ بەس اماناتى
- ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بەس ۇستانىمىن بىلەمىز. سونىڭ ەكىنشىسىندە «قازاقتىڭ ءاربىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ تاعىلۋى ءتيىس» دەلىنەدى...
- مەنىڭ پايىمداۋىمشا، 2001 -جىلعى «جەر تۋرالى» زاڭنان كەيىن قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى الاش يدەياسى تولىقتاي شەتتەتىلدى. جۇزەگە اسپادى. اركىمنىڭ كوكەيىندەگى الاش تۋرالى يدەيا عانا بار، ناقتى زاڭدىق باعىت-باعدار پرينسيپتەرى ساقتالماعان. اباي: «بىرلىك ساتىپ الۋعا قۇرىلسا، ول بىرلىك ەمەس، ناعىز وڭباعاندىق، ارىن ساتقانمەن بىردەي» - دەيدى. اباي مەن بوكەيحانوۆتىڭ يدەياسى - ءتىل، ءدىن، ءدىل، تاۋەلسىز عىلىم، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭ.
- بىزدە تاۋەلسىز عىلىم بولعان با نەمەسە بار ما؟
- بولعان. كەڭەس كەزىندە بارلىق عىلىم اتاۋلىنىڭ بارلىعى ءبىر قولدا باقىلاۋدا بولعانىمەن، عىلىمي باعىتتاردا قارجى ءبولىنىپ، ءار سالا بويىنشا ءوندىرىس ءجۇردى. عىلىمي جاڭالىق اشۋعا كەلگەندە مەملەكەت جاۋاپتى بولدى. قازىرگى ءبىزدىڭ عىلىم مينيسترلىگى عىلىمعا جاۋاپ بەرمەيدى. ويتكەنى عىلىم جوق. عىلىمعا قارجى جۇمساۋ قيسىنسىزدىڭ قىلىعى سياقتى كورىنەدى. امەريكادا ول ەركىن دامىدى دەيدى. امەريكا قالىپتاسۋ كەزەڭىنە اياق باسقاندا-اق، كەز كەلگەن عىلىمي مەكەمە ءوزىنىڭ جەكە لابوراتورياسىن اشپاسا، وندا ونى مەكەمە دەپ ەسەپتەمگەن. ءار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ، وقۋ ورىندارىنىڭ عىلىمسىز كۇنى جوق. ولاردىڭ وقۋ ورىندارىنىڭ داەرەجەسىن عىلىم ارقىلى باعالايدى. بىزدە عالىم، عىلىم دەگەنىڭ يتكە تاستاعان قۋ سۇيەكتەن قادىرسىز! تەك «ول اينالىسىپ جاتىر»، «مىناعان جۇكتەلگەن» دەيدى. ناتيجەگە ىستەپ جاتقان ءبىر عالىمدى بىلسەڭ، ماعان كەلشى، كانە! مىسالى، اتاقتى تەمىرتاۋدىڭ بالقىما زاۋىتىندا قانداي عالىم بار؟ ەرتەڭ ونىڭ ءبىر جەرى سەتىنەپ كەتسە، كىم شەشۋىن تابادى؟ ەگەر ءبىر بۇرانداسى، سىزباسى جوق بولسا، ولاردىڭ ينجەنەرلىك، باس ينجەنەرلىك ماماندىقتارى تۇككە قاجەتسىز عوي! كادىمگى مەحانيكامەن اينالىساتىن جۇمىسشىلار عىلىمنان نە «قاعادى»؟ باسقارىپ وتىرارلىق عىلىمي جۇيە كەرەك.
- سىزگە سالساق، ابايشا ايتقاندا، «كوك تۇمان - الدىڭداعى كەلەر زامان» با؟ ايتكەن كۇندە، ءاليحانشا پايىمداساق، «ات ۇرلاعاندى تىشقانداي ولتىرەتىندەرمەن ءبىر اۋىلدا تۇرامىز». جاستاردىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋحتى قالاي سىڭىرەمىز؟ سونى ايتىڭىزشى.
- بۇل ءوزى جاۋاپ كۇتپەيتىن سۇراق. ۇلتتىق رۋح بالانىڭ «ىڭگاسىمەن» بىرگە سىڭەدى. «قازاق، ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن اۋەزوۆتىڭ اتاقتى ءسوزىن مەن ءتىرىلتىپ ەدىم، سونداعى «بەسىگىڭ» مەكتەپ قوي. رۋحتى دامىتاتىن جول - مەكتەپ. ءبىزدىڭ قۇرىلىمداعى تاربيە بەتىمەن كەتپەسە ەكەن دەپ قورقامىن. وزگەگە تيىسپەيىن، ءوز باسىمداعىنى ايتايىن. مەنىڭ ەكى ۇلكەن نەمەرەم مەكتەپكە بارعانشا ورىسشا مۋلتفيلمدەردى كورمەدى. ءۇش جارىم جاستاعى كىشى نەمەرەم قالاي قازاق بالاباقشاسىنا باردى، سولاي ءتىلى ورىسشا كەتتى. نە ىستەۋگە بولادى؟ قالاي تۇسىنەيىن؟ اكەسى مەن شەشەسى، اپاسى مەن اعاسى قازاقشا سويلەيدى. ودان باستاۋىش سىنىپتارداعى قاراپايىم مۋزىكا ءپانىن الايىقشى.
كوبى ۇرلەمەلى، ۇرمالى اسپاپتاردى ۇيرەتەدى. ساكسافون مەن باراباننىڭ ورنىنا تاعى ءبىر ساعات دومبىرا مەن قوبىزدى ۇيرەت. وسىنداي ابسۋردتىق دۇنيە شارشاتتى. امەريكادا بالا ءبىرىنشى سىنىپقا بارعاندا ەلدى اشقان كەمە تۇرعان جەرگە اپارادى. مەن دە سول العاشقى كەمە توقتاعان بۇعازعا باردىم. ءبىر مەكتەپ وقۋشىسى: «ءوزىمىز اقشا جيىپ كەلدىك. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. امەريكانىڭ تاريحى باستالعان 13 شتاتتىڭ تاريحىن ءبىلۋىمىز كەرەك»، - دەيدى.
امەريكا تاريحى - ولار ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى ۇعىم. شىركىن، قازاق ەلىن باسقارىپ وتىرعانداردىڭ تاريحقا، ءتىل مەن دىلگە جانى اشىماي وتىرعانىن ەسكە العاندا، زىعىردانىڭ قايناپ-اق كەتەدى. امال قايسى. ءبىر جەردە ايتقانىم بار-تىن، ءبىر كۇن پرەزيدەنت بولسام، قازاقستانداعى كۇنىنە 24 ساعات، جىلىنا 365 كۇن قازاقشا مۋلتفيلمدەر كورسەتەتىن ءبىر تەلەارنا اشار ەدىم. بۇدان باسقا ءتىل ۇيرەتۋدىڭ شەشىمىن كورىپ تۇرعام جوق. مەملەكەت ءتىل تۋرالى جاڭا باعدارلاما جاساعىسى كەلسە، الاشتىڭ باعدارلاماسىن سول كۇيىندە كوشىرىپ قولدانا سالسىن.
ءانۋار ءالىمجانوۆ اعامىز ايتقانداي، دالا مەن قالانىڭ بالاسى ءومىر باقي ءتىل تابىسا المايدى. شىنىندا دا، قالا مەن دالا ەكىگە ءبولىنىپ بارا جاتىر. قالا مەن اۋىل قازاعى دەگەن شىقتى. مۇنىڭ ءبارى ءدىلدىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەدى. مىسالى، سەن جاقتا قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، استاناداعى «جەتى بوشكەدە» مىڭ ادام تۇراتىن بولساق، سونىڭ بىرەۋى عانا باسقا ۇلت. الايدا، بىردە- بىرەۋىنىڭ قازاقشا سويلەپ جۇرگەنىن كورگەم جوق. ءدىل بۇزىلعاندىقتان، ءتىلدى «كوشەگە» شىعارۋعا ەرتەرەك.
كەشە عانا قابىلدانعان ءبىلىم تۋرالى الەمدىك باعدارلاما قازاقستانعا سايكەس ەمەس. ءبىز سوعان اسىقپىز. ماسەلەن، ءۇي تاپسىرماسىنا سەندۆيچ جاساۋدى بەرەدى ەكەن. قاي اتاڭ جاساپتى؟ سەن بىلەرسىڭ، مەنىڭ زامانىمنىڭ سولداتتارى نە تۇسىنەدى؟ سەندۆيچتىڭ زيانىن بىلاي قويعاندا، ونى ءبىلىم باعدارلاماسىنا كىرگىزگەنى قاي مازاق؟
مىنا قولىڭداعى شايتانقۇلاقتى (ۇيالى تەلەفون) قازاقشالاي الساڭ، شىركىن! ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ قۇرالى - وسى. وقۋلىق جوندەۋگە سودان كەيىن كوشەمىز.
- ءاليحان تۋرالى ءبىر بايانداما وقىپ، ءوزىن الاشتانۋشىمىن دەپ جۇرگەن جاستارعا نە دەيسىز؟
- قۋانامىن! تۇك سەزىنبەگەننەن گورى، ءوزىن الاشتانۋشى سەزىنگەنى جاقسى عوي. قانداي مىندەت ارقالاپ وتىر! جۇرەكتى ەكەن دەر ەدىم. ەندى ول بولسا دا، بولماسا دا، الاشتى وقۋعا مىندەتتى. قانشالىقتى دارەجەدە جاۋاپتىلىقتى، ۇلكەن ءبىلىمدى سەزىنەتىنىن ءوزى بىلەدى كەيىن. مىسالى، مەنىڭ ءۇش اكەم بار. اۋەلى، ءوز اكەم - قۇداكەلدى، ەكىنشى اكەم - اباي. ول جوق بولسا، مەن ءوزىمنىڭ قالاي ءومىر سۇرەتىنىمدى ەلەستەتە المايمىن. ءۇشىنشى اكەم - احمەت. بالا كەزىمنەن احاڭدى بىلەمىن، اكەم قۇداكەلدى ۇلى ناۋبەت جىلدارى وسى الاشتىڭ شىرعالاڭىنا ۇشىرادى. «اقاڭ با، اقاڭ اكەمىز عوي» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. باسقاعا ءتىل تيگىزىپ جاتساڭ، جامانداپ جاتساڭ ۇندەمەيتىن، ال بىرەۋ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اتىن اتاپ بىردەڭە دەسە، سىپىرتا جونەلەتىن. سودان كەيىن: «قينامايدى اتقانى، قينامايدى تۇرمەسىنە جاپقانى. قينايدى تەك ءوز ءيتىڭنىڭ بالاعىڭنان قاپقانى» دەگەن ولەڭىن ايتىپ وتىراتىن.
- وسى تۇستا قوستانايلىق اقىن نۇرقانات قۇلابايەۆتىڭ «تاۋ قۇلاسا سەلت ەتپەيتىن قوعامنىڭ، تۇك كورمەيتىن ءبىر مۇشەسى بوپ الدىم» دەگەن ولەڭى ەسكە تۇسەدى...
- دۇرىس ايتادى! وتىرىگى جوق! رۋحاني تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلا الماي كەلەمىز. قايتا، تورعا توعىتىلعان بالىق قۇساپ، بۇرىنعىدان دا ماتالىپ، تۇڭعيىققا كەتىپ بارامىز. تاۋەلسىزدىگىن سەزىنبەي، قازاقتىعىنا نامىستاناتىن ماجۋسيلەرگە نە ايتاسىڭ؟! قازاقتىڭ ار-وجدانى ازات بولماي، قازاق تولىق تاۋەلسىز بولمايدى. قازىرگى قازاق قوعامىندا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولسا، ونىڭ ءبىرى - رۋشىلدىق. «كوممۋنيزمگە قازاقتىڭ قوناقجايلىعىمەن قوسا رۋشىلدىعى دا ەرىپ بارادى» دەگەن دە مۇحاڭ اۋەزوۆ. بۇگىنگى ءبىزدىڭ ۇلتشىل، تاريحشىل، وزىنشە وزىق ويلى زيالىلاردىڭ جەتكەن ورەسىن قاراڭىز: اۋزىندا - الەمدىك وركەنيەت، ويىندا - ءوزى، ىستەگەنى - رۋدىڭ مۇددەسى. ولار وسى رۋلىق جۇيەنى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ فورماسى سەكىلدى قابىلدايدى. اتاق الۋعا، دۇنيە جيناۋعا، قىزمەتكە وتىرۋعا پايدالاناتىن قوعامدىق قۇرىلىم. سودان سوڭ، اسىرەقۋلىققا جانىم قاس. ادام كەمىندە اي سايىن، اپتا سايىن ءوزىن-ءوزى تەكسەرۋى ءتيىس. مەنىڭ بۋىنىمنىڭ ىشقىرىنىڭ بوساعان جەرى وسى شىعار. توعىشارلىق پەن دۇنيەقوڭىزدىق، اشكوزدىك پەن ارامدىق قاي قوعامدا دا ەرىپ كەلە جاتقان قۇبىلىستار عوي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الاشتىڭ وسى بەس اماناتى جۇزەگە اسپاي، قازاق قوعامى قالپىنا كەلەدى، قازاق العا باسادى دەۋ - بەكەرشىلىك.
«وقىرماندى ويلانتپاعان اقىننىڭ ايتارى جوق»
- ادەبي تۇلعاعا دەگەن تالعام قالاي قازىر؟
- قاي ۋاقىتتا دا تۇلعاعا دەگەن كوزقاراس بىرەۋ بولۋ كەرەك. تۇلعاعا قۇرمەت - ءوزىڭنىڭ تۇلعا بولۋىڭا جاسالعان قادام. ال قۇرمەتىڭنىڭ كولەڭكەلى تۇسى كورىنىپ قالماي ما كەيىن؟ ول قاي دەڭگەيدە؟ وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىلەتىندەر وزدەرى تۇسىنەر.
- ابايشا ايتقاندا، راس ءسوزدىڭ قادىرىن ءبىلىپ ءجۇرمىز بە؟
- اباي ايتقان راس ءسوزدىڭ قادىرىنىڭ قاشقانى قاشان، سۇراق قويىپ وتىرعان مىنا سەنىڭ ءوزىڭ بار شىندىقتى جازا المايسىڭ. بۇگىن راس ءسوز ايتساڭ، كۇلىپ قارايدى. ءبىز قاشان جاناي قامشىلاماي، تۋرا وسقان كەزدە عانا شىندىق شىرشىپ شىعادى. بولدى.
- ادەبيەتتەگى سىننىڭ قارىمى قانداي؟
- قازىرگى كوركەم ادەبيەتتەگى سىننىڭ جوقتىعى پروبلەما ەمەس. سىني ويلاۋ جۇيەسىن جوعالتساڭ، مىنە، باستى ماسەلە. ول دەگەنىڭىز - ناقتى ويدىڭ، ءىستىڭ دۇرىس باعىتى. ءبىر قۇبىلىسقا ءار قىرىنان قاراپ، شەشىم شىعارساڭ، تۇراقتى بولماق. سىن دا رەتكە كەلەدى. رەتى كەلەر دەپ جۇرە بەرسەڭ، سول رەتى كەلگەن تۇستان باستاپ، كەيىن ءوزىڭ ىقتاپ كەتەسىڭ. كوركەم ادەبيەت تە سول سياقتى. جازۋشى قاشان دا زامانعا، قوعامعا قاراما-قارسى، تىستەسىپ وتىرۋى ءتيىس. وي شايقالادى، سودان سوڭ شىعارما پايدا بولادى. بىزدە مامىراجايلىق كوبەيىپ كەتتى. سوعان الداڭدايمىن.
- وقىرمانعا اۋىرلىق ەتەتىن شىعارمالار قاپتاپ كەتتى دەيدى. وسىعان قالاي قارايسىز؟
- وقىرمان تالعامىن ارتتىرسىن، كەرەك بولسا! وقۋشىسىنىڭ تالاپ-دەڭگەيىنە عانا جاۋاپ بەرە الاتىن جازۋشى جازۋشى ەمەس. وقىرماننىڭ وقۋ دەڭگەيى ءوسۋ كەرەك، كۇردەلى ويلاۋ جۇيەسىنە كوشۋ كەرەك. تاق-تۇق سويلەممەن كوركەم ادەبيەت جاسالمايدى. الەمدىك ادەبيەتتىڭ بارلىق ماتىندەرى كۇردەلى. بۇرىنعىداي بايانداۋ فورماسى جوق قازىر.
قازاقتىڭ ەرتەگى بايانداعان سەكىلدى جاداعايلاپ ءتۇسىندىرىپ، شايناپ بەرسە، سونى جۇتۋعا ەرىنەدى. ءوزىنىڭ كوركەم ويلاۋ جۇيەسىن ارتتىرامىن دەمەگەندەر قولىنا كىتاپ الماي-اق قويسىن. ادەبيەتتەگى يىرىمدەر، كوركەم تاسىلدەر جايدان-جاي پايدالانىلمايدى. كوركەم شىعارمانىڭ ويىن ءوزىڭ تاۋىپ، ىشتەي جالعاستىرا الۋىڭ كەرەك. ميدى ويلاندىرىپ، جاتتىقتىرىپ وتىرۋعا كومەكتەسەدى. ادەبيەت تەبىرەندىرەدى، جىلاتادى. سەزىمنىڭ وسى اسەرىن ويعا اينالدىرۋ - ءوز قولىڭدا. «مەنىڭ كامپيت جەگىم كەلەدى، ماعان ءتاتتىسىن بەر» دەگەندى كىم كوتەرەدى؟ شىنايى جازۋشى سول ۇلتتىڭ كوركەم دەڭگەيى مەن ويلاۋ جۇيەسىنە نە قاجەت، سوعان ءدوپ تۇسەدى. تالاستىڭ «تالءتۇس»، تۇرسىنحاننىڭ «ماڭگى تاس»، تۇرسىنجاننىڭ «قازاقتىڭ جانى»، بەكەجان تىلەگەنوۆتىڭ «سەكسەن التىنشى جىل»، مۇحتار ماعاۋيننىڭ روماندارى، نۇرعالي ورازدىڭ، تىنىمباي نۇرماعامبەتتىڭ اڭگىمەلەرى ەشقانداي سىننىڭ نازارىنا ىلىكپەگەنى وكىنىشتى. ولاردىڭ دەڭگەيى بيىك، كوركەم تالعامعا لايىق. قايسىسى تۇسىنىكسىز؟ وقىرماندى ويلانتپاعان اقىننىڭ ايتارى جوق. اقىن ولەڭى ارقىلى تاعدىرىن ءوزى جاسايدى. سول تاعدىردىڭ اۋانى مەن اڭسارى شىنايىلىعىمەن سىرتقا شىققاندا عانا ويدى ۇيىتادى. ءوزىڭدى ىنتىق ەتەدى. پروزاداعى تالاپ تا وسىنداي.
- الەمدىك ادەبيەتكە شىعۋعا اۋدارما كەدەرگى مە؟
- ادەبيەتتى شەتەلگە شىعارۋ - مەملەكەتتىڭ ماسەلەسى. دۇنيە جۇزىندە بىلۋگە ءتيىستى ادەبيەتتىڭ جەتپىس پايىزى قازاق تىلىنە اۋدارىلعان. يدەولوگيالىق تۇرعىدان اۋدارىلماعان ءبىر جيىرما پايىزدايى عانا شىعار. مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم، اۋدارۋدى كىم توقتاتىپ وتىر؟ كىمنىڭ اۋزىنا كىم قاراپ وتىر؟ مىقتى ادەبيەتشىگە اۋدارما ماسەلەسى بوگەت بولا المايدى. بەلگىلى ءبىر تالعام دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن سوڭ، ادەبي جولدىڭ تارماعى دا اشىلادى. ال قالعاندارىن سىلتاۋ دەپ بىلەمىن.
- قازىر گازەت پەن كىتاپ ءتىلى وزگەشە؟ بايقايسىز با؟
- نەگىزى، توقسانىنشى جىلعا دەيىنگى ءتىل ءبىر باسقا، ودان كەيىنگى تىلدىك قولدانىس، تىلدىك قور ءتىپتى وزگەرىپ بارادى. ەندى جيىرما جىلدان سوڭ ءبىر وزگەرىسكە ۇشىراۋى ءتيىس. زامان ءوز دەگەنىن ىستەيدى. قازىرگى ەرتەگى بايانداۋدى بىلمەيتىن قاراكەسەك شالداردى قويا تۇرايىق، قىرىق جىلدان كەيىن نەمەرە ۇستاعان اتانى ەلەستەتە المايمىن. ال ءبىزدى قۇرتاتىن دا، بيىككە جەتكىزەتىن دە - باسپا ءسوزدىڭ ءتىلى. جۇرت گازەتكە قاراپ، ءوزىنىڭ جازۋىن تۇزەيدى.
سۇحباتتاسقان قاسقىرباي قويشىمانوۆ
Abai.kz