پاريجدە ۇلى دالانىڭ مادەني مۇراسىنا ارنالعان فورۋم ءوتىپ جاتىر
حالىقارالىق جيىنعا امەريكا قۇراما شتاتتارى، رەسەي، ءۇندىستان، قىتاي، ۇلىبريتانيا، ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركيا، وزبەكستان، فرانسيا، لاتۆيا، گوللانديا جانە ماجارستان سىندى ەلدەردەن 70 كە جۋىق عالىم جانە UNESCO وكىلدەرى قاتىسىپ جاتىر.
فورۋمنىڭ سالتاناتتى اشىلۋ راسىمىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى- ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتى وقىلدى. حاتتا:
«كوپتەگەن ەلدەردىڭ عالىمدارى، تاريحشىلارى مەن ءتىل ماماندارى قاتىسىپ وتىرعان مۇنداي القالى جيىننىڭ ەۋروپا تورىندە، پاريج قالاسىندا ءوتۋىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. فورۋم بارشا ادامزات تاريحىمەن ۇشتاساتىن تاريحي- مادەني مۇرالارىمىزدىڭ عىلىمي اينالىمداعى ءورىسىن كەڭەيتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى مەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنىڭ» باسىمدىقتارى ۇلانعايىر دالامىزدان تامىر تارتقان حالىقتاردىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى مەن تاجىريبەسىنەن تاعىلىم الۋ، بولاشاق جاس ۇرپاقتى مادەنيەتارالىق ۇيلەسىم رۋحىندا تاربيەلەۋ ىسىنە تىڭ سەرپىن بەرۋدە. مەنىڭ باستاماممەن قۇرىلعان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى اتالعان باعىتتى عىلىمي ينتەگراتسيا تۇرعىسىنان دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىر ايعاعىنداي وسى جيىن باي تاريحىمىز بەن ادامزات اقىل ويى قازىنالارىنىڭ تەرەڭ تامىرلارىن وزگەشە قىرىنان پايىمداپ، جاڭا مادەنيەتارالىق قاتىناستار كوكجيەگىنە جول اشادى دەپ سەنەمىن» - دەلىنگەن.
فورۋمدى اشىپ ءسوز سويلەگەن حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دارحان قىدىرالى ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتتى. سونداي- اق، اكادەميا جەتەكشىسى ءوز سوزىندە ۇلى دالانىڭ الەمدىك وركەنيەتكە زور ۇلەس قوسقانىن دا اتاپ ءوتتى.
فورۋمعا جينالعان قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسى ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تاريحي ۇردىستەردى جۇيەلەۋ مەن وعان جاڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراۋدا وتە قۇندى ەكەنىن ايتتى. UNESCO وكىلدەرى ماقالاداعى جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلۋى، ۇلى دالاداعى ەجەلگى مەتاللۋرگيا جانە اڭ ءستيلى سياقتى قۇندى دۇنيەلەردىڭ الەمدىك مادەنيەت پەن وركەنيەتتە ەرەكشە ورنى بار ەكەنىن مالىمدەدى.
فورۋمنىڭ ءبىر سەسسياسى «تۇركى وركەنيەتى جانە ونىڭ الەمدىك مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسى» دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى. وسى جيىندا ءۇندىستاندىق عالىم، ينديرا گاندي اتىنداعى ۇلتتىق مادەنيەت ورتالىعىنىڭ پروفەسسورى مانسۋرا حايدار «تۇركىلەردىڭ ءۇندىستانداعى ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنا قوسقان ۇلەسى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. ول ءوز بايانداماسىندا:
« ءۇندىستان جەرىندە تۇركىلەر دەلي سۇلتاندىعى مەن ۇلى موعولدار داۋىرىندە بيلىك قۇردى. ولار ءۇندى ەلىندە ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنا جاڭا ءادىس- تاسىلدەر ەنگىزدى. ماسەلەن، بالالارعا ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن تۇركىلەر مەدرەسەلەر جۇيەسىن قۇردى. ال عىلىم سالاسىندا تۇركىلەر ماتەماتيكا، مۋزىكا، استرونوميا جانە مەحانيكانى دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولگەن. ولار ءدىن، عىلىم جانە تەحنولوگيا بويىنشا جازىلعان ەڭبەكتەردى سىرت ەلدەردەن اكەلىپ، قولدانىسقا ەنگىزۋمەن دە اينالىسقان» - دەپ، قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىردى.
ال پاريج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆاندا درەسسلەر ءوز بايانداماسىندا:
«كوشپەلى ءومىردىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى التى مىڭىنشى جىلدارى قازاقستان اۋماعىندا جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلۋى ىقپال ەتتى. ەكىنشىدەن، وعان قازاقستاننىڭ سولتۇستىك- شىعىسىندا اندرونوۆ مادەنيەتىندە العاشقى مەتاللۋرگيانىڭ كەڭ ەتەك جايۋى مەن دوڭگەلەكتىڭ جاسالاۋى كوپ جاعداي جاساعان. وسى ەكى وزگەرىس كوشپەلى اسكەري جۇيەنىڭ پايدا بولىپ، كۇشەيۋىنە سەبەپ بولدى. كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ەڭ باسىم تۇسى - ونىڭ تەز يكەمگە كەلىپ، سىرتقى ورتاعا بەيىمدەلە الۋىندا. وسىنىڭ ارقاسىندا كوشپەندىلەر ۇلى يمپەريالار قۇرا ءبىلدى» - دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
بيىلعى جيىن تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار التىن وردا مەن موعولستاننىڭ قۇرىلۋىنا ىقپال ەتكەن تالاس قۇرىلتايىنىڭ - 750, ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» شىعارماسىنىڭ جازىلۋىنىڭ - 950, اقىن يمامەددين ءناسيميدىڭ - 650 جىلدىعى سەكىلدى ايتۋلى تاريحي داتالارمەن تۇسپا- تۇس كەلىپ وتىر.
فورۋم اياسىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى حالىقارالىق قاۋىمداستىققا تانىمال ءبىرقاتار عالىمدارعا اكادەميانىڭ ارنايى ماراپاتىن ۇسىندى. اتاپ ايتقاندا، ءۇندىستاننىڭ ينديرا گاندي اتىنداعى ۇلتتىق ونەر ورتالىعىنىڭ (IGNCA) قىزمەتكەرى، پروفەسسور مانسۋرا حايدار، پاريج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆاندا درەسسلەر، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، اكادەميك بولات كومەكوۆ، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ UNESCO ىستەرى بويىنشا ۇلتىق كوميسسياسىنىڭ وكىلى، پروفەسسور ودجال وگۋز حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ التىن مەدالىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى.
ءىس- شارا UNESCO باس ديرەكتورىنىڭ قامقورلىعىمەن جانە UNESCO جانىنداعى ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان مەن تۇركيانىڭ تۇراقتى وكىلدىكتەرىنىڭ بەلسەندى قولداۋىمەن وتۋدە.