قارا تەڭىز نەلىكتەن قارا دەپ اتالعان؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - توپونيميكا - ءارتۇرلى گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەيتىن، ماعىنالىق ءمانىن ىزدەۋمەن اينالىساتىن ءتىل ءبىلىمىنىڭ ەڭ قىزىقتى سالالارىنىڭ ءبىرى.

مىسالى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاعالاۋىن شايىپ جاتقان سارى تەڭىز ءوز اتاۋىن قالقىمالى زاتتاردىڭ اسەرىنەن قانىق سارى تۇسكە بويالعان حۋانحەمەن اعىپ كەلگەن سۋدىڭ ارقاسىندا الدى.

ايتپاقشى، قىتاي تىلىنەن اۋدارعاندا بۇل اتاۋ «سارى وزەن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قىتاي سارى تەڭىزىنەن باسقا، الەمدىك مۇحيت اكۆاتورياسىندا قىزىل، اق جانە قارا تەڭىزدەر ءۇشىن دە ورىن تابىلدى. ماۋسىمارالىق مۇزدىڭ سىنعان كەسەكتەرىمەن تولتىرىلعان اق تەڭىز، نەمەسە ءتۇرلى- ءتۇستى كوراللداردىڭ وسكىندەرىمەن تولتىرىلعان قىزىل تەڭىزدىڭ اتاۋلارى تۇسىنىكتى بولسا، قارا تەڭىز توپونيميكاسى عىلىمي ورتادا ءاردايىم پىكىرتالاستار تۋدىرادى.

قارا تەڭىز بۇرىن قالاي اتالعان؟

باستاپقىدا، بۇگىنگى سولتۇستىك قارا تەڭىز ءوڭىرىن گرەك وتارلاۋى كەزەڭىندە، تەڭىزدى «Роntos Euxenos» دەپ اتالعان. گرەك تىلىندە «قوناقجاي ەمەس» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. جەرورتا تەڭىزىنىڭ ءمولدىر تولقىندارى مەن وتە سيرەك بولاتىن داۋىلدارىنا ۇيرەنگەن ەجەلگى گرەكتەرگە قارا تەڭىزدىڭ قىڭىر مىنەزى مەن قارا كوك تولقىندارى قوناقجاي ەمەس بولىپ كورىنگەن.

ۋاقىت وتە كەلە گرەك وتارشىلارى قازىرگى ودەسسا، نيكولايەۆسك، حەرسون وبلىسى، قىرىم تەرريتورياسىنا تۇراقتانىپ العان سوڭ تەڭىز ءوز اتاۋىن «قوناقجاي» ياعني پونت ەۆكسينسكيگە وزگەرتتى. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ III-V عاسىرىندا قازىرگى ۋكراينانىڭ وڭتۇستىگىندە كوشپەندى سكيف تايپالارى پايدا بولعانىقتان تەڭىز سكيف دەگەن اتقا يە بولدى.

قارا تەڭىز اتاۋى العاش رەت قاشان پايدا بولدى؟

قارا تەڭىز ءتوپونيمى ەرتە ورتا عاسىرلاردا- اق پايدا بولعان. كەمە كونسترۋكسياسىن جەتىلدىرۋ تەڭىزشىلەرگە تەك جاعا مەن قايراڭدا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اشىق تەڭىزدە دە كەمەنى قازىقتاپ بايلاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ولار زاكىردى 150 مەتردەن دە تەرەڭىرەك تۇسىرگەندە، وعان قارا ءتۇستى قاق شوگىپ قالاتىن. تەڭىزدىڭ قارا-كوك تۇسىنە بايلانىستى تەڭىز جاعاسىندا تۇراتىن بارلىق حالىقتار ونىڭ اتاۋىن ءبىر ۋاقىتتا دەرلىك وزگەرتتى.

نەگە قارا تەڭىز؟

ەندى زاكىرلەر نەلىكتەن قارا تۇسكە بويالىپ، ال قارا تەڭىزدىڭ سۋى كورشى ءمارمار جانە جەرورتا تەڭىزىنە قاراعاندا 10 رەڭككە قارالاۋ ەكەنىن ايتا كەتەيىك. سەبەبى، قارا تەڭىز ويپاتىنىڭ %78 ى كۇكىرتتى سۋتەگى بار سۋمەن قامتىلعان. جوعارعى جاعى (150-180 م) - سۋدىڭ جۇقا قاباتى. كۇكىرتتى سۋتەگى شىرىگەن جۇمىرتقاعا ءتان يىسىمەن تانىمال. ەگەر شاعىن كولەمدە ول ءتۇسسىز بولسا، 1000-2000 مەتر قالىڭدىقتا بۇل زات تەڭىز سۋىنا قانىق قويۋ كوك ءتۇس سىيلايدى.

قارا تەڭىزگە كۇكىرتتى سۋتەك قايدان كەلدى؟

باسقا سۋ قويمالارىندا بولمايتىن كۇكىرتتى سۋتەك قارا تەڭىزگە قايدان كەلدى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىنىڭ ءبىرىڭعاي نۇسقاسى جوق. بىرىنشىدەن، سۋدىڭ تۇبىندەگى جەر قاباتىنداعى جارىقتان وتكەن بولۋى مۇمكىن. الەمدىك مۇحيتتىڭ وسى بولىگىندەگى ويپاتتىڭ شىعۋ تەگى تەكتونيكالىق بولعاندىقتان، استەنوسفەرانىڭ بەتىنە گازداردىڭ ەنۋ ىقتيمالدىعى وتە جوعارى.

ەكىنشىدەن، قارا تەڭىز سۋىنىڭ تاريحى ەرتەدەگى سۋ ايدىنىندا تىرشىلىك ەتكەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا بايلانىستى. الەمدىك مۇحيت سوڭعى مۇز داۋىرىنەن كەيىن تۇشى سۋ كولىنە كەلىپ قۇيعان. مۇز ەرىگەن سوڭ، سۋ دەڭگەيى كوتەرىلىپ، بوسفور وتكەلى سۋ ماسساسىنىڭ كۇشىمەن جەرمەن جەكسەن بولدى. سول سەبەپتەن تۇشى سۋلاردىڭ بارلىق فاۋناسى مەن فلوراسى قىرىلىپ قالدى. ولاردىڭ سۇيەكتەرىنىڭ ىدىراۋى كۇكىرتتى سۋتەگى وندىرەتىن اناەروبتى باكتەريالاردىڭ جاپپاي پايدا بولۋىنا سەبەپشى بولۋى مۇمكىن.

قالاي دەسەك تە، قارا تەڭىزدىڭ سۋى كورشى سۋ قويمالارىنىڭ سۋىنان قاتتى ەرەكشەلەنەدى. ول مۇلدەم ءمولدىر ەمەس، ال ونىڭ قانىق قارا- كوك ءتۇسى ۇشاقتىڭ يلليۋميناتورىنان جاقسى كورىنەدى. اسىرەسە، ەگەر ونىڭ الدىندا جەرورتا تەڭىزى مەن ءمارمار تەڭىزدەرىنىڭ كوكپەڭبەك سۋىنىڭ ۇستىمەن ۇشىپ وتسەڭىز بۇنى انىق بايقاۋعا بولادى.