قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ اكە تۋرالى ءبىر ۇزىك سىرى
اسپانعا ۇزاق كوز الماي قارايمىن، ماعان سوناۋ جاقتا، تىم الىستا قىمباتتى اتا- انامنىڭ دا جاندارى جايلى ورىن تاپقانداي كورىنەدى». بۇل قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ اتا- اناسىنا دەگەن ساعىنىشتان تۋعان ويلارى. قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوزىنىڭ «اكە تۋرالى وي-تولعاۋ» اتتى كىتابىندا سوناۋ كەڭەس زامانىندا كۇن كەشكەن قازاق وتباسىنىڭ ءومىر جولى، 30-جىلدارداعى اشتىق تارتقىزعان ناۋبەت، ءومىردىڭ سان ءتۇرلى سىناقتارى مەن قۋانىشتارىن جازادى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ اكەسى كەمەل توقايەۆ مايدانگەر جازۋشى، جۋرناليست بولعان. 1923 -جىلى الماتى وبلىسى قاراتال اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. سول تۇستا ءار قازاق وتباسىنىڭ باسىنان كەشكەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ زاردابى، قالا بەردى بالا كەزدەن يەكتەپ العان جەتىمدىكتىڭ اشى ءدامىن كەمەل توقايەۆ تا تاتقان. ۇجىمداستىرۋ تۇسىندا كەمەل توقايەۆتىڭ وتباسىنا اشتىقتان باس ساۋعالاۋ ءۇشىن تۋعان مەكەندەرىن تارك ەتۋگە تۋرا كەلەدى. «وتباسى اشتىقتان باس ساۋعالاپ، كۇن كەشۋ ءۇشىن فرۋنزە (قازىرگى بىشكەك قالاسى، قىرعىزستان) قالاسىنا دەيىن جەتىپ الۋ تۋرالى شەشىمگە كەلەدى، اشتىق ءار قازاق وتباسىنىڭ باسىنا تۇسكەن ناۋبەت ەدى. فرۋنزەگە جەتەر جول اۋىر ءارى ازاپتى بولدى»، - دەپ جازادى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ءوزىنىڭ «اكە تۋرالى وي-تولعاۋ» كىتابىندا.
1933 -جىلى توقايەۆتار اۋلەتىنە اسا اۋىر سىناقپەن كەلەدى. ك. توقايەۆتىڭ پەشتىڭ جانىندا ويناپ جۇرگەن تۋعان قارىنداسى وتقا ءتۇسىپ، قازا بولادى. قايعىلى وقيعا كەمەلدىڭ اناسىنىڭ كوز الدىندا بولعان، بالا قايعىسىنا شىداماعان اناسى دا كوپ ۇزاماي كوز جۇمادى. كەمەل مەن ونىڭ ۇلكەن اعاسى قاسىم بالالاردى جەتىم دەپ ويلاعان ميليتسيالاردىڭ نۇسقاۋىمەن بالالار ۇيىنە تاپسىرىلادى. قايعىلى وقيعالاردان كەيىن كەمەل توقايەۆتىڭ اكەسى قايعىعا شىداس بەرمەي، ءىز- ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن دەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلەدى.
ءبىراز جىلدار وتەدى. كەمەل توقايەۆ فرۋزەندەگى ۋچيليشەنى ءتامامداپ، ستالينگراد مايدانىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن اسكەري بولىمشەدەن ءبىراق شىعادى. كەمەل توقايەۆ ءۇش اي مايداندا بولدى، اۋىر جاراقات الىپ، ەلگە ورالدى. الايدا ەمحاناعا توسەگىنە تانىلىپ جاتا بەرگەندى ءجون ساناماعان جاس جىگىت باستاپقىدا ءبىرىنشى ۋكراينا قۇرامىنا، كەيىننەن ەكىنشى بەلورۋس مايدانى قۇرامىنا كىرگەن 7-گۆارديالىق تانك پولكى قۇرامىنا قابىلدانادى.
«اۋىلدان شىققان اكەم ورىس تىلىنە شورقاق ەدى. قاتال ءومىردىڭ اعىنىمەن سوعىس ونىڭ العاشقى ءومىر مەكتەبى بولدى، ەرلىك پەن جانقيارلىقتان ساباق الىپ قانا قويماي، ورىسشاعا دا ۇيرەندى. گرامماتيكالىق مىسالداردى ءوزىنىڭ ادەمى جازۋىمەن تىزگەن بلوكنوتتارى ساقتاۋلى. تۇتاس ابزاتستاردى جاتتاپ الىپ، بەلگىلى ورىس جازۋشىلارىنىڭ كوركەم شىعارمالارىن دا كونسپەكتىلەگەن»، - دەپ جازادى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ءوزىنىڭ اكەسى تۋرالى ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە.
سۇراپىل سوعىسقا كەمەل توقايەۆتىڭ ءوزى عانا ەمەس تۋعان اعاسى قاسىم توقايەۆ تا قاتىسقان ەكەن. الايدا تالاي قازاقتىڭ مىڭداعان بوزداعىن جەر جاستاندىرعان سوعىستا كەمەل اعاسىنان ايىرىلىپ قالادى. قاسىم توقايەۆ سوعىستا جانقيارلىق ەرلىكپەن قازا تاپقان دەسەدى.
كەمەل توقايەۆتىڭ تۋعان اعاسىنا دەگەن جىلى باۋىرلىق ماحابباتى مەن ساعىنىشى تۋراسىندا سەرىك قيرابايەۆتىڭ مىناداي ەستەلىگى بار ەكەن: «...وسى وتىرىستا ول اياعىنىڭ جارالانۋ جاعدايلارىن، ستالينگراد، بەلورۋسيا، ۋكراينا، پولشا جەرلەرىندە سوعىسقان كۇندەرى جايلى اڭگىمەلەدى. سوعىستىڭ قيىندىعى مەن جاس كەزىندە باسىنان وتكەن اۋىر جىلداردى جازۋشى سياقتى اڭگىمەلەگەنىنە ءسۇيسىنىپ قالىپ ەدىم. بويىندا جازۋشىلىق دارىن بارىن كەيىن بايقادىق قوي. ۇزاق وتىرىستاعى اڭگىمە بىرىنە ءبىرى جالعاسىپ، ءوزىنىڭ جەتىمدىك ومىرىنە ۇلاستى. اشتىق كەزىندە بۇل وتباسى فرۋنزەگە (قازىرگى بىشكەككە) كوشىپ كەلىپ، سول جەردە اتا- اناسىنان، قارىنداسىنان ايىرىلىپتى. قاسىم دەگەن اعاسىمەن ەكەۋى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەنىن دە وسى تۇستا ەستىدىم. اعاسىن اۋزىنان تاستامايتىن».
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلىنىڭ ەسىمىن اعاسىنىڭ قۇرمەتىنە قويعان ەكەن. ول تۋرالى «وزىمە قامقور بولعان اعانىڭ مايداندا قازا بولۋى مەنى شىن جەتىم ەتتى. ونى ۇمىتا الاتىن ەمەسپىن. جاڭا تۋعان تۇڭعىش ۇلىمنىڭ جومارت دەگەن اتىنا قاسىم اعامنىڭ اتىن قوسىپ اتاپ ءجۇرمىن» دەپ ەدى. وسى اڭگىمەنى كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس ءۇيىرىلىپ، ەگىلىپ ايتتى. كەيىن ۇيىندە بولعاندا كىشكەنتاي قاسىم-جومارتتى كورسەتىپ، «مەنىڭ اعامنىڭ اتىن قويعان ۇلىم - مىناۋ» دەپ كورسەتكەن»، - دەگەن ەستەلىكتەردى سەرىك قيرابايەۆ جازادى. بۇل تۋرالى ق. توقايەۆ اكەسى تۋرالى ەستەلىك كىتابىندا دا جازادى. «اكەم اعاسى عايىپتان تايىپ ءبىر تاڭعاجايىپ بولىپ كەلە قالاتىنداي كورەتىن. مۇنداي ساتتەردە ول: «مۇمكىن ول اۋىر جاراقات الىپ نەمەسە كونتۋزيادان گوسپيتالدەردىڭ بىرىندە اداسىپ قالعان بولار، سوعىستا ءبارى دە بولادى عوي»، - دەپ ەسكە الادى ق. كەمەل ۇلى اكەسىنىڭ باۋىرى تۋرالى ەستەلىكتەرىن.
سوعىستان قايتقاننان كەيىن مايدانگەر كەمەل توقايەۆ 22 جاسىندا س. م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. جوعارى وقۋ ورنىن ءتامامداعاننان كەيىن «قازاقستان پيونەرى»، «جاس ۇلان»، «لەنينشىل جاس»، «سوتسياليستىك قازاقستان» باسىلىمدارىندا قىزمەت ىستەگەن. كەيىننەن رەسپۋبليكانىڭ جوعارى كەڭەسى پرەزيدۋمىندا قىزمەت ەتكەن.
كەمەل توقايەۆتىڭ جۋرناليستىك قىزمەتىنەن بولەك جازۋشىلىعى ءبىر توبە. بۇگىندە ونى قازاق ادەبيەتىندە دەتەكتيۆ جانرىنىڭ العاشقى نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى دەپ اتايدى. اقيقاتىندا سولاي. جازۋشىنىڭ تاسقىن»، «كومەسكى ءىز»، «تۇندە اتىلعان وق»، «قاستاندىق»، «سىرعاباندا بولعان وقيعا»، «تاڭبالى التىن»، «سوڭعى سوققى»، «ۇياسىنان بەزگەن قۇس» سىندى تۋىندىلارى ءدال وسى دەتەكتيۆ جانرىنا قۇرىلعان. وسىنىڭ ىشىندە «سوڭعى سوققى» رومانى قازاق ادەبيەتىندە تۇڭعىش دەتەكتيۆ تۋىندى بولىپ، قالىڭ وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەگەن تۋىندى. بۇل روماننىڭ ءىزىن الا بەرە «سولدات سوعىسقا كەتتى» دەگەن تاريحي رومانى جارىق كورەدى.
اتالعان رومان 1956 -جىلى قازاقستان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن جازۋشىلار وداعى بىرىگىپ وتكىزگەن العاشقى بايقاۋدا باس جۇلدەنى ەنشىلەگەن. روماننىڭ باستى ەرەكشەلىگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەرەن ەڭبەگىن تۋ ەتۋ، اتالعان رومان ءۇشىن ك. توقايەۆ «ميليتسيا قىزمەتىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالعان. اكەسىنىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى مىناداي وي ايتادى: «ءوزىنىڭ العاشقى كىتابى جارىق كورگەن ءۇش جىلدان كەيىن اكەم ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اۋىر ەڭبەگى تۋرالى وتە قىزىقتى شىعارماسىن اياقتايدى. كىتاپتىڭ اتاۋى وتە ءساتتى شىققان، ءبىر سوزدەن تۇرسا دا، قانشاما مانگە يە: «تاسقىن» (1958 -جىلى جارىق كورگەن). بۇل كىتاپ جارىق كورگەنگە دەيىن قازاق تىلىندە ءدال وسىنداي جانرداعى كىتاپ بولماعان، اكەم بۇل باعىتقا العاش قالام سىلتەگەن جان» . ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ اكەسىنىڭ جازعان كىتابىنا اقش قىزىعۋشىلىق تانىتقان. «سوڭعى سوققى» رومانىنىڭ ەكى داناسىن اقش كونگرەسى كىتاپحاناسى مەن يلليون ۋنيۆەرسيتەتى سۇراتقان.
كەمەل توقايەۆ سونداي- اق دەرەكتى زەرتتەۋلەرىمەن دە دەتەكتيۆ جانرىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. مۇراعاتتان سيرەك دەرەكتەردى ىزدەپ تاۋىپ، مۇنداي ەڭبەگى ءۇشىن مەملەكەتتىك ماراپاتقا دا يە بولعان.
1952 -جىلى كەمەل توقايەۆ مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى بولعان تۇرار شاباربايەۆامەن شاڭىراق كوتەرگەن، ءتورت بالانى ءوسىرىپ، باپتادى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ماتكەرىم اكىمجانوۆ ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىكتەرىندە كەمەل توقايەۆتىڭ شاڭىراعىندا قوناقتا بولعان كۇندەرىنىڭ ءبىرىن ەسكە الادى.
«1973 -جىلدىڭ كۇزىندە كەمەل توقايەۆ ءوزىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. ول كەزدە تويدى قازىرگىدەگىدەي اشىلىپ- شاشىلىپ ۇلكەن مەيرامحانالاردا وتكىزۋ دەگەن وتە سيرەك بولاتىن. كەمەل اعامىز دا ءوزىنىڭ پاتەرىندە اق داستارقانىن جايدى. ول اتاقتى ءانشى اپامىز روزا باعلانوۆامەن كورشىلەس تۇراتىن ەدى. بارعان سايىن الىستاپ بارا جاتقان سول ءبىر باقىتتى كۇندەرگە كوز جىبەرسەم، جۇرەگىم سىزدايدى. باقانداي 40 جىل ءوتىپ كەتكەن. كەمەل اعامنىڭ ەر تۇلعاسى مەن تۇرار جەڭگەمنىڭ اقسارىلاۋ، شۋاقتى جىلى ءجۇزى كوز الدىمنان كەتەر مە! سول داستارقاندا ماسكەۋدىڭ حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىندا وقيتىن ۇلى بولدى ما، بولمادى ما - ەسىمدە قالماپتى. ءبىراق بويجەتىپ قالعان ەكى قىزى - سالتانات پەن قارلىعانىڭ اكەلەرىنە دەگەن ءىلتيپاتى ەسىمدە سايراپ تۇر»، - دەپ جازادى جازۋشى.
كەمەل توقايەۆ 1986 -جىلدىڭ قاراشاسىندا ومىردەن ءوتتى. ال قاسىم-جومارت كەمەل ۇلىنىڭ اناسى 2000 -جىلى شىلدەدە ومىردەن وزعان. قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز ەستەلىكتەرىندە اكەسىنىڭ بالالارى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن بولعان ەرەكشە مەيىرىمىن جىلىلىقپەن ەسكە الادى. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى اتا-اناعا دەگەن ىستىق ساعىنىشىن «شەكسىز عارىشتا تىنىم تاپقان ەكەۋىنىڭ جۇمىر جەردىڭ بەتىندە تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ جاتقان بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە جان جىلۋىن جولداپ جاتقانىنا سەنگىم كەلەدى»، - دەپ جازعان ەدى.
كەمەل توقايەۆ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ءوز الدىنا ەگەمەن مەملەكەت بولعانىن كورگەن جوق، ومىردەن ءوتىپ كەتتى. الايدا تۇياعى، ۇلى بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەت باسشىسى اتاندى، بۇعان دەيىنگى قىزمەتتەرىندە دە ابىرويلى دا، داڭقتى بولدى، بۇگىندە بارشا قازاقتىڭ سەنىم ارتار تۇلعاسىنا اينالدى.
ورالبەك بوتباي، ايماقتىق مەنەدجمەنت اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى، فيلانتروپ،
«قۇرمەت» وردەنىنىڭ كاۆالەرى
qasym.kz