دالا كوكجالى. نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتىنە نەلىكتەن توقايەۆتى تاڭداۋدى ۇسىندى
ساراپشىلاردىڭ بولجامىنا قاراعاندا، كوپ جىلدان بەرى سەنات سپيكەرى قىزمەتىن اتقارىپ كەلە جاتقان ايگىلى قازاقستاندىق ديپلوماتتىڭ كانديداتۋراسى سايلاۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستاننىڭ ەل ءۇمىتىن اقتاعان پرەزيدەنتى بولا الا ما؟ وسى تۋرالى «لەنتا.رۋ» سايتى جاريالاعان ماقالانى «قازاقپارات» ح ا ا اۋدارىپ، ۇسىنادى.
سايلاۋ الدىنداعى شىتىرمان
2019 -جىلعى 19 -ناۋرىزدا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا ۇندەۋىندە مەملەكەت باسشىسى لاۋازىمىنان كەتەتىنىن جاريالادى. «قۇرمەتتى قازاقستاندىقتار، وتانداستار! ارداقتى اعايىن! ءقادىرلى ارىپتەستەرىم، «Nur Otan» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى! مەملەكەتىمىزدىڭ اسا ماڭىزدى تاريحي ساتتەرىندە حالقىما ۇندەۋ جولدايتىنىمدى بىلەسىزدەر. بۇگىن دە بارشاڭىزعا ۇندەۋ جاريالاعالى وتىرمىن. ءبىراق، بۇگىنگى ۇندەۋدىڭ ماڭىزى زور. مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندەگى وكىلەتتىگىمدى توقتاتۋ جونىندە شەشىم قابىلدادىم»، - دەدى ول. ەلباسىنىڭ پرەزيدەنت لاۋازىمىنان كەتۋى كۇتپەگەن جاڭالىق بولدى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1990 -جىلعى 24 -ساۋىردە قازاقستان پرەزيدەنتى بولدى، ال ءىس جۇزىندە رەسپۋبليكانى 1989 -جىلدىڭ ماۋسىمىنان بەرى باسقارىپ كەلدى. 1984 -جىلدىڭ جازىندا قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولعانىن ەسكەرسەك، نازاربايەۆ بيلىك باسىندا 35 جىل وتىردى دەۋگە بولادى. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە بىردە-ءبىر باسشى وسىنشالىق ۇزاق ۋاقىت ەل باسقارىپ كورگەن ەمەس.
قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى جايلى ءسوز وربىتكەندە، وسىناۋ ۇزاق جىلدار بويى ونىڭ بەدەلى ۇدايى ءوسىپ وتىرعانىن ايتۋ كەرەك.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جۋىردا وكىلەتتىگىن توقتاتاتىنى تۋرالى العاشقى اڭگىمەلەر 4 -اقپاندا پايدا بولا باستادى. مەملەكەت باسشىسى قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنەن پرەزيدەنتتىڭ لاۋازىمىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋ تۋرالى ەرەجەنى ءتۇسىندىرۋدى سۇراعان ەدى. سول كەزدە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سايلاۋ ماسەلەسى بۇرىننان جۇرتتى الاڭداتاتىنىن ايتىپ، ەشقانداي مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ وتكىزۋ جوسپاردا جوق ەكەنىن جەتكىزگەن بولاتىن. پرەزيدەنتتەن قاشان وتستاۆكاعا كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن سۇراعاندار دا بولدى، ويتكەنى قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا بۇل ايقىندالماعان. مۇنداي نورمالار الەم ەلدەرى كونستيتۋتسيالارىنىڭ بارىندە بار. ەلباسى بۇل تۋرالى بىلاي ءتۇسىندىردى: «مەن سانالى شەشىم جاسادىم. ونداي شەشىمدەر ءبىر كۇندە قابىلدانبايدى. ءبىر اي دا از بۇعان. مەن وسى شەشىمگە بىرنەشە جىل دايىندالدىم. قۇپياسىن اشايىن، ءۇش جىلدان استام ۋاقىت وسىعان دايىندالدىم».
بيلىك ءترانزيتىن اسا ساقتىقپەن ىسكە اسىرۋ قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى. نازاربايەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسى ۋاقىت بارىسىندا ول بولاشاقتى ويلاپ، ءوزىنىڭ ورنىنا كەلەتىن جاڭا كادرلار تاربيەلەۋگە ارەكەت ەتكەن. «مەن شەشىم قابىلدادىم - بۇل دۇرىس شەشىم. توقايەۆتى پرەزيدەنت ەتىپ سايلاپ، وعان قولداۋ كورسەتەيىك»، - دەدى نازاربايەۆ. قازاقستانداعى ساياسي جاعدايعا كەلەر بولساق، مەملەكەت باسشىسى بولۋعا ۇمىتكەر ادام حالىقتىڭ سەنىمىنەن دە، ەليتالار كونسەنسۋسىنىڭ ناتيجەسىنەن دە شىعۋى ءتيىس. بۇعان ساي كەلەتىندەر اسا كوپ بولعان دا جوق.
«ەليتا مىندەتتى تۇردە ءوزىنىڭ مونوليتتى ەكەنىن كورسەتۋى ءتيىس ەدى. ءارى سول ۇيىمشىلدىقتى كورسەتتى دە»، - دەيدى الماتى قالاسىنىڭ قوعامدىق كەڭەس مۇشەسى، ساياساتتانۋشى مارات شيبۇتوۆ «لەنتا. رۋعا» بەرگەن سۇحباتىندا.
سوڭعى ساتكە دەيىن كوپشىلىك اراسىندا تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ۇلكەن قىزى داريعا نازاربايەۆانىڭ سايلاۋعا ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدار ايتىلىپ كەلگەن بولاتىن. ول اكەسى وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىن پارلامەنتتىڭ جوعارى پالاتاسى - سەناتتىڭ ءتوراعاسى بولدى جانە ءوزىنىڭ سايلاۋعا قاتىسپايتىنىن مالىمدەدى.
«ەكسپەرت كازاحستان» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى سەرگەي دومنيننىڭ ايتۋىنشا، بۇندا ازداپ ينتريگا بولعانمەن، كانديدات و باستان جالعىز توقايەۆ بولدى دەگەن پىكىردى العا تارتادى. ويتكەنى، وعان كوماندا جاساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. «بىزدە: «ەكى قاربىزدى كوتەرىپ جۇرۋگە بولمايدى» دەگەن ءسوز بار. ەگەر ەلباسى لاۋازىمدى توقايەۆقا سەنىپ تاپسىرۋدى ويلاعان بولسا، دەمەك ونى از ۋاقىتقا عانا تەحنيكالىق كانديدات رەتىندە قاراستىرماعانى انىق. مەنىڭشە، 2024 -جىلعا دەيىن قازاقستانداعى جوعارى بيلىكتىڭ اۋىسۋى تۋرالى تاقىرىپ جابىق كۇيىندە تۇرادى»، - دەيدى مارات شيبۇتوۆ.
سىرتقى سىن-تەگەۋرىندەر جانە كوپۆەكتورلى ساياسات
قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ كانديداتۋراسى - ناقتى، سىندارلى ساياساتتىڭ ناتيجەسى. بۇل ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرى. ىشكى جاعدايعا قاراماستان، نازاربايەۆ، ەڭ الدىمەن، كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسي كۋرستى تابىستى جالعاستىرا الاتىن ادامدى ىزدەدى. ەلدىڭ ءال-اۋقاتى دا وسى كۋرستى ۇستانۋعا بايلانىستى. ەۋرازيانىڭ قاق ورتاسىنداعى ەلدىڭ اۋماعى، ءتىپتى الەمدىك ولشەممەن العاندا دا، ۇلان-عايىر، ءبىراق حالقى از، قازاقستاننىڭ قوس قاپتالىندا ورنالاسقان رەسەي مەن قىتاي سەكىلدى الپاۋىت ەلدەر، وڭتۇستىگىندەگى جاعالاي ورنالاسقان شيەلەنىسى كوپ ورتالىق ازيا قازاقستاندى قالاي دا بەيبىت جولدى ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى. «ءبىز شيەلەنىستەردىڭ بولۋىنا مۇلدە جول بەرە المايمىز»، - دەيدى مارات شيبۇتوۆ.
قاسىم-جومارت توقايەۆ - اسا تاجىريبەلى ديپلومات. ول پرەمەر-مينيستر رەتىندە قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىمەن دە اينالىسىپ، نەگىزىنەن ەكونوميكالىق باعىتتا جۇمىس ىستەدى. ەكى مارتە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى لاۋازىمىن اتقاردى - 28 جاستاعى تاۋەلسىز ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ 10 -جىلىن باسقاردى. توقايەۆتىڭ ديپلوماتيالىق اتاقتارىن ساناۋعا كوپ ۋاقىت كەتەدى، سوندا دا مىنا ءبىر حالىقارالىق لاۋازىمعا نازار اۋدارعان ءجون.
2011 -جىلى ب ۇ ۇ باس حاتشىسى پان گي مۋن قاسىم- جومارت توقايەۆتى ءوزىنىڭ ورىنباسارى جانە ب ۇ ۇ-نىڭ جەنەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى ەتىپ تاعايىندادى. بۇدان تىس، قاسىم- جومارت توقايەۆ ب ۇ ۇ جۇيەسىندەگى اسا ماڭىزدى ۇيىم - قارۋسىزدانۋ كونفەرەنتسياسىنىڭ باس حاتشىسى بولدى. ياعني، بولاشاق پرەزيدەنت حالىقارالىق ساياسي ەليتاعا جاقسى تانىس. ءدال وسى مارتەبەلى لاۋازىمدا ول 2012 -جىلى سيريا ماسەلەسى جونىندەگى «جەنەۆا-1» العاشقى حالىقارالىق كونفەرەنسياسىن ۇيىمداستىرۋمەن اينالىستى، كەيىننەن بىتىمگەرلىك قىزمەتىن استانا پروتسەسىندە جالعاستىردى. ال استانا پروتسەسى سيريا داعدارىسىن رەتتەۋدىڭ ەڭ ءساتتى ءارى تابىستى حالىقارالىق فورماتتاردىڭ ءبىرى بولدى.
«رەسەيدىڭ دە، قىتايدىڭ دا ا ق ش-پەن اراقاتىناسىنىڭ ناشارلاعانى قازاقستان ءۇشىن كوپۆەكتورلىق ساياساتتى ساقتاۋ ماسەلەسىن وزەكتى ەتە تۇسەدى، - دەيدى مارات شيبۇتوۆ. - نازاربايەۆتىڭ ۆاشينگتونعا بارعان ساپارىندا دونالد ترامپ اتالعان ەلدەرگە سالىنعان سانكسيا قازاقستانعا مۇلدە قاتىسى جوق ەكەنىن ايتىپ، پرەزيدەنتتى سەندىرگەن. دەگەنمەن بۇل كۇندە، ۇزدىكسىز باقىلاپ وتىرۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلە. توقايەۆتان باسقا بىرەۋدىڭ وسى ماسەلەنى شەشە الاتىنى كۇماندى. ونىڭ ۇستىنە ەۋرووداق تا بار، ول دا - مەيلىنشە قيىن سەرىكتەس».
الايدا پرەزيدەنت رەتىندەگى العاشقى ساپارىن قاسىم-جومارت توقايەۆ وزبەكستان مەن رەسەيگە جاسادى. اتالعان ەلدەرمەن جاقسى قارىم- قاتىناس بولماسا، قازاقستان تۇراقتى دامي المايدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ پۋتينمەن دە، شاۆكات ميرزيەيەۆپەن دە جاقسى تانىس. كەشەگى ساپارلار دا مۇنى دالەلدەدى: قازاقستاننىڭ وسى ەكى كورشىسىمەن قارىم- قاتىناستارى دامي بەرمەك. ء«ارتۇرلى مەملەكەتتىك لاۋازىمداردا جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، توقايەۆ مىرزا رەسەيلىك ارىپتەستەرىمەن تىعىز بايلانىستار ورناتتى، - دەدى رف پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين. - ونىڭ قازاقستان پرەزيدەنتى لاۋازىمىندا ەلدەرىمىز اراسىنداعى ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق پەن وداقتاستىق قاتىناستارىن ودان ءارى دامىتۋعا تۇراقتى نازار اۋدارىپ وتىراتىنىنا بىزدە كۇمان جوق».
«ءسىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندەگى العاشقى مەملەكەتتىك ساپارىڭىز وزبەكستانعا جاسالعانىن جوعارى باعالايمىز. ءبىز بۇدان ەلدەرىمىز اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى نىعايتۋعا دەگەن ىنتا- جىگەردى كورىپ وتىرمىز. ءبىز ءۇشىن قازاقستان - جاقىن كورشى ءارى ستراتەگيالىق ارىپتەس. ىنتىماقتاستىقتىڭ بارلىق باعىتتارى بويىنشا وڭ ديناميكا ءبىزدى قۋانتادى»، - دەدى وزبەك ليدەرى شاۆكات ميرزيەيەۆ.
ىشكى ساياساتتاعى ءۇش ماقسات
ىشكى ساياساتتا قاسىم- جومارت توقايەۆ پرەزيدەنت رەتىندەگى ءۇش ماقساتىن ايقىن بەلگىلەپ الدى: «ساباقتاستىقتى ساقتاۋ، ادىلەتتىلىكتى قولداۋ جانە ىلگەرىلەۋدى قامتاماسىز ەتۋ - ەڭ باستى مىندەتىمىز»، - دەپ جازدى Twitter پاراقشاسىندا پرەزيدەنت. «Nur Otan» پارتياسىنىڭ سەزىندە: «مەن سايلاۋعا تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەلىمىزدى جان-جاقتى دامىتۋعا باعىتتالعان ستراتەگيالىق كۋرسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن بارامىن. ەلباسى ساياساتىنىڭ ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋدى ءوزىمنىڭ مىندەتىم دەپ بىلەمىن»، - دەپ مالىمدەدى.
«العا ۇمتىلۋ جانە ساباقتاستىقتى ساقتاۋ دەگەندى جاقسى تۇسىنەمىز - قازاقستان قوعامىندا بۇل ماسەلەدە ءجۇز پايىزدىق كونسەنسۋسقا قول جەتكىزىلدى. ال ادىلدىك ماسەلەسى - ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنداعى وتە ماڭىزدى تاقىرىپ، - دەيدى مارات شيبۇتوۆ. توقايەۆ حالىقپەن بايلانىس ورناتۋدى مىندەتتەۋمەن قاتار، ونىمەن بايلانىستى قيىندىقتاردى دا رەتتەدى. ول قوعاممەن كەرى بايلانىستىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتتى. پرەزيدەنتتىڭ Twitter، Instagram پاراقشالارى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ سايتىنداعى ۆيرتۋالدى قابىلداۋ جۇمىس ىستەي باستادى. سونىمەن قاتار توقايەۆ وڭىرلەردىڭ باسشىلارىن دا وسىعان مىندەتتەدى» .
ءبىراق ماسەلە تەك ءىستىڭ تەحنيكالىق جاعىندا ەمەس - توقايەۆتىڭ وسى باستامالارى ىشكى مازمۇنمەن تولىقتى. پرەزيدەنت كوكجايلاۋ تاۋ- شاڭعى كۋرورتىن سالۋ جونىندەگى ماسەلەگە بىردەن كوڭىل اۋدارىپ، جوبانى توقتاتتى ءارى جۇرتشىلىق پەن مۇددەلى تاراپتاردى ديالوگقا شاقىردى. «بۇل، سىرتتاي قاراعاندا الماتىنىڭ جەرگىلىكتى ەكولوگيالىق پروبلەماسى. ءبىراق توقايەۆ مۇنىمەن ادامداردى تىڭداۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا - ديپلومات»، - دەيدى مارات شيبۇتوۆ.
«توقايەۆتىڭ باسى داۋعا قالىپ كورگەن ەمەس. ياعني، مۇلدە داۋعا قالعان ەمەس، - دەيدى شيبۇتوۆ. - بۇل قازاقستاندىقتار ءۇشىن اسا ماڭىزدى». سوندىقتان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «Nur Otan» پارتياسىنىڭ سەزىندە: «مەن سانالى شەشىم قابىلدادىم. سوندىقتان قاسىم- جومارت توقايەۆ بۇكىل قازاقستاندىقتار ءۇشىن تەڭ قۇقىق پەن دوستىق ساياساتىن ۇستاناتىن ادام دەپ سەنىممەن ايتامىن»، - دەۋى دە تەگىن ەمەس.