بالا نەگە وتىرىك ايتادى؟

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات -جاسىراتىنى جوق، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ قامىمەن ءجۇرىپ، ۇيدەگى بالا-شاعانىڭ كۇيى مەن تاربيەسىنە ات ءۇستى قارايتىن اتا-انالار بار.

تاڭنىڭ اتىسى مەن كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن، ءتىپتى كۇندىز-ءتۇنى ءۇي كورمەي جۇمىس جاسايتىندار بالالارىنىڭ ءبىر اۋىق كوڭىلىن اۋلاپ، جاعدايىن بىلۋگە دە ۋاقىت تابا الماي جاتادى. مىناداي ءنارى كەتكەن نارىق زامانىندا نان تابامىن دەپ، سابىلىپ جۇرگەن اتا-انالاردى تۇسىنۋگە دە بولادى. مۇنداي ساتتە بۇعاناسى قاتپاعان بالا اتا-اناسىنىڭ ىستىق قۇشاعى مەن جىلى سوزدەرىن اڭسايتىنى راس. كەيبىرەۋلەر بالالارىنىڭ «قايدا بولدىڭ؟»، «قايدا باراسىڭ؟» دەگەن ساۋالدارىنا ورىنسىز جاۋاپتار قاتىپ، بالانى الداي سالادى.

ماسەلەن، «الىسقا بارا جاتىرمىن»، «ساعان كوپ اقشا اكەلىپ بەرەمىن» دەگەن جالعان جاۋاپتار بالانىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ قالادى. كەيدە بالاعا بەرگەن ۋادەلەردى ورىنداماۋدىڭ كەسىرىنەن ولار دا وتىرىك ايتۋعا، الداۋعا بەيىم بولىپ وسەدى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدا اتا-انانىڭ وزدەرى بالا ساناسىنىڭ وتىرىك ايتۋعا قۇمار بولۋىنا اسەرىن تيگىزەدى.

«جاستا بەرگەن تاربيە جاس قايىڭدى يگەندەي» دەگەن. بالانىڭ ساناسى وتە تازا بولادى. قىسقاسى، جازىلماعان اق قاعازعا قارا سيانى توگە سالعانداي اسەر قالدىرادى. پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، كىشكەنتاي بالالار وزدەرىن الداعاندى تەز ۇعىنادى ەكەن. سوندىقتان دا اتا-انالار وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى ومىردە كوپ وتىرىك ايتاتىنىن، سونىڭ ءبارى بالاعا اسەر ەتەتىنىن ۇققانى دۇرىس. بالانىڭ وتىرىككە قۇمار، سىلتاۋعا بەيىم بولىپ كەلە جاتقانىن بايقاعان ساتتەن باستاپ ونىڭ الدىن العان ءجون بولادى. اتا-انالار بالانىڭ نەلىكتەن وتىرىك ايتاتىنىن جەتە ءتۇسىنىپ باقىلاۋ كەرەك. مۇمكىن، بالا ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتۋ ءۇشىن، وزىنە دەگەن ورتانىڭ مول سەنىمىن يەلەنۋ ءۇشىن وتىرىك ايتاتىن بولۋى كەرەك. وسى جاعدايدى دا ەسكەرۋ قاجەت.

بەلگىلى بالا پسيحولوگياسىن زەرتتەۋشى-عالىم پول كوۋلمەن ۇلكەندەر اپتاسىنا 30 رەت وتىرىك ايتاتىنىن جانە سول ادامداردىڭ بالاسى دا وتىرىككە ۇمتىلىپ وتىراتىنىن تۇجىرىمدادى. پسيحولوگ پ. ەكمان وتىرىكتىڭ تۇرلەرىن انىقتاعان.

بالانىڭ وتىرىك ايتىپ، داعدىلانۋىنا جازادان قورقۋ، وتىرىك ايتۋ ارقىلى وزىنە قاجەتتى نارسەنى الۋ، وتىرىك ايتۋ ارقىلى ورتانىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋ، كەرەكسىز جاعدايلاردان ءوزىن اۋلاق ۇستاۋ، ءوز ءومىرىن قورعاۋ، ءوزىنىڭ دۇرىس ايتقانىن دالەلدەۋ جانە ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىن، ءوزىن وزگەلەردەن ۇستەم قىلىپ كورسەتۋ جاعدايلارى سەبەپ بولادى ەكەن. كورسەتىلگەن فاكتورلار سايىپ كەلگەندە بالا پسيحولوگياسىندا ءجيى كورىنەتىن مىنەز-قۇلىقتارمەن بىتە قايناسىپ جاتادى. سوندىقتان وتباسىندا الداپ-ارباۋ، بەرگەن ۋادەنى ۋاقىتىلى ورىنداماۋ سىندى ادەتتەردەن اۋلاق بولعان دۇرىس.

كەيبىر اتا-انا بالانىڭ وتىرىك ايتقانىن سەزگەن بويى ونى بىردەن جازالاۋعا بەيىم بولىپ تۇرادى. ولاي ەتۋدىڭ پايداسى شامالى. قاتتى جازالاپ نەمەسە داۋىس كوتەرىپ ايقايلاۋدىڭ كەسىرىنەن كەرىسىنشە، بالانى ەرەگىستىرىپ الۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى ولار تەز اشۋلانعىش، تەك ءوز دەگەندەرىن عانا ىسكە اسىرعاندى ىشتەي قالاپ تۇرادى. ەشقاشان «جاقسى كورەمىن»، «جاقسى كورمەيمىن» دەگەن سوزدەردى ادەيى قولدانۋعا بولمايدى.

«بار ءارى، مەن سەنى وسىنداي قىلىعىڭ ءۇشىن جاقسى كورمەيمىن!» دەگەن سوزدەردى ەستىگەن بالا كەلەسى جولى ءوزىن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا جاقسى كورسەتۋ ءۇشىن ودان ارى وتىرىكتى اسىرەلەپ ايتاتىن بولادى. پسيحولوگ ماماندار بالانىڭ وتىرىك ايتقانىن بىلگەن جاعدايدا سابىرلىلىق تانىتىپ، داۋىس كوتەرمەي، جاي سويلەپ، بالامەن وڭاشادا جانە ەرەسەكتەرشە اڭگىمەلەسۋگە كەڭەس بەرەدى.

نەگىزى بالانىڭ وتىرىك ايتۋعا بەيىمدىلىك قاسيەتىن تۇبەگەيلى جويىپ، ساناسىنان ءبولۋ استە مۇمكىن ەمەس. تەك جاي عانا بالاعا جاقسى جانە جامان قاسيەتتەردىڭ ايىرماشىلىعىن ۇعىندىرىپ، ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرۋ قاجەت. مۇنداي جاعدايدا اتا-انانىڭ ءوز ومىرىنەن كەلتىرگەن مىسالدارى ماڭىزدى. سوندىقتان، بىرەۋ حابارلاسقاندا تەلەفوننان بالاعا «مامام ۇيدە جوق» دەپ ايتا سالشى» دەمەس بۇرىن، سوڭى قالاي بولاتىنىن ويلاڭىز.

بالانىڭ سۋايتتىق قاسيەتى وسىنداي ۇساق-تۇيەك وتىرىكتەردى ەستىپ، ساناعا سىڭىرۋىنەن باستا-لادى. دۇنيەنى ەندى عانا تانىپ-ءبىلىپ، اينالاسىنداعى وقيعالاردى بىلۋگە ىنتالى بالانى وتىرىك ايتپاۋعا، ادالدىققا ۇيرەتۋ ءۇشىن مىناداي نەگىزگى شارتتارعا كوڭىل بولگەن ءجون: -ايتقان سوزىندە تۇرۋ كەرەك.

قانداي دا ءبىر جاعدايدا ۋادەڭىزدى ورىنداي الماساڭىز، بالاڭىزعا نە سەبەپتى ورىنداي الماعانىڭىزدى ءتۇسىندىرىپ، كەشىرىم سۇراڭىز. -ەگەر بالاڭىزعا ءوزىڭىز وتىرىك ايتىپ قويعان بولساڭىز، مويىنداپ، نە سەبەپتى وتىرىك ايتقانىڭىزدى ءتۇسىندىرىڭىز. -بالا شىندىعىن ايتقاندا قولپاشتاپ وتىرىڭىز، اسىرەسە ايتۋىنا قيىن بولعان ساتتەردە. -بالاڭىزعا كوپ تالاپ قويماڭىز جانە ودان قابىلەتىنەن تىس كوپ نارسەلەردى كۇتپەڭىز.

ەسىڭىزدە ساقتاڭىز: تالاپ كوپ جانە قاتاڭ بولعان سايىن، بالا جازالانۋدان قاشۋ ءۇشىن وتىرىكتى قورعانۋ ءادىسى رەتىندە كوپ قولدانادى. -وتىرىك ايتسا دا بالاڭىزدى جاقسى كورەتىنىڭىزدى، ونىڭ جامان بالا ەمەستىگىن ۇنەمى ءجيى ايتىپ وتىرىڭىز. تۇتاس جانۇيادا «ەركەك -باس، ايەل -مويىن» دەگەن ۇعىم بار. شاريعات زاڭى بويىنشا ەركەك شاڭىراقتىڭ كەرەگەسىن قايىستىرمايتىن وتباسىنىڭ جاۋاپتى تىرەگى بولسا، ال ايەل سول ءۇيدىڭ بەرەكەسىن ساقتاۋشىسى بولىپ تابىلادى. جابير يبن سۋمايراھ پايعامبار «ەشبىر اكە ۇرپاقتارىنا كوركەم تاربيەدەن ارتىق سىيلىق بەرە المايدى» دەگەندى ايتىپ كەتكەن.