الەم ادەبيەتى جاۋھارلارىنىڭ «ىنجىلمەن» بايلانىسى
ادامزاتتىڭ بۇل ەپوسى - جاراتۋشىنىڭ اڭگىمەسى. جەر بەتىندەگى بۇل سپەكتاكلدىڭ باس رەجيسسەرى - قۇداي! ۇزدىك اكتەرلەر باس رەجيسسەرمەن تىعىز بايلانىستا بولعاندا عانا سپەكتاكلدىڭ نەگىزگى مازمۇنىن ءتۇسىنىپ، ونى ويداعىداي ويناپ شىعا الادى.
سول سەبەپتى، ءبىز بىلەتىن كوپتەگەن جازۋشىلار، ويشىلدار، فيلوسوفتار جانە سۋرەتشىلەر «ىنجىلدەن» شابىت الىپ، كوپتەگەن كلاسسيكالىق شىعارمالار قالدىرىپ كەتتى.
باتىس ادەبيەتىندەگى ءىرى جازۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك «ءىنجىلدىڭ» ىقپالىنا ۇشىراپ، ونىڭ تىلىنەن پايدالانعان. «ءىنجىلدىڭ» ءتىلى - لينگۆيستيكانىڭ قاينار كوزى رەتىندە، ادەبيەت الەمىنە تيگىزگەن اسەرى ايقىن ءارى تەرەڭ. ول - كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ تاقىرىپ اياسىن كەڭەيتىپ قانا قويماي، ءتىلدىڭ دامۋىنا، اسىرەسە اعىلشىن ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە وشپەس ۇلەس قوستى. ويتكەنى، «ىنجىلدە» - شەگىنە جەتە دامىعان وركەنيەت پەن ادەبي قۇندىلىق بار. ءبىر ۇرپاقتان كەلەسى ءبىر ۇرپاققا جالعاسقان باتىس جازۋشىلارى كوركەم سيۋجەتتەردى، دايەككوزدەردى جانە كەيىپكەر وبرازىن جاساۋدى «ىنجىلدەن» الىپ، سول ارقىلى رۋح الەمىنە بويلاي الدى.
ەگەر «ءىنجىل» مەن حريستياندىق سەنىم بولماعان بولسا، وندا باتىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىن قايتا جازۋعا تۋرا كەلەر ەدى. ولمەس تۋىندى، اتاقتى كلاسسيكالاردىڭ بويىنان، ءبىز «ءىنجىدىڭ» «كولەڭكەسىن» كورىپ قالامىز. باتىس مادەنيەتىن، قالا بەردى الەم وركەنيەتىنىڭ قۇندىلىعى مەن ونىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ورنىن ءبىز «ىنجىدەن» ءبولىپ قاراي المايمىز. عالىمدار مەن ادەبيەتشىلەر ءۇشىن ءتىل مەن ونەردىڭ سارقىلماس قازىناسىنا اينالدى، مۇنى - ءتىلدىڭ قۇنارلىلىعى مەن مادەني قۇندىلىقتىڭ سايكەستىگى دەي الامىز؛ ونداعى قۇدايدىڭ جازىپ قالدىرعان دانالىعى مەن ادامزاتقا تىلەگەن باقىتىن دا ءبولىپ-جارىپ قاراستىرۋعا بولمايدى.
قورىتا ايتقاندا، «ءىنجىلدىڭ» ەكى مىڭ جىلدان بەرگى قۇندىلىعىنىڭ جويىلماۋى - ونداعى حريستياندىق سەنىم باسىم بولىپ قالماستان، باتىس جانە الەم ادەبيەتىنە دە تەرەڭ ىقپال ەتە الدى.
«ءىنجىلدىڭ» اعىلشىن- امەريكا ادەبيەتىنە تيگىزگەن اسەرى:
ءبىرىنشى:
«ىنجىلدەگى» ادام اتتارى مەن سوزدەر شىعارمانىڭ تاقىرىبى نەمەسە كەيىپكەرى رەتىندە:
حەمينگۋەيدى «كۇن دە تۋادى» (The Sun Also Rises) رامانىندا، ۋيليام فولكنەردىڭ «اۆەسسالوم، اۆەسسالوم» (Absalom, Absalom!) رومانىندا، دجون ەرنست ستەينبەكتىڭ «جۇماقتان شىعىسقا قاراي» (The East Of Eden) رومانىندا كورىنىس تابادى.
ەكىنشى:
«ىنجىلدەن» دايەككوز الىپ، سونىڭ نەگىزىندە جازىلعان شىعارمالىر قاتارىندا:
ميلتوننىڭ حريستيان دىنىدىك نانىمدارعا تولى ولەڭدەرى بار. ول 20 جىلدىق ساياسي كۇيزەلىستەردەن كەيىن، ومىرلىك ميسسياسىن تاۋىپ، كۇندەلىكتى جاتقا وقيتىن «ءىنجىلدى» شىعارماسىنىڭ دايەككوزى ەتىپ الدى. ايتالىق، «جوعالعان جۇماق» (Paradise Lost) جانە «قايتا ورالعان جۇماق» (Paradise Regained) پوەماسى، سونداي-اق، «سامسون- كۇرەسكەر» (Samson Agonistes) تراگەدياسى بار. وسى ءۇش تۋىندى دا «ىنجىلدە» ايتىلاتىن، قۇلاعىمىزعا ۇيرەنشىكتى اڭگىمەلەردەن وڭدەلىپ جازىلعان.
وسكار ۋايلدتىڭ «سالامەيا» (Salomé) دراماسى دا «ىنجىلدەگى» يوانن كرەستەرى مەن قىزى سالامەيا اراسىنداعى اڭگىمەدەن الىنعان.
انگليانىڭ تاعى ءبىر ۇلى جازۋشىسى چارلز ديككەنس، يسا ايتقان [اداسقان ۇلدىڭ ورالۋى] - بارلىق ادەبيەتتىڭ شىڭى دەگەنىن العا تارتادى. چارلز ديككەنستىڭ «جاڭا جىلدىق قوڭىراۋ» اتتى اڭگىمەسىندە ساراڭ بايدىڭ وزگەرۋىن سۋرەتتەيدى، كوپتەگەن ادامدار بۇل شىعارمانى - حريستيان مۇريتتەرىنىڭ زۇلىمدىقتان ىزگىلىككە بەت بۇرۋىنىڭ اللەگورياسى دەپ سانايدى.
ءۇشىنشى:
«ىنجىلدەگى» حريستيان ءدىنىنىڭ يدەياسى مەن دوكتريناسىن تاقىرىپ ەتىپ جازعان شىعارمالار:
دجون بانياننىڭ «پيليگريم ساياحاتى» （The Pilgrim's Progress）؛
ساميۋەل كولريدجدىڭ «كارى تەڭىزشى» （The Rime of the Ancient Mariner）باللاداسى؛
شەكسپيردىڭ «رومەو مەن دجۋلەتتا» (Romeo and Juliet)، تراگەدياسى، «بوران» (The Tempest）پەساسى؛
چارلز ديككەنستىڭ «ەكى قالا تۋرالى پوۆەست» (A Tale of Two Cities)؛ ناتانيەل گوتورننىڭ «ال قىزىل ءارىپ» شىعارماسى؛ (The Scarlet Letter)؛
گەرمان مەلۆيللدىڭ «موبي ديك نەمەسە اق كيت» (Moby Dick) تۋىندىسىن ايتۋعا بولادى.
ءتورتىنشى:
«ىنجىلدەگى» اللەگوريانى شىعارمانىڭ سيۋجەتىنە نەمەسە كەيىپكەرلەردىڭ سيپاتىنا بىرىكتىرە وتىرىپ، تامسىلدەۋ، بالاما نەمەسە سيمۆوليزم ارقىلى بەينەلەنگەن شىعارمالار:
شارلوتتا برونتەنىڭ «دجەين ەير» (Jane Eyre) رومانى؛
چارلز ديككەنستىڭ «دەۆيد كوپپەرفيلد» (David Copperfield) شىعارماسى؛
حەمينگۋەيدىڭ «قوش بول، قارۋ» رومانى؛ ستەينبەكتىڭ «گنيەۆ ءجۇزىم» (The Grapes of Wrath) رومانى؛ فرەنسيس سكوتت فيتسدجەرالدتىڭ «ۇلى گەسبي» (The Great Gatsby) شىعارماسى.
بەسىنشى:
«ىنجىلدەگى» كوپ فورمالى بەينەلەۋلەر مەن كوركەمدىك تامسىلدەر ءبىراز جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنا ەرەكشە اسەر ەتتى:
شەكسپيردىڭ پەسالارىندا «ىنجىلدەگى» پايعامبارلىق ادەبيەت پەن اپوكاليپتيكالىق ادەبيەتتىڭ ۇشقىنى بايقالادى.
شارلوتتا برونتەنىڭ «دجەين ەير» اتتى شىعارماسىندا دا «ىنجىلدەن» كوپتەگەن ايعاقتار كەلتىرەدى، شىعارماداعى كەيىپكەر دجەين ءەيردىڭ ءومىر جولى دا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن سان ءتۇرى سىناقتارعا تاپ بولىپ، سوڭىندا ءوزىنىڭ باقىتىن تابادى. سونىمەن قاتار، شىعارماداعى سەريالاس سيمۆولدىق سارىندار ىنجىلمەن تىعىز بايلانىستى، ايتالىق، «ىنجىلدەگى» سۋ - جويقىن كۇشتەردىڭ، ال وت - ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتىڭ، قايتا تۋىلۋدىڭ سيمۆولى رەتىندە بەرىلەدى. شىعارماداعى ءسوز- سويلەمدەر، ىرعاق پەن كادەنتسيا، ءبار- ءبارى دە «ءىنجىلدىڭ» ىقپالىنا ۇشىراعان.
فولكنەر قارشاداي كەزىنەن باستاپ «ءىنجىلدىڭ» اسەرىندە كوپ بولعان، ال «كونە وسيەت» ء(«ىنجىلدىڭ» الدىڭعى ءبىر بولىگى) - ونىڭ كوپ قايتارا وقيتىن كىتاپتارىنىڭ ءبىرى بولعان. «ءىنجىل» - ونىڭ دۇنيە تانىمىن، تاريحي كوزقاراسى مەن ەتيكالىق قۇندىلىقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرىن تيگىزىپ قالماستان، ونىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن ەستەتيكالىق كوزقاراسىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. «ءىنجىلدىڭ» ءدىني ارحەتيپتىك بەينەسى دە بەيسانالى تۋىندىلاردا قىلاڭ بەرىپ، شىعارمالاردىڭ بىرەگەي سيمۆوليكاسىن قالىپتاستىردى.
ەرنەست مارشالل حاۋز جازعان «شەكسپيردىڭ رۋحاني قۇندىلىعى» مەن رەفورماتور دجوردج مورريسون جازعان «شەكسپيردىڭ ءماسىحى» اتتى جازبالارىندا كورسەتكەندەي، شەكسپير - ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ حريستيانعا سەنگەندىگىن وسيەتتەپ: «مەن قۇدايدىڭ قولىنا ءوز رۋحىمدى تاپسىرامىن، و، قۇتقارۋشىم يەم! مەن يسا ءماسىح ارقىلى عانا ماڭگىلىك ءومىردى كورۋگە بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن جانە سەنەمىن؛ مەن توپىراققا اينالام، سەبەبى توپىراقتان جارالدىم»، - دەيدى.
سونىمەن قاتار، باتىس جازۋلارىنىڭ ىشىندە كونراد، دوستويەۆسكي، تولستوي، گيۋگو، اللان پو، ستەينبەك، مارك تۆەن، سونداي- اق، قىتايدىڭ لاو-زى جانە تايلاند اقىنى تاگورلار دا «ءىنجىلدىڭ» تۇماسىنان ءشولىن قاندىرعاندار دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى.
قىتاي تىلىنەن ءتارجىمالاعان: نۇربەك كەڭەسباي ۇلى
weekend.bugin.kz