اشتىق كۋاگەرى: ادامدار كيىز قايناتىپ جەمەك بولدى، ونى دا كامپەسكەلەدى

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق تاريحىنداعى ەڭ قاسىرەتتى، ەڭ اۋىر جىلداردىڭ ءبىرى «ۇلى جۇت» نەمەسە «ۇلى اشتىق» جىلدارى ەكەنى انىق.

ميلليونداعان حالىق اشتان ءولىپ، تاۋ مەن تاستا، نۋ مەن سۋدا ولىكتەرى ءۇيىلىپ جاتتى. بۇل كەزەڭدى ۇلكەن كۇرسىنىسپەن، وراسان زور قايعىمەن ەسكە الماۋ مۇمكىن ەمەس.

شىندىعىنا كەلگەندە قازاق حالقى 20 -عاسىردىڭ 30-جىلدارى جەر بەتىنەن جويىلۋدىڭ الدىندا تۇردى. عاسىرلار بويى پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇزدىكسىز وزبىرلىعى، سانسىز كوتەرىلىستەر مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى، ارتىنشا 1920-21 -جىلدارداعى اشتىق پەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، ج ە س- تىڭ (جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات) سالدارىنان بايدىڭ دا، بۇقارانىڭ دا مالىن تارتىپ الىپ، حالىقتى اشتان قىرۋى قازاقتىڭ سانىن ەسەلەپ ازايتا بەردى. 1930-33 -جىلدارى ورىن العان، قازاقتى تۇبەگەيلى قۇرتۋ ساياساتىنىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىنداعى اشتىق جايلى بۇگىندە ۇلكەن زەرتتەۋلەر مەن جۇمىستار جاسالۋدا. پرەزيدەنت ارحيۆى 2016 -جىلدان باستاپ 1930-33 -جىلدارداعى اشتىقتا قازا بولعانداردىڭ مالىمەتتەر بازاسىن جاساۋ جانە سول كەزەڭدى زەرتتەۋدىڭ ۇلكەن جۇمىسىن ىسكە اسىرىپ جاتىر.

اشتىق جىلدارىنىڭ كۋاگەرلەرى بولعان جانداردىڭ ەستەلىكتەرى بۇگىنگى تاڭدا توم-توم كىتاپ بولىپ شىعۋدا. ەستەلىكتەردىڭ بىرنەشەۋىن نازارىڭىزعا ۇسىنساق.

قايدار الداجۇمانوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «1931 -جىلى قاراعاندى قالا بولىپ جاريالاندى. سول ۋاقىتتا وندا بار-جوعى 13 مىڭ جان تۇراتىن. ال ەكى جىلدان كەيىن ونداعى حالىق سانى 147 مىڭعا جەتتى. حالىق سانىنىڭ بۇلاي ارتۋى اشتىقپەن بايلانىستى ەدى. مىڭداعان ادام قالاعا كەلىپ، اشتىقتان قۇتىلۋدى ويلادى. كەيبىرى شاحتاعا جۇمىسقا تۇردى. ءبىراق كەيىننەن قالاعا كىرگىزبەۋ ماقساتىندا بيىك بوگەتتەر ورناتىلدى. ءسويتىپ مىڭداعان حالىق سول بوگەتتەردىڭ الدىندا جان تاپسىردى» - دەيدى.

ال اقىن عافۋ قايىربەكوۆ(ۆالەري ميحايلوۆتىڭ «ۇلى جۇتتىڭ جىلناماسى» ەڭبەگىنەن) ءوز ەستەلىگىندە: «مەنىڭ ءبىر ەستەلىگىم تورعايمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل اۋدان ورتالىعى بولعان قالا. بيىك توبەدە تۇر. تورعايدىڭ ماڭىندا ۇلكەن وزەن بار. قالانىڭ بارلىق كوشەلەرى سول وزەنگە الىپ باراتىن. ءبىز بالا بولعاندىقتان، سول ماڭعا جالاڭاياق جۇگىرىپ جەتەتىنبىز. ال جانىمىزدا كوپتەگەن ەرەسەك جاندار بار، ولاردىڭ جۇرۋگە شاماسى جوق. ەڭبەكتەيتىن. قالجىراپ جەردە جاتىپ، سالدەن كەيىن جەردى تىرمالاپ، قايتا جىلجيتىن. ال كەيبىرى قوزعالماستان جاتىپ، جان تاپسىراتىن. وزەنگە جەتكەنشە بىرنەشە ادام مۇردەسىن باسىپ وتۋگە تۋرا كەلەتىن. وزەننىڭ بويىندا مال سوياتىن... اش ادامدار سول ءۇشىن جانتالاسا ەڭبەكتەيتىن ەدى. جەتكەندەرى مالدىڭ قانىن ىشەتىن» - دەگەن جانتۇرشىگەرلىك وقيعامەن بولىسكەن.

اشتىق جىلدارىن باسىنان كەشىرگەن كۇلىمحان اقبايجان قىزى سول ۋاقىت جايلى: «ءبىز ول كەزەڭدە بالا ەدىك. ءبىر ۇيدە بەس بالا بولدىق. انامىز جەيتىن تۇك تاپپاعان سوڭ، توندى كەرىسىنشە توڭكەرىپ، استارىنا ءتورت-بەس بيداي تاستايتىن. سونى توننىڭ اراسىنان تابامىز دەگەنشە، شارشاپ ۇيىقتاپ قالاتىن ەدىك. اشتىقتا مەنىڭ ءۇش اعام قازا تاپتى. قىتايعا ءوتىپ كەتپەسەك، بىزدە ولەر ەدىك. كەيىننەن انام ادامدار ءتىپتى كيىزدى قايناتىپ جەمەك بولعان، ونى دا تاركىلەپ، كامپەسكەلەپ اكەتەتىن دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى» -  دەپ زوبالاڭ جىلداردى كوزىنە جاس كەلىپ، ەسىنە الادى.

ايتا بەرسە، ارينە مۇنداي ەستەلىكتەر وتە كوپ. اشتىق جىلدارى ءالى ءوزىنىڭ تاريحي باعاسىن الماعان اسا اۋىر تاقىرىپ. بۇل قولدان جاسالعان ادامزات تاريحىنداعى ەڭ اۋىر قىلمىس. بۇل قازاق حالقىنا جاسالعان سۇمدىق ورىستىق گەنوتسيد. شەكارا ماڭىندا تۇرعان حالىق قىتايعا، وزبەكستان مەن قىرعىزستانعا، رەسەيگە، تۇركىمەنستان مەن يرانعا اۋىپ كەتتى. ول جاقتا دا كورمەگەن قورلىعى جوق. 1930-1933 -جىلدارى اشتىقتان 2,5 ميلليوننان باستاپ 4 ميلليونعا دەيىن حالىق قىرىلعان. انىعى قازاق حالقى. كەي زەرتتەۋشىلەر بۇل كورسەتكىشتى حالىقتىڭ %40-50  دەسە، ەندى ءبىرى %75 دەپ كورسەتىپ ءجۇر. كۇللى الەم ۋكرايناداعى اشتىقتى گەنوتسيد رەتىندە مويىنداعانىمەن، قازاقستانداعى اشتىققا ءالى ونداي كوزقاراستا ەمەس. ەندەشە الەمنىڭ نازارىن بۇل ماسەلەگە ءبىز اۋدارتۋعا ءتيىسپىز. ماقالانى جازۋ بارىسىندا كەي مالىمەتتەردى https://kazakh-zerno.kz سايتىنان الدىم.

دەرەككوز bugin.kz