ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ جايىندا

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمى مەن داڭقى بۇل كۇندە الەمدى شارلاپ كەتتى.

ونى بىلمەيتىن ەل جوق. كىتاپتارى دا كەڭ تاراپ، «قازاق» دەگەن جۇرتتىڭ كىم ەكەنىن، مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيى مەن تىرشىلىگىن مۇقاڭا قاراپ ولشەيتىن دارەجەگە كوتەردى. 100 جىلدىق تويىن يۋنەسكو ۇيعارىمىمەن دۇنيەجۇزى تويلادى. ول جونىندە ۇلكەن-ۇلكەن زەرتتەۋلەر مەن ەستەلىكتەر جازىلدى. تالانتىن الەم مويىنداعان ۇلى ادامنىڭ جازۋشىلىعىنا قوسا، كىسىلىك كەلبەتىن اشۋ دا وڭاي ەمەس.

ونى ۇساقتاپ الماي، ءىرى تۇلعالى كۇيىندە بەينەلەۋ - قيىننىڭ قيىنى. سوندىقتان بۇل ەستەلىك مۇقاڭنىڭ ۇلى بەينەسىن اشارلىق كەيبىر ەپيزودتاردان، ونىمەن كەزدەسكەن، اڭگىمەلەسكەن، ىستەس بولعان جايلاردان ۇزىك- ۇزىك سىر ايتۋعا قۇرىلادى.

مۇقاڭ ەسىمىن ءبىز بالا كۇنىمىزدەن ءبىلىپ وستىك. ونىڭ شىعارمالارىن وقىدىق. «قورعانسىزدىڭ كۇنى» وقۋلىقتاردان تۇسكەن ەمەس. ەسەيىپ، ادەبيەت تاني كەلە «كوكسەرەك»، «قاراش- قاراش»، «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە» كىتاپتارىن وقىدىق. مەكتەپتەگى كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىندە مۇقاڭ پەسالارى قويىلاتىن، سوعان قاتىستىق. «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن سوعىس كەزىندە قاراعاندىنىڭ كىتاپ دۇكەنىنەن ساتىپ الىپ، ەلگە اپارىپ، كۇنى-ءتۇنى وقىعانىم دا ەسىمدە. قولدان قولعا وتكەن سول كىتاپتى بۇكىل اۋدان بوپ وقىعانبىز.

وسىنداي اتى مەن شىعارمالارى كوپكە تانىس جازۋشىنىڭ ءوزىن كورۋ باقىتىنا مەن 1947 -جىلى عانا يە بولدىم. الماتىعا كەلىپ، ستۋدەنتتىك ءومىردى باستاعان جىلىم ەدى. كۇزدە وپەرا مەن بالەت تەاترىندا ا. جۇبانوۆ پەن ل. حاميديدىڭ «تولەگەن توقتاروۆ» اتتى وپەراسى قويىلدى. ول كەزدە جاڭا سپەكتاكلدەردى قازان توڭكەرىسىنىڭ جىلدىعىنا ارناپ قويۋ سالتى بولاتىن. ستۋدەنت دوستارىممەن بىرگە تالاسىپ-تارماسىپ تەاترعا، پرەمەراعا باردىق.

«تالاسىپ- تارماسىپ» دەپ جاتقانىم - وندا تەاترعا كىسى كوپ باراتىن. بيلەت تابىلمايتىن. اسىرەسە، پرەمەرالارعا بيلەت الدىن الا ساتىلىپ قويىلاتىن. ءبىز دە ەرتەرەك بيلەت العانبىز. سول تەاتردا العاش رەت مۇقاڭدى كەزىكتىردىك. قاسىندا ءسابيت پەن عابيدەن بار. ءسابيتتى الدىندا وتكەن جاس جازۋشىلاردىڭ كەڭەسىندە، ودان بۇرىن ءماجيت سەيفۋللينمەن بىرگە جازۋشىلار وداعىندا كورگەنىم بار. ءبارىنىڭ دە سۋرەتتەرىن كىتاپتارىنان كورگەنبىز. كوزىمىز قانىق. سوندا دا ءوزىن كورۋدىڭ ءجونى بولەك قوي. كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى.

ونىڭ ۇستىنە مۇقاڭنىڭ تۇلعاسى، باس ءبىتىمى تاڭىرقاتپاي قويعان جوق. ولاردى ءبىز سىرتتاي تاماشالاپ تۇرعاندا، ۇشەۋى ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ كەتتى. وسى كەزدە الاقتاپ ءبىزدىڭ ءبىر جولداسىمىز كەلدى دە: «مۇحتار مەن ءسابيت ءجۇر دەيدى، كوردىڭدەر مە، قايدا؟»، - دەپ سۇرادى دا، ءبىزدىڭ ءجون سىلتەۋىمىزبەن ەكىنشى قاباتقا جۇگىرە جونەلدى. قولىنداعى شىلىمىن دا تاستاماپتى. ەكىنشى قاباتتا شىلىم شەگۋگە بولمايدى ەكەن، كەزەكشى ونى ۇستاپ، ايىپ الىپتى. كەيىن ءبىز وعان: «مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ كورىمدىگى عوي»، - دەپ كۇلگەنبىز. ءۇزىلىس كەزىندە استىڭعى ۆەستيۋبلدىڭ كەڭ الاڭىندا اينالىپ، قىدىرىستاپ جۇرگەن ۇشەۋىنىڭ ارتىنان ەرە، اڭگىمەلەرىنە، قالجىڭدارىنا قۇلاق تۇرە، ءبىز دە جۇرگەنبىز.

سونىڭ ارتىنشا كەشىكپەي ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسىندا قاز م ۋ- دا مۇحتار اۋەزوۆپەن كەزدەسۋ بولادى ەكەن» دەگەن حابار تارادى. «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابى شىعىپ، جاپپاي وقىپ جاتقان كەزىمىز. سوعان باردىق. ول كەزدە قاز م ۋ مەن قاز پ ي قاتار، قازىرگى قازىبەك بي كوشەسىنىڭ بويىندا (26, 28-ۇيلەر) بولاتىن. كەزدەسۋ ەكىنشى قاباتتا، 24-اۋديتوريادا ءوتتى. حالىق سىيماي كەتتى. ەل كورشى اۋديتورياعا كىرىپ، ەكى بولمەنىڭ اراسىنداعى قابىرعانىڭ جوعارعى جاعىنداعى تەرەزەدەن قاراپ تۇرىپ تىڭدادى.

مۇقاڭ ۇزاق سويلەپ، روماننىڭ جازىلۋ تاريحىنا، ءوزىنىڭ اباي ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەردى جيناۋ جولىنا توقتالدى. الەم ادەبيەتىندەگى تاريحي ادامدار، اسىرەسە، اقىندار جونىندە جازىلعان روماندار جايلى اڭگىمەلەپ، ولاردىڭ جەتىستىكتەرى مەن ولقىلىقتارىنا توقتالدى. ءوزىنىڭ ابايدى تانىتۋ تۇجىرىمداماسى تۋرالى ايتتى. كەيىن جازۋشىنىڭ «اباي رومانىنىڭ جازىلۋى جايىنان» اتتى ماقالاسىن (1955) وقىعاندا ەسكە ءتۇستى - سول ماقالانىڭ سۇرلەۋىن مۇقاڭ بىزگە سول كەشتە ايتقان ەكەن. رومان دا، ونىڭ اۆتورى دا، ايتقان اڭگىمەسى دە ۇمىتىلماستاي اسەر قالدىردى.

1947 -جىل - مۇقاڭ ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر اۋىر جىلى. 1946 -جىلعى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «زۆەزدا» جانە «لەنينگراد» جۋرنالدارى تۋرالى» قاۋلىسىنىڭ جاڭعىرىعى قازاقستانعا دا جەتىپ، قازاق جازۋشىلارى شىعارمالارىنان ساياسي قاتەلىكتەر ىزدەستىرىلە باستاعان. 1947 -جىلدىڭ باس كەزىندە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى «قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ساياسي ورەسكەل قاتەلىكتەر تۋرالى» دەگەن قاۋلى قابىلدادى.

مادەني مۇراعا سىن كوزىمەن قاراماعانى، وتكەندى دارىپتەگەنى ءۇشىن دەپ، كوپ ادام تاياق جەدى. سونىڭ الدىڭعى لەگىندە مۇقاڭ بولدى. ونىڭ «وتكەندەگى قاتەلىكتەرى» قازبالانىپ، ەسكە الىندى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە س. بايىشەۆتىڭ «پروفەسسور مۇحتار اۋەزوۆ وتكەندەگى قاتەلەردىڭ شىرماۋىندا» دەگەن ماقالاسى باسىلدى.

جازۋشىنىڭ تاريحتى جازۋعا قۇمارلىعى، بۇگىنگى زامان تاقىرىبىنا ەلەۋلى شىعارما بەرمەگەنى كىنا بوپ تاعىلدى. سول جىلى ەلۋگە تولعان جازۋشىنىڭ تۋعان كۇنى دە اتالماي قالدى. وسىنداي اۋىر تاياق استىندا جۇرگەن جازۋشىعا «اباي» رومانىنىڭ شىعۋى، وعان وقىرمان قاۋىمنىڭ جىلى ىقىلاس تانىتۋى ۇلكەن دەمەۋ ەدى.

پارتيالىق باسشىلىقتىڭ كوزقاراسىنا قاراماستان، جازۋشى بەدەلى حالىق اراسىندا ارتا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە رومان ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، وداقتىق كولەمدە ۇزدىك باعالاندى. اتاقتى ورىس جازۋشىلارى (ا. فادەيەۆ، ب. گورباتوۆ، ۆ. يۆانوۆ، ت. ب. ) جىلى لەبىزدەر ءبىلدىردى. 1949 -جىلى جازۋشىعا ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىق (كەيىن مەملەكەتتىك سىيلىق بولىپ وزگەرتىلگەن) بەرىلدى. روماننىڭ سىيلىق الۋىنا ارنالعان الماتىدا، فيلارمونيا زالىندا ۇلكەن جينالىس ءوتتى. وندا مالىك عابدۋللين بايانداما جاسادى.

جينالىس سوڭىندا مۇقاڭ ءسوز سويلەدى. روماننىڭ جازىلۋى مەن اباي ءومىرىنىڭ دەرەكتەرى، ونى پايدالانۋ جولدارى جايلى ۇزاق اڭگىمەلەپ، ول ءوز ەڭبەگىن باعالاعان پارتياعا، ستالينگە راحمەت ايتۋمەن اياقتادى. بۇل - ءبىر جاڭالىق بولدى. بۇعان دەيىنگى جازعاندارى مەن سويلەگەن سوزدەرىندە پارتياعا، ونىڭ كوسەمدەرىنە ءسوز ارناۋ مۇقاڭ ادەتىندە بولمايتىن. ول - باسشىلىققا ەلپىلدەپ، قوشەمەت ءسوز ايتپاعان جازۋشى. ءسوز ستالينمەن باستالىپ، ستالينمەن اياقتالاتىن زاماندا مۇقاڭنىڭ مۇنداي مىنەزى قىڭىرلىق، ىشتەي جاڭا وكىمەتتى قولداماۋى دەپ سانالاتىن، ونىڭ باسىنان تاياق كەتپەگەنى دە وسىدان. وسى ادەتتى مۇقاڭ بۇگىن بۇزدى. جازۋشىنىڭ جازعاندارىن وقىعان، سىرىن تۇسىنەتىن ادامدار (ايقىن نۇرقاتوۆ ەكەۋمىز بىرگە وتىرعانبىز) تاعى دا ايتپاي كەتەر مە ەكەن دەپ قيپىجىقتاپ وتىردى. جۇرت رازى بوپ قالدى. «كەڭەس وكىمەتى ءبارىن بەرىپ جاتىر عوي، قاسارىسا بەرىپ قايتەدى؟» - دەپ ويلادىق ءبىز دە. دۋىلداپ قول سوعىلدى. ءبىراق مۇقاڭ ءسوزىنىڭ بۇل بولىگىن سوزباي، ەزبەي، «راحمەت!» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن قىسقا قايىردى. توگىلىپ، شاشىلعان جوق.

1946-1947 -جىلدارداعى قاۋلىلاردىڭ، پارتيانىڭ يدەولوگيالىق ساياساتىنىڭ سالقىنى قوعامدى بيلەي باستادى. «اباي» رومانىن ماقتاعانمەن، جازۋشىنىڭ باسقا ەڭبەكتەرىنە سىن كوبەيدى. اسىرەسە، عىلىمي- ادەبي فولكلورلىق زەرتتەۋلەرى جايلى ءىلىپ- تارتقان ماقالالار كوبەيدى. 1948 -جىلى «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومى مۇقاڭ رەداكسياسىمەن شىعىپ ەدى (فولكلور ءبولىمى)، ول قاتتى سىنالىپ، قولدانۋدان شىعىپ قالدى. مۇنىڭ اياعى 1950 -جىلى «پراۆدانىڭ» «قازاقستان تاريحى ماركستىك- لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» دەگەن ماقالاسىنا ۇلاسىپ، جازۋشىلار مەن ادەبيەتشى، تاريحشى عالىمداردىڭ ءبىر توبى قۋعىنعا ۇشىرادى. مۇقاڭنىڭ بۇل تۇستاعى ءومىرى، الماتىدان پانا تاپ- پاي ماسكەۋگە كەتكەنى، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرگەنى ەلدىڭ كوبىنە ءمالىم.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا جازۋشىلار وداعى ماڭىندا (قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسى، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا) جۇمىس ىستەۋىم مەنىڭ بەلگىلى اعا جازۋشىلارمەن تانىسۋىما، ادەبي- سىنشىلدىق ەڭبەگىمدى دامىتۋعا ەداۋىر كومەكتەستى. سوندا مۇقاڭدى دا ءجيى كورەتىن ەدىم. ول كىسى وداقتىڭ پرەزيديۋمى جينالىسىنا كەلەدى، ادەبي تالقىلاۋلارعا قاتىسادى، بارىندە دە بەلسەنىپ سويلەيدى. ءتۇيىندى ءسوزدى ەلدىڭ سول كىسىدەن كۇتەتىنىن بىلەدى.

وسى جىلدارى مەنىڭ بايقاعانىم - مۇقاڭ ادەبيەتكە كەلگەن كەيىنگى جاستاردىڭ جازعاندارىن وقىپ قاداعالاپ جۇرەدى ەكەن. ولاردى اپەرباقان سىننان قورعاۋدان دا ول بوي تارتقان ەمەس.

ق. شاڭعىتبايەۆ، س. سەيتوۆ، ق. جارماعامبەتوۆ شىعارمالارىن تالقىلاۋ كەزىندە ول جاس اقىنداردىڭ (سول تۇستاعى) ولەڭدەرىنەن ساياسي قاتە ىزدەمەي، تازا كوركەمدىك باعا بەرۋگە تىرىستى. الايدا، پارتيا نۇسقاۋىنا سايكەس تۋعان اپەرباقان سىن بوي بەرمەي، ادال پىكىرلەردى باسىپ كەتەتىن.

1953 -جىلى ايقىن مارقۇم ەكەۋمىز جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە وتكەندە، مۇقاڭ بىزگە ىقىلاس تانىتتى. سوندا ءبىزدىڭ العاشقى ماقالالارىمىزدى وقىپ جۇرگەنىن، كەلەشەگىمىزدەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەتىنىن ايتىپ، وداققا قابىلداۋدى قولدايتىنىن بىلدىرگەن.

«ايقىن مەن سەرىكتىڭ باسقا جانرعا جالتاقتاماي، تازا سىنمەن اينالىسقانى ماعان ۇنايدى. وسكەن ادەبيەتتە ءار جانردىڭ ءوز مامان كادرلارى بولۋى كەرەك. ەسماعانبەت، قاجىم، بەيسەمبايلار سىننان الىستاپ، جوعارعى مەكتەپكە، عىلىمعا كەت- كەن كەزدە مۇنداي كادرلار بىزگە قاجەت»، - دەپ سويلەگەنى ەسىمدە.

مۇقاڭ وسى ىقىلاسىن 1954-1955 -جىلدارى وسەك- جالالاردان قۇتىلىپ، ادەبي- عىلىمي قىزمەتىنە قايتا ورالعان تۇستا دا تانىتتى. وسى كەزدە عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا قازاق كەڭەس ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرىن جازۋ كۇن تارتىبىنە قويىلدى. 1949 -جىلعى ق. جۇمالييەۆ رەداكتسياسىن باسقارىپ شىعارعان وچەرك سىنعا ۇشىرادى دا، ەندى جاڭا ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ جولىن عىلىمي قورىتىندىلايتىن جاڭا ەڭبەك جازۋ قاجەت بولدى. وچەركتىڭ باس رەداكتورلارى ەتىپ مۇقاڭ مەن سابەڭدى (ءسابيت مۇقانوۆ 1954 -جىلى اكادەمياعا تولىق مۇشە بوپ سايلانعان) بەكىتتى. ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن ينستيتۋت باسشىلىعىمەن بىرگە مۇقاڭ جۇرگىزدى. ادەبيەتشى عالىمداردى جيناپ، وچەركتىڭ پروسپەكتىن تالقىلاپ، ءار تاراۋدىڭ اۆتورلارىن، ماتەريالداردى تاپسىرۋ مەرزىمىن بەلگىلەدى. سوندا مۇقاڭ سول كەزدە سىنمەن اينالىسىپ جۇرگەن تاكەن ءالىمقۇلوۆتى، تاحاۋي احتانوۆتى، ايقىن نۇرقاتوۆتى، مۇقاش سارسەكەيەۆتى، مەنى - وچەرككە اۆتورلىققا تارتقان ەدى. ماعان عابيدەن مۇستافين شىعارماشىلىعى تۋرالى تاراۋ جازۋ تاپسىرىلدى.

تاراۋدى جازۋ ۇستىندە مۇقاڭمەن اقىلداسىپ، ءبىر- ەكى رەت وڭاشا كەزدەسكەنىم دە بار. ول عابيدەن شىعارمالارىن جاقسى بىلەتىن، ول جونىندە پىكىر ايتىپ جۇرەتىن ەدى. عابيدەن ەلۋگە تولعاندا «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» ماقالا دا جازعان . سوندىقتان مەنىڭ عابيدەن تۋرالى جازعاندارىما مۇقاڭ كوپ اقىل قوستى. وچەركتىڭ جازىلۋى سوزىلىپ، ول تەك 1958 -جىلى عانا جارىق كوردى. ال، مەن ءوز تاراۋىمدى تولىقتىرىپ، جەكە كىتاپشا ەتىپ 1956 -جىلى باستىرىپ جىبەردىم. 1957 -جىلى ول ورىس تىلىندە شىقتى.

مۇقاڭنىڭ ماعان دەگەن مەيىرىمى، ىقىلاسى كەيىن دە جالعاسىپ، ۇلى تالانتقا دەگەن مەنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمدى وياتتى. 1956 -جىلى مەن «سپانديار كوبەيەۆتىڭ ادەبي قىزمەتى» اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا ءبىتىرىپ، سوعان وپپونەنت بولۋىن ءوتىنىپ بارعانىمدا، «ءپالى، بولام، بولماعاندا شە، ءبىرقاتار ادەبيەتكە، سىنعا ارالاسىپ جۇرگەن جاس جىگىتتەر، اناۋ تاكەن، اناۋ تاحاۋي، اناۋ زەينوللا (ءبارى دە سىننان باستاعان عوي) - ءبارىڭ دە كانديدات بولۋلارىڭ كەرەك، عىلىمعا ارالاسۋ كەرەك»، - دەپ زور ىلتيپاتپەن قارسى العانى ەسىمدە. سوندا ول وچەرك جازۋعا تارتقان اۆتورلارىن ەندى عىلىمعا باۋلۋدى ويلاعان ەكەن عوي.

1956 -جىلدىڭ كۇزىندە قورعالۋعا ءتيىستى مەنىڭ ديسسەرتاتسيام، سول كەزدە جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسيانىڭ ەرەجەسىنە ءبىر وزگەرىستەر كىردى دە، جاڭا جىلدىڭ باسىنا قاراي اۋىسىپ، 1957 -جىلدىڭ 5 -قاڭتارىندا قورعالدى. ول كەزدە اكادەميانىڭ بۇكىل قوعامدىق عىلىمدار بولىمىندە ءبىر-اق ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس بولاتىن. ءتوراعاسى - ۆيتسە-پرەزيدەنت س. بايىشيەۆ، ورىنباسارى - ينستيتۋت ديرەكتورى ءى. كەڭەسبايەۆ. مەن وسى كەڭەستە قورعادىم. مۇقاڭ ءبىرىنشى وپپونەنت بولدى. سوندا سويلەگەن سوزىندە ول مەنىڭ سىنشىلىق ەڭبەگىمە ايرىقشا توقتاپ، مىنا ديسسەرتاتسيا سول ەڭبەكتەردىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ، ءارى قاراي جالعاستىرىپ الىپ كەتىپ ەدى. وسىلاردىڭ بارىندە ۇلى جازۋشىنىڭ كەيىنگى جاستاردىڭ ەڭبەكتەرىن قاراپ، كىمنەن نە كۇتۋگە بولادى دەپ بايقاپ جۇرەتىنى انىق ەدى.

ديسسەرتاتسيا قورعاعان سوڭ، مەن مۇقاڭدى ۇيىمە قوناققا شاقىردىم. ول كەزدە مۇقاڭ تولەبايەۆ كوشەسىندەگى جاڭا ۇيىنە كوشكەن بولاتىن. بۇرىن دا ەكى-ءۇش رەت بارعام. مۇقاڭا ديسسەرتاتسيام مەن كەيبىر باسىلعان ەڭبەكتەرىمدى اپارعام، جازعان پىكىرىن العام. مۇقاڭ ەرتە تۇرىپ، 7 مەن 8 دىڭ اراسىندا دالادا قىدىراتىن دا، جاس عالىمداردى، اسپيرانتتارىن ساعات سەگىزدەن توعىزعا دەيىن قابىلدايتىن.

توعىزدا تاڭەرتەڭگى اسىن ءىشىپ، جۇمىسىنا وتىراتىن. ەسىكتى ءوزى اشاتىن. «ەشكىمدى دە جۇمسامايمىن. ويتكەنى قوناق ماعان كەلەدى عوي» دەيتىن. وزىمەن بىرگە ەسىكتىڭ الدىندا دوس دەگەن ءيتى تۇراتىن. ماعان اۋەلى بارعاندا: «7 دە كەلسەڭ، قورانىڭ ىشىندە بولام، سەگىزدەن سوڭ كەلسەڭ، ەسىك قاق»، - دەگەن.

قاڭتاردىڭ بەسىندە، قورعاعان كۇنى ۇيدە ەرە كەلگەن جورا-جولداستارىم بولدى دا، ەرتەڭىنە مۇقاڭدى شاقىرۋعا باردىم. ول كەزدە قازىرگىدەي الدىن الا ءبىر جەتى، ون كۇن بۇرىن شاقىرىپ قويۋ سالتى جوق. شاقىرىپ كەلىپ، قوي سويىپ، سول كۇنى دە قابىلداي بەرەتىنبىز. ەرتە تۇرىپ، ساعات جەتىدەن وتە مۇقاڭ ۇيىنە بارسام، ءوزى قورادا ءجۇر ەكەن. اۋەلگى ءۇي سالعان كەزدە مۇقاڭ قورشاۋدىڭ ءىش جاعىنان جاعالاي ەكى قاتار پليتا توسەتىپ، سونى اينالىپ قىدىراتىن ەدى. ءبىر جولى مەن ەرتە بارعانىمدا كورسەتىپ، وسىنى بىرنەشە رەت (سانىن اتاپ ەدى، ۇمىتتىم) اينالىپ جۇرەتىنىن ايتقان. سول ادەتىمەن ءجۇر ەكەن. سالەمدەسكەن سوڭ: «مۇقا، كەشە جورا-جولداستارىم ەرىپ جۇرگەن سوڭ، مازاڭىز بولماي ما دەپ شاقىرماپ ەدىم، بۇگىن ادەيى شاقىرا كەلدىم، كەشكى ساعات التىدا ءبىزدىڭ وت جاققان جەرىمىزدى كورىپ، شاي ءىشىڭىز»، - دەدىم. مۇقاڭ ىقىلاسپەن قارسى الدى. «بارەكەلدى، بارامىز، ۆالەنتينا نيكولايەۆنا ەكەۋمىز»، - دەدى. مەن مەكەنجايىمدى بەرىپ، سول مەزگىلدە سىرتتا كۇتەتىنىمدى ايتتىم.

مۇقاڭنىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتى - ۋادەلى جەرگە ءدال كەلەتىنى ەدى. بۇرىن دا كەشىكپەي جۇرەتىنىن كورگەم. بۇل جولى دا ءدال التىدا كەلدى.

مۇقاڭمەن وتكەن سول كەش تەك ءىشىپ-جەۋدىڭ، اراق ءىشۋدىڭ كەشى ەمەس، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، عيبرات بولارلىق ونەگەسى مول كەش بولعان ەدى. وعان ىسمەت كەڭەسبايەۆ، نۇرىمبەك جاندىلدين (ول ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنەن بوساپ، عىلىم اكادەمياسىنا فيلوسوفيا مەن قۇقىق سەكتورىن باسقارۋعا كەلگەن)، قالي قايشىبايەۆ (پارتيا قىزمەتكەرى)، زاكي احمەتوۆ (مەنىڭ ەكىنشى وپپونەنتىم)، يسلام جارىلقاپوۆ (مەنىڭ جەرلەسىم، ول كىسى اسابا قىزمەتىن اتقاردى) سياقتى ازعانا توپ قاتىستى.

جۇرتتىڭ ءبارى مۇقاڭ اۋزىنا قارايدى. ول كىسى قوناقتى كەشتى ءىشىپ-جەۋگە ارناماي، مادەنيەتتى دەمالۋعا اينالدىرۋ كەرەكتىگى جايلى ايتىپ وتىر-دى. «ەۋروپانىڭ قوناق كۇتۋ ءداستۇرىنىڭ جاقسى جاقتارىن قابىلداپ، ونى ۇلتتىق داستۇرمەن بايلانىستىرۋ كەرەك. قازاقتىڭ قوناعى تەك ءىشۋ مەن جەۋدەن، بىلاپىت اراق ىشۋدەن تۇرادى، ونىڭ ءوزى ادامدى شارشاتادى، اۋىرلاتادى. مادەنيەتتى جۇرت سويلەگەندە «گوسپودا، دامى» دەپ باستايدى. وسىنى دا قابىلداۋ كەرەك. «مىرزالار»، «ارۋلار» دەسە، قانداي جاقسى. اسىرەسە، ادەمى جاس كەلىنشەكتەرگە، زيا، ءاليا سياقتى، «ارۋ» دەگەن ءسوز قانداي جاراسادى (مۇقاڭ جاس كەلىنشەكتەردى قوشەمەتتەپ، ماقتاپ وتىرعاندى ۇناتاتىن. زيا مەن ءاليا اتتارى اتالعاندا، قىسىلىپ قالعانى ەسىمىزدە)، «ارۋ» دەگەن ءسوزدى كەكسە ايەلدەر دە جاقسى قابىلدايدى، ولارعا دا ۇنايدى»، - دەي وتىرىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن تىلەككە اينالدىردى.

وتىرعان ارۋلاردىڭ ساۋلىعى ءۇشىن ءىشىپ قويۋدى ءوتىندى. اراسىندا ءازىل-قالجىڭدار ايتىلىپ (ونى باستايتىن ىسمەت اعاي)، ادەمى دە سىپايى وتكەن كەش بولىپ ەدى. وتكەن زامان-اي، سول كەشتىڭ كۋاسى بولىپ، بۇگىن زاكي ەكەۋمىز عانا قالىپپىز. اعالاردىڭ ءبارى دۇنيەدەن وزعان. كەتەردە مۇقاڭ جاقسى كەش بولعانىن، دەمالعانىن ايتىپ، بىرگە وتكىزگەن ازاماتتارعا ريزالىق ايتتى. بىزگە ءاليا ەكەۋمىزدىڭ اتتارىمىزدى اتاپ تىلەك ءبىلدىردى. اسىل اعانىڭ اق تىلەگى قابىل بولعان بولار - كەيىنگى ءومىرىمىز جامان وتكەن جوق.

بۇدان كەيىن دە مەنىڭ مۇقاڭمەن داستارقانداس بولعانىم بار. مۇقاڭنىڭ قوناققا كەشىكپەي ءدال ۋاقىتىندا كەلەتىنىن، ءۇي يەسىنە، دامدەس جولداستارىنا جىلى ءسوز ايتىپ، كەڭ وتىراتىنىن سول تۇستا دا بايقادىم. بىردە عازيزا بيسەنوۆانىڭ (كەيىن عابيتكە تۇرمىسقا شىققان) ۇيىندە بىرگە بولدىق. كوپ جىل وزىنە ماشينيستكا بولعان وسى كىسىنىڭ ءۇي الۋىنا مۇقاڭ كومەكتەسىپتى. سەيفۋللين، ۆينوگرادوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ەكى بولمەلى پاتەرىنە مۇقاڭ مەن ۆالەنتينا نيكولايەۆنانى شاقىرىپ، عازيزا اپاي راحمەت ايتتى.

عازيزانىڭ ءسىڭىلىسى عافۋرانىڭ جولداسى جيەنبەك رسالدين ماعان جەرلەس، جولداس ەدى. سولار ارقىلى ارالاسىپ جۇرەتىنبىز. مۇقاڭمەن بىرگە ءبىز جيەنبەك ەكەۋمىز عانا (ايەلدەرىمىزبەن) بولدىق. سول كەشتە دە مۇقاڭ عازيزانى، ونىڭ ءۇيىن ماقتاپ، قوشەمەت جاساپ وتىردى. ارا- اراسىندا ءبىزدى دە ەسكە الىپ قويادى. عازيزانىڭ ءۇيىن، بولمەلەرىن، بالكونىن ارالاپ كورىپ، ماقتاعانى ەسىمدە.

- وي، كاكوي بالكون! ۆاليا، سموتري كاكوي بولشوي، پروستورنىي بالكون! - دەگەن قوشەمەتىن ەستىپ، جيەنبەك ەكەۋمىز كۇلگەنبىز.

ءبىر جولى عابيدەننىڭ ۇيىندە دامدەس بولعانىم بار. وندا دا مۇقاڭ كوڭىلدى اڭگىمەمەن جۇرت نازارىن اۋدارىپ وتىردى، ءۇزىلىس كەزىندە عابيت پەن عابيدەن كارتا ويناۋعا وتىرعاندا، مۇقاڭنىڭ رەنجىپ:

- ءپالى، بۇلار سويتەدى ەندى... ونبەس ىسكە جاندارى قۇمار. مادەنيەتتى ورتادا ادەبيەت، ونەر جايلى اڭگىمەلەر ايتىپ، اقىندارى بولسا، ولەڭ وقىپ وتىرماس پا! - دەگەنىن ەستىگەم. عابيت پەن عابيدەن كارتاعا شاقىرىپ، ويىندى ماقتاپ، مۇقاڭدى «ءسىز ءبىزدى ۇتىپ الاسىز» دەپ الدارقاتقاندا دا، مۇقاڭ كونبەدى.

- بىلەم سەندەردىڭ قۋلىقتارىڭدى. بىردەڭە ۇتقىزعان بولىپ، ارتىنان الداپ، ۇتىپ الاتىندارىڭدى، - دەدى.

سونداي ءبىر وقيعانىڭ بولعانىن وزدەرى كۇلىپ ەسكە الىستى.

مەن ول كەزدە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ادەبيەت پەن ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىنمىن. گازەتتە مۇقاڭنىڭ شىعارمالارىنان (جازىلىپ جاتقان «اباي جولى» رومانىنان) ۇزىندىلەر، ءوزى تۋرالى شىعارماشىلىق وچەرك جاريالادىق. جازۋشىلارمەن بايلانىسىمىز جامان بولمايتىن. ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە گازەت زيالى قاۋىمنىڭ اتىنا ارتىق-كەم سوزدەر ايتىپ، ولاردان قول ءۇزىپ قالىپ ەدى. مەن ءالىم كەلگەنشە وسى قارىم- قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستىم. جازۋشىلاردىڭ جاڭا شىعارمالارىن بەرىپ تۇردىق. وسى گازەت بەتىندە سىنعا كوپ ۇشىراعان ءابدىلدا تاجىبايەۆ اۋەلدە مەن حابارلاسىپ، جاڭا شىعارمالارىن سۇراعانىمدا، وكپەسىن ايتىپ ءبىراز شامداندى دا، كەيىن ساباسىنا ءتۇستى. ونىڭ پۋشكين ۇلگىسىمەن جازعان شاعىن تراگەديالارىنىڭ ءبىر-ەكەۋىن باسقانىمىز ەسىمدە. وسىلاردىڭ قاتارىندا مۇقاڭ دا گازەتكە تايانىپ، ءجيى حابارلاسىپ تۇردى.

1957 -جىلى مۇقاڭنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» اتتى پەساسى كەزەكتى ءبىر وڭدەۋدەن ءوتتى دە، قازاق دراما تەاترىندا قويىلدى. وسى پەسانىڭ قويىلۋى رەسپۋبليكانىڭ مادەني ومىرىندەگى ۇلكەن ءبىر وقيعا بولىپ ەدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ورتالىق كوميتەت تە وعان ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. كوميتەت حاتشىسى ن. جاندىلدين قورىتىندى رەپەتيتسياعا بارىپ تىڭدادى. ولاردىڭ ىڭعايىمەن ءبىز دە جۇگىرەتىنبىز. مەن كۇندەلىكتى رەپەتيتسيالارعا دا قاتىسىپ ءجۇردىم، قورىتىندى رەپەتيتسياعا دا باردىم. مۇقاڭ ەرەكشە سەرگەك، كوڭىلدى ءجۇردى. مەن ونى رەپەتيتسياعا بارعان سايىن كەزدەستىرەتىن ەدىم. تەاتردىڭ ۇلى شەبەرلەرى (قاليبەك، قاپان، سەركە، ەلۋباي، ت. ب. ) تۇتاس كەزى عوي، ولار دا سپەكتاكلدى جاقسىلاپ شىعارۋعا كۇش سالدى.

سوڭعى رەپەتيتسيادان كەيىن رەداكتورىمىز قاسىم ءشارىپوۆ مەنى شاقىرىپ الدى دا، ەرتەڭ قويىلاتىن سپەكتاكلگە سىن ماقالا جازۋ كەرەكتىگىن ايتىپ اقىلداستى. ونى جازۋ ماعان تاپسىرىلدى. ن. جاندىلديننىڭ كەيبىر ويلارى بار ەكەن، مەن سونى ەسكەرۋ ءۇشىن سول كىسىگە كىرىپ شىعۋىم قاجەتتىگىن ايتتى. مەن جاندىلدينگە كىرىپ شىقتىم.

و كىسى نەگىزىنەن پەسانىڭ وڭدەلۋى، قويىلۋى جاقسى اسەر قالدىراتىنىن، مۇقاڭنىڭ شەبەرلىگىن، ارتيستەردىڭ ويىنىن ماقتاپ شىقتى دا، جالپى سپەكتاكلدە ەسكىنى اڭساۋ سارىنى بارلىعىن، ابىزدىڭ مونولوگتارىندا زاماننىڭ ازۋى دەگەن ۇعىمعا بوي الدىرۋ اڭعارىلادى دەگەندى ايتتى. وسىنى رەتسەنزيا جازۋ ۇستىندە ەسكەرۋدى سۇرادى.

ماقالا جازاتىن بولعاندىقتان مەن سپەكتاكلدىڭ العاشقى ەكى كۇن بويى قويىلعان پرەمەراسىنا باردىم. ەلدىڭ اسەرىن بايقادىم. ءوزىم دە ويلاندىم. حاتشى پارتيالىق قىراعىلىق تانىتقان بولار، ءبىراق تۇتاستاي العاندا سپەكتاكلدەن ەسكىنى ماداقتاۋ، اڭساۋ سارىنى بايقالا قويمادى. ابىز مونولوگتارىنىڭ ەل باسشىلارىنىڭ شامىنا ءتيىپ كەتەتىن جەرلەرى بار ەكەن، ءبىراق ول پارتيا جولىنا قايشى ەمەس قوي. ءسويتىپ، مەن سپەكتاكلگە رەتسەنزيا جازدىم. ول «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1957 -جىلعى 30 -ساۋىردەگى سانىندا باسىلدى.

جاندىلديننىڭ ەسكەرتپەلەرى جايلى مۇقاڭا ايتۋعا قورىقتىق.

ءوزى سپەكتاكلدىڭ جاقسى شىعۋىنا بار كۇشىن سالىپ، كوڭىلدى جۇرگەن مۇقاڭا ول جونىندە نە ايتارسىڭ؟ ونىڭ ۇستىنە كەشەگى 50 -جىلداردىڭ باس كەزىندەگى ادىلەتسىز سىننان جاپا شەگىپ، ەندى ەسىن جيىپ، شىعارماشىلىق شابىتىنا مىنگەن جازۋشىعا: «شىعارماڭدا ەسكى زاماندى اڭساۋ بار»، - دەپ ايتۋدىڭ ءوزى دە قيىن عوي. سوندىقتان قاسىم ماعان رەتسەنزيا اۆتورى رەتىندە جالعان ات پايدالانۋدى ۇسىندى. ءارى ءسوز تاراپ كەتپەۋى ءۇشىن، ونى ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم بىلمەۋى تيىستىگى ءسوز بولدى. سونىمەن مەن رەتسەنزياعا «ب. داۋلەتبايەۆ» دەپ، وزىممەن بىرگە وقىعان ءبىر مۇعالىم جىگىتتىڭ اتىن قويا سالدىم.

دەرەكسىزدەۋ ات قويسام، ءبىلىنىپ قالار دەپ ويلادىم.

رەتسەنزيادا سپەكتاكلدىڭ جارقىن جاقتارىن كوتەرە ايتۋعا تىرىستىم. اسىرەسە، قازاق تەاترىنىڭ ساحناسىندا 40 جىلدىڭ ىشىندە (العاش 1917 ج. قويىلعان عوي) بىرنەشە نۇسقاسى قويىلعان پەسانىڭ ومىرشەڭدىگى، بيىك كوركەمدىگى، ايقىن يدەيالىق باعدارى جونىندە ايتۋعا تىرىستىم. ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق تولىسقان شاعىندا ونى وڭدەۋگە قايتا ورالىپ، جاڭارتقان جازۋشىعا ريزالىق ءبىلدىردىم. سوڭعى وڭدەۋدە پەسانىڭ مازمۇنىنىڭ بايىپ، الەۋمەتتىك سارىننىڭ تەرەڭ اشىلعانىن، كەيىپكەرلەرىنىڭ جارقىن جاسالعانىن اتادىم. شىعارمانىڭ اۋەلگى نۇسقاسىنداعى تۇرمىستىق درامادان رومانتيكالىق- تراگەديالىق پوەماعا اينالعانىن كورسەتتىم. جەكە ورىنداۋشىلارعا توقتاي وتىرىپ، ابىز ءرولىن ويناعان ق. قۋانىشبايەۆتىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگىنە ايرىقشا توقتالدىم.

ابىزدىڭ حالىق مۇڭىنىڭ جوقتاۋشىسى ەسەبىندە ۇلكەن الەۋمەتتىك سيپاتقا يە بولعانىن كورسەتە وتىرىپ، وزىمە نۇسقاۋ بەرگەن باسشىنىڭ پىكىرىن دە ۇمىتقام جوق. «الايدا، ابىز بويىنان كورۋشى تورىعۋ مەن ءۇمىت كۇتۋدىڭ سارىنى ارالاسىپ، جىكتەلمەي كەتەتىنىن بايقاماي قالمايدى. اسىرەسە، ونىڭ ساحنا اشىلعاندا ايتىلاتىن، كەيىن ءتىپتى ءجيى قايتالاناتىن تاقپاق سوزدەرىنەن «زاماننىڭ ازۋى» سياقتى سارىنعا بوي ۇرۋ اڭعارىلادى. جازۋشى پەسانىڭ وسى تۇسىن ءبىر شولىپ وتسە، ورىندى بولار ەدى، نەگىزى، ادەبيەت ايقىندىق پەن ناقتىلىقتى سۇيەدى عوي»، - دەپپىن.

ءبىر عاجابى - ءبارىمىز شۋلاسىپ، جاسىرىنباق ويناعانداي قۇپيالاپ جۇرگەن وسى سوزدەرگە مۇقاڭ كوڭىل دە اۋدارعان جوق. ەرتەڭىنە، گازەتتى الا سالا رەداكسياعا تەلەفون سوقتى. تەلەفوندى مەن كوتەردىم.

- سەرىكپىسىڭ، - دەدى مۇقاڭ.

- مەن، مۇقا! - دەدىم ساسىپ قالىپ. «قالاي قابىلدادى، نە ايتار ەكەن؟»، - دەگەن وي شوشىتتى.

مۇقاڭ رەتسەنزيانى وقىعانىن ايتتى دا، ونىڭ اۆتورىن سۇرادى. مەن: «ءبىر مۇعالىم جىگىت»، - دەي سالدىم.

- ءپالى، مىنا مۇعالىم جىگىتىڭنىڭ تۇسىنىگى دۇرىس قوي. ساۋاتتى جىگىت ەكەن، جاقسى جازىپتى، - مۇقاڭ ماقتاي جونەلدى. ماقالاعا، ونىڭ اۆتورىنا، ونى تەز ۇيىمداستىرعان رەداكسياعا، ماعان ريزالىعىن ايتتى. مەنىڭ كوڭىلىم ورنىعايىن دەدى. ءبىراق «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە» قالدى، ماقالا اۆتورى جايلى قايتا ءسوز قوزعالعان جوق. كەيىن ءبىر كەڭىرەك وتىراتىن جاعداي بولسا، تۇسىندىرەرمىن دەگەن جوسپارىم ىسكە اسپادى. ماقالا اۆتورىنىڭ مەن ەكەنىن 1987 -جىلى مۇقاڭنىڭ 90 جىلدىعىنا جازعان «ءبىزدىڭ رۋحاني اكەمىز» اتتى ماقالامدا عانا اشىپ ايتۋ مۇمكىندىگى تۋدى. رەتسەنزيانىڭ گونورارى دا ب. داۋلەتبايەۆتىڭ اتىنا جازىلىپ كەتىپ، باسپانىڭ بۋحالتەرياسىنا رەداكتورىمىز ق. ءشارىپوۆ قول قويىپ، حات جازىپ بەرگەن سوڭ، بارىپ العانىم دا ەسىمدە.

«ەڭلىك- كەبەك» مۇقاڭنىڭ ۇلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى عوي. ول ءبىر عاسىرعا قىزمەت ەتتى. زامان وتكەن سايىن ءار ءسوزى جاڭاشا ەستىلەدى، ەل مۇڭى، حالىق تراگەدياسى ءارقاشان جاڭاشا جاڭعىرىعىپ ەسكە سالىنادى. سول كۇندەرى سونداي ءبىر وقىس وقيعانىڭ كۋاسى بولعانىمدى دا ايتا كەتەيىن.

پرەمەرا ەكى كۇن بويى ءجۇردى. ءبىرىنشى كۇنى رەسپۋبليكا باسشىلارى كەلە الماي قالىپ، ەكىنشى كۇنى ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەلەرى تۇگەلگە جۋىق كەلىپ كوردى. مەن ەكىنشى قاتاردىڭ شەت جاعىندا (ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە شىعاتىن ەسىك اۋزىندا) وتىردىم. ءبارى دە كاۋكىلدەسىپ، ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ، ەسەننىڭ مىنەز-قۇلقىن اڭگىمە ەتىپ، كۇلىسىپ وتىر ەدى، ءبىر كەزدە ساحناعا ابىز شىقتى دا اتاقتى مونولوگىن ايتا باستادى.

قۇيرىعى جوق، جالى جوق،

قۇلان قايتىپ كۇن كورەر،

اياعى جوق، قولى جوق

جىلان قايتىپ كۇن كورەر، -

دەپ باستاعان قاللەكەي (قاليبەكتى جۇرت سولاي اتايتىن) بىرتە-بىرتە ساحنانىڭ الدىنا تايانىپ، ءبىرىنشى قاتارداعى ەل باسشىلارىنا ءتونىپ كەلىپ:

ءبارىڭنىڭ دە ءنارىڭ جوق،

ەلىم قايتىپ كۇن كورەر، -دەگەنى. تەبىرەنىپ، تەپسىنىپ تۇرىپ، قادالىپ ايتتى. ءبىز قورقىپ كەتىپ، بۇعىپ قالدىق. ءبىراق ورنىن تاۋىپ ايتىلعان ءسوز، رەتىن كەلتىرگەن ۇلى اكتەر ىستەرىن ىستەپ كەتتى. ابىز حالىق كوكەيىندەگىنى ايتقان، قاللەكەي ونى قالاي جەتكىزدى - كورەرمەن مەڭ-زەڭ. جۇرت دۋ ەتە قالدى، ۇزاق قول شاپالاقتالدى.

ۇلى شىعارما قاشان دا بۇگىنگىشە ەستىلەدى دەگەن وسى دا.

وسىنداي ماڭگىلىك سارىن مۇقاڭ شىعارمالارىنىڭ كوبىنە-اق ءتان ەدى. ول كەسەك، كەڭ ماسشتابتا ويلايتىن. درامادا ول شەكسپير ۇستانعان ۇلى مۇراتتاردى جىرلادى. ەپوس كەيىپكەرلەرىن ءتىرىلتىپ، اڭىزدان ءومىر ءۇشىن، ادام باقىتى ءۇشىن كۇرەسكەن قايسار تۇلعالاردى اشتى . ءتىپتى ساحناعا شىعىپ ۇلگەرمەگەن «دوس - بەدەل دوستىڭ « وزىندە دە ساحنانىڭ تار شەڭبەرىنە سىيماستاي تاريحتىڭ كەڭ بەينەسى تانىلاتىن. مۇندا جازۋشى ⅩⅩ عاسىردىڭ قايشىلىقتى تاريحىن باسىنان كەشكەن ادامنىڭ كوزىمەن زامان وزگەرىستەرىن بەينەلەۋگە تىرىستى.

ول ەسكى سۇرلەۋمەن جۇرمەگەن، ىلعي جاڭادان جول سالعان جازۋشى ەدى. «اباي جولى» رومانىن قالاي جازعانىن، جاڭالىعىن ءوزى دە ايتقان. زەرتتەۋشىلەر دە جازىپ ءجۇر. «قيلى زامان»، «قاراش- قاراش» تا ءار ءداۋىردىڭ كەسەك تۋىندىلارى. «وسكەن وركەندە» دە ول ءوز زامانىنىڭ ۇلىلىعىن اشۋعا ۇمتىلدى.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان مۇقاڭ ەرتەرەكتە جازىلىپ، كەيىن كەڭەستىك يدەولوگيا قابىلداماعان ءبىراز شىعارمالارىن قايتا وڭدەۋگە كىرىستى. ولاردىڭ ىشىندە «قاراش- قاراش»، «قاراگوز» سياقتى شىعارمالارىمەن قاتار، ەرتەرەك جازعان ءبىراز اڭگىمەلەرى بار ەدى. ولار «قاراش-قاراش» دەگەن اتپەن 1960 -جىلى باسىلدى. كىتاپتى شىعارۋعا دايىنداعان قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى وسى جيناقتى ماعان رەتسەنزياعا بەرىپ، سوعان العى ءسوز جازۋىمدى سۇراعان ەدى . مەن ماقۇلداپ رەتسەنزيا بەردىم دە، شاعىن العى ءسوز جازدىم. ءبىراق كىتاپ باسى- لار الدىندا مەنىڭ العى ءسوزىم ءتۇسىپ قالدى. ونىڭ كىمدەرگە ۇناماعانىن سۇراستىرعان دا ەمەسپىن. مۇمكىن، اۆتورعا دا ۇنامادى. ويتكەنى وندا مۇقاڭنىڭ ۇلى جازۋشى ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، ۇلى بوپ ول بىردەن تۋعان جوق . ىزدەنىستىڭ ۇلكەن جولىنان ءوتتى. وعان وسى كىتاپ كۋا دەگەن تەزيس بار ەدى. رەاليزمگە جەتكەنگە دەيىن مۇقاڭ سەنتيمەنتاليزم، بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆيزم، ناتۋراليزم، سيمۆوليزم سياقتى اعىمداردىڭ ءبارىن دە وتكەن دەپ، مۇقاڭنىڭ ەرتەرەكتە جازعان تۋىندىلارىندا وسىلاردى ىزدەۋ سارىنى بار- تىن. ول كەزدىڭ ۇعىمى دا سولاي بولدى عوي. سوندىقتان ءوز سوزدەرىم- ءنىڭ قايشىلىقتى تۇسىن ءوزىم سەزدىم دە، العى ءسوزدىڭ باسىلماۋ سەبەپتەرىن ىزدەستىرمەدىم.

وسى تۇستا جازۋشىلار وداعى ادەبي جىلدى قورىتىندىلاۋ ءداستۇرىن كىرگىزدى. جىل سايىن جىلدىڭ اقپان- ناۋرىز ايلارىندا وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىلارى تالقىلاناتىن. وسى داستۇرگە باستاۋشى بولعان مۇقاڭ ەدى. وسى جيىنداردى ىلعي ءوزى باسقارىپ ءجۇردى. ەڭ العاشقى جينالىستاردىڭ بىرىندە: «XIX عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىندا ادەبي جىلدى قورىتىندىلاۋ ءداستۇرى ورىس ادەبيەتىندە ورىن العان ەدى. وندا جىل بويعى ادەبيەت ءبىر ماقالاعا سىيىپ كەتەتىن. ونداي ماقالالاردى كوبىنەسە بەلينسكيي جازاتىن . قازىر ادەبيەت ءوستى. شىعىپ جاتقان رومان، پوۆەست، اڭگىمە، پەسا، ولەڭ، پوەما، ت. ب. جانرداعى شىعارمالار ءبىر ماقالا تۇگىلى، ءبىر كىتاپقا دا سىيمايدى. سوندىقتان ءبىز ونى ۇجىم بولىپ تالقىلاپ، قورىتىندىلاۋىمىز كەرەك. ياعني ءبىز «كوللەكتيۆنىي بەلينسكيي» قىزمەتىن اتقارۋعا ءتيىسپىز»، - دەپ سويلەگەن. ءوزى وسى جيىنداردىڭ بارىنە قاتىسىپ، جاڭا شىعارمالاردى وقىپ كەپ، بەلسەندى سويلەپ ءجۇردى.

1961 -جىل - مۇقاڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلى. وسى جىلى مەن مۇقاڭدى ەكى ادامنىڭ قازاسىندا كوردىم. ول جۇباننىڭ اناسى مەن جۇماعالي سايننىڭ جەرلەۋىنە قاتىستى. جۇماعاليدىڭ باسىندا كوزىنە جاس الدى. ەكەۋى اۋرۋحانادا بىرگە جاتىپتى. جۇباننىڭ شەشەسىن جەرلەگەندە مۇقاڭ كەڭساي زيراتىنا ءبىرىنشى رەت بارىپتى. ول كەزدە زيرات جاڭا باستالعان، كولەمى شاعىن، قازىرگى شاحمەت قۇساينوۆ جاتقان توبەنىڭ ماڭىندا عانا بولاتىن. سول توبەنىڭ باسىنا شىعىپ تۇرىپ، مۇقاڭنىڭ:

- اپىر-اۋ، مىناۋ قانداي جاقسى جەر. اياق استى ەمەس. قالا اياعىڭنىڭ استىندا جاتىر. اناۋ ءبىر توبەنىڭ (قولىمەن نۇسقاپ كورسەتكەنى - قازىرگى ءسابيت مۇقانوۆ جاتقان توبە ەدى) باسىنان بەلگىلى ادامدارعا ارناپ جاي سالسا، قانداي جاقسى بولار ەدى، - دەپ سويلەگەنىن ءبارىمىز دە تىڭداعانبىز. ەلدىڭ كوبى وسى ءسوزدى مۇقاڭ قايتىس بولعاندا ەسكە الدى. اۋەلدە كوميسسيا مۇقاڭدى كەڭسايعا اپارىپ، ءوزى كورسەتكەن توبەگە جەرلەۋدى ۇيعاردى دا. ءبىراق رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا بارعاندا، ول كىسىلەر: «قايتەسىڭدەر، تاشكەنت كوشەسىندەگى زيراتقا قويا بەرىڭدەر»، - دەپتى.

مۇقاڭ جازۋشىلىق ۇلىلىعىنا قاراماستان، تىرشىلىكتە قاراپايىم، كىشىپەيىل ادام ەدى. مەنمەندىگى، استامشىلىعى بولمايتىن. كەيدە الدى تار، اڭگىمەنى ەركىن ايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، ادامدى جاسقاپ ءبىر پەندەلەر بولادى. مۇقاڭ ولاي ەمەس-تى. ونىمەن ەركىن، قىسىلماي اڭگىمەلەسۋگە بولاتىن ەدى. ول كىم بولسا دا وزىمەن تەڭ ساناپ، تەڭ سويلەسەتىن. تەك قىتىعىنا ءتيىپ الماساڭ بولعانى. قىتىعىنا تيسە، مۇرنىن جۇلقىپ، اشۋلانىپ، قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ كەتەتىن، كەيدە قاتتى سوزدەر تاستاۋعا دا باراتىن. ەلۋىنشى جىلداردىڭ ايتىس-تارتىستارىندا ونىڭ مۇنداي مىنەزىن دە كوردىك. ءوزىن سىيلاي بىلگەنگە قۇشاعى كەڭ، مەيىرىمى مول ەدى. ۇيىنە بارعاندا، ەسىگىن قينالماي اشىپ، «بارەكەلدى، جاقسى كەلدىڭ» دەپ قارسى الاتىن. سوزگە سەنگىشتىگى سونداي - كەيدە بالا مىنەزدى بولاتىن. كىم بۇرىن بارىپ ايتسا، سونىڭ ايتقانىنا سەنىپ، كەيىن بارعان ونىڭ قارسىلاسىنا قىرىن قاراپ وتىراتىن كەزى دە بولاتىن. ءبىراق جانى كۇيمەي قاتتى ءسوز ايتپايتىن. سىپايى، مادەنيەتتى، بوقتاۋ دەگەندى بىلمەگەن كىسى.

ەڭ قاتتى ايتقانى (ءوزىنىڭ ءبىر قارسىلاسى بوقتاعاندا): «ءوزىڭنىڭ بارلىق بوقتىق سوزدەرىڭدى وزىڭە قايتاردىم»، - دەگەنىن ەستىگەنبىز.

ءبىر كەشتە قوناقتا كوڭىلدى كۇيدەگى مۇقاڭ ارىپتەستەرى مەن كەلىنشەكتەردى ماداقتاپ، ماقتاۋ سوزدەر ايتىپ وتىرادى. سولاردىڭ ىشىندە وزىنە تەتە سىيلاس ءىنىسى س...نىڭ ايەلى ج...نىڭ اتىنا دا قوشەمەت سوزدەر ايتىپتى. ءسويتىپ، ماقتالعان كەلىنشەك وقىس ءبىر سۇراق قويىپ، مۇقاڭدى اشۋلاندىرىپ الىپتى. مۇقاڭ قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ، كەشىكپەي قايتىپ كەتىپتى. بۇعان مازاسىزدانعان ءۇي يەسى ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تەلەفون سوعىپ مۇقاڭنىڭ كوڭىل كۇيىن سۇراعاندا، ول:

- ءپالى، ول - ءوزى ءبىر دوكىر، ايەلدىك سىپايىلىعى، نازىكتىگى سياقتى ادام. مۇرت قويسا، ءابدىعالي ساريەۆتەن (سونداي ءبىر حالىق اقىنى بولعان) اۋماي قالار ەدى، - دەپتى.

بۇل دا بالا مىنەزدى مۇقاڭنىڭ سەزىمتالدىعىن، تەز جازىلعىشتىعىن كورسەتەدى.

مەيىرىمى مول مۇقاڭ قاتار جۇرگەن ادامداردىڭ ورىنسىز رەنجىمەگەنىن قالايتىن. ونداي بولا قالسا، جۇباتۋعا تىرىساتىن. اققال قالىبايەۆا (حاسەنوۆا) دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، قۇلاپ قالعاندا احمەت جۇبانوۆ باستاعان ءبىر توپ ادامداردى ەرتىپ بارىپ، جۇبانىش ايتقانىن كورگەنبىز.

ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ءساتسىز اياقتالىپ، ەل تاراي باستاعاندا، مۇقاڭ ءبىراز ادامدى توقتاتىپ:

- جۇرىڭدەر، اققالدىڭ ۇيىنە بارايىق. جايعان داستارقانى بار، ءوزىن جالعىز جىبەرۋ ءارى ۇيات، ءارى وبال عوي، - دەگەن.

سول كەشتە ول:

- قورعاۋ دەگەن دە ءبىر قارا جارىس. سەن وزىپ كەلدىڭ. ءبىراق بايگە بەرمەدى، نە ىستەيسىڭ، تاعدىر سولاي، - دەپ ءسوز سويلەگەن.

شەشەن، تاپقىر، ويلى سويلەيتىن. ءتىل زاڭىن ەركىن مەڭگەرگەنى سونداي، كەيدە ءسوز جاساپ تۇراتىن. ورىسشاسى دا سونداي بولاتىن.

ءبىراق بۇكىل ويلاۋ جۇيەسىمەن قازاق ەدى. «ورىسشا جاقسى بىلەسىز، نەگە ورىسشا جازبايسىز؟» دەگەن سۇراققا:

- ءپالى، ورىسشا جازۋ ءۇشىن ورىسشا ءتىل ءبىلۋ جەتكىلىكسىز. ورىسشا ءتۇس كورۋ كەرەك. مەن ىلعي ءتۇستى قازاقشا كورەمىن، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.

جاي سويلەگەننىڭ وزىندە بەينەلى سوزدەردى كوپ قولداناتىن.

عابيتكە ءبىر اشۋلانعاندا:

- وي، سەن ءوزىڭ، بۇزاۋلاي الماي جاتقان سيىرشا ىڭىراناسىڭ دا وتىرادى ەكەنسىڭ، - دەگەن.

شاكەن ايمانوۆقا ءبىر رەنجىگەندە:

- وي، سەن ءوزىڭ، بەت-اۋزىڭ وگىزدىڭ اۋكەسىندەي بولىپ... - دەگەن سوزدەرى ەل ەسىندە.

1955 -جىلى قازاق جازۋشىلارى مەن جۋرناليستەرىنىڭ ءبىر توبى شەتەلدەن كەلەتىن ءبىر دەلەگاتسيانى قارسى الۋعا جينالدى. كۇن دەمالىس ەدى. زەينوللا قابدولوۆ («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى) ەكەۋمىز (مەن «پيونەر» جۋرنالىندا رەداكتور) ەلۋگە تولعان ءابۋ سارسەنبايەۆتىڭ ۇيىنەن شىعىپ باردىق. اۋەجايدا مۇقاڭ باستاعان ءبىراز ادامدار ءجۇر ەكەن. شەتەل قوناقتارىن كۇتۋ ءداستۇرى قالىپتاسا قويماعان كەز عوي، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مۇقاڭنىڭ قولىنا گۇلدەستە ۇستاتىپ قويىپتى (كەيىن ونى قىزدار تاپسىراتىن بولدى عوي). مۇقاڭ ونى باسىن تومەن سالبىراتىپ ۇستاپ تۇر ەكەن. كەنەت ۇكىمەت ادامدارى شىعا كەلدى.

باسشىسى - قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى تولەگەن تاجىبايەۆ. توكەڭ مۇقاڭنىڭ قولىندا باسى تومەن سالبىراپ تۇرعان گۇلدەستەنى كوردى دە:

- مۇقا، ۇستاپ تۇرعانىڭىز سىپىرعىش ەمەس قوي، - دەپ قاتقىلداۋ ەسكەرتۋ جاسادى.

مۇقاڭ شارت ەتە قالدى.

- وي، سەن ءوزىڭ، اۋزىن شىمشىپ تىككەن قاپ سياقتى، تىرسياسىڭ دا تۇرادى ەكەنسىڭ، - دەدى.

تولەگەن دە قاتقىلداۋ جاۋاپ بەرىپ جاتتى. مۇقاڭنىڭ وبرازدى ءسوزى كوز الدىمىزدا قالىپ قويدى.

مۇقاڭنان قالعان مۇنداي ۇتىمدى سوزدەر كوپ. بىردە مۇقاڭ ءبىر سەبەپتەرمەن شاقىرعان ۇيگە كەشىگىڭكىرەپ كەلەدى. كەلسە، توردەگى ورىننىڭ بارىنە ەل وتىرىپ قويىپتى. قاراپايىم چينوۆنيكتەر جازۋشى كەلدى دەپ، ىسىرىلىپ ورىن ۇسىنباپتى. مۇقاڭ تومەندەۋ وتىرىپ قالىپتى. ءۇي يەسى بۇعان قىسىلىڭقىراپ:

- مۇقا، تومەندەۋ وتىرىپ قالدىڭىز-اۋ! - دەپ، ءبىر جاعى بۇعان، ءبىر جاعى قوناقتارعا قاراپ جالتاقتاعانىن كورگەن مۇقاڭ:

- ۋاقاسى جوق، قاراعىم! مەن وتىرعان جەردىڭ ءبارى ءتور عوي، - دەپ جۇباتىپتى.

بىردە مەزگىلسىز قايتقان جاس ادامنىڭ ۇيىنە بارىپ وتىرىپ، اكە-شەشەسىنە:

- ءولىم ارسىز عوي. كورىنبەي كەلىپ ۇرادى. جاس ادامدى ايامايدى. ەگەر كوزگە كورىنسە، قولىما تۇسسە، مەن ونىڭ وسى ارسىزدىعىن ايتىپ، بەتىن شيەدەي قىلار ەدىم، - دەپ كوڭىل ايتقان.

مۇقاڭ - ءومىرى قانشا كۇردەلى، اۋىر جاعدايدا وتسە دە، باقىتتى ءومىر سۇرگەن ادام. اسىرەسە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، بۇرىنعى قيىندىقتاردىڭ ءبارى ارتتا قالىپ، شالقىپ ءبىر ءجۇردى-اۋ جارىقتىق. شىعارمالارى شەت ەل تىلدەرىنە اۋدارىلدى. وزىنە سەنىم كورسەتىلدى. قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. لەنيندىك سىيلىق الدى. ماسكەۋدە لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار كوميتەتىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى بولدى. شەتەلگە شىقتى. وندا كەڭەس جازۋشىلارى اتىنان ءسوز سويلەدى. ءوزى دە شىعارماشىلىق بابىندا، شارشاماي، قاجىرلىلىقپەن ەڭبەك ەتتى. قازاقستان عىلىمى مەن جازۋشىلار وداعى مۇقاڭا سۇيەندى، سونىڭ بەدەلىن پايدالاندى، ءوزىن العا ۇستادى. ول ادەبيەتتىڭ قامقورى بولا ءبىلدى.

«قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» كوپ تومدىعىن دايىنداۋ، «ادەبي مۇرا جانە ونى يگەرۋ» اتتى كونفەرەنسيالار مۇقاڭ باستاماسىمەن، باسقارۋىمەن ءوتتى. ازيا، افريكا جازۋشىلار قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىستى. قازىرگى ءوز اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتىن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنان ءبولىپ الىپ، ونىڭ شتاتىنا شەيىن ويلاستىرىپ ەڭبەك ەتتى. جاقسىعا اسەرلەنگىش جان ەدى، حالىق، ەل سەنىمىن ارداقتادى. ءجۇزى نۇرعا بولەنىپ، ومىردەن راحات تاۋىپ جۇرگەن كەيپى ءالى دە كوز الدىمىزدا. ونىڭ مەيىرىمى، ادامعا دەگەن ىقىلاسى، قولپاشتاۋ سوزدەرى جالپاقشەشەيلىك ەمەس، بايسالدى، ۇستامدى تىلەكتەستىكتەن تۋاتىن. وسىلار ونىڭ ادامدىق كەلبەتىن دە ايقىندادى.

ۇلى جازۋشى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ۇلى ادام بولىپ قالا بەرەدى.

2001

سەرىك قيرابايەۆ، عالىم، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

«ادەبيەت پورتالى»