اتا- بابالارىمىز سۋ ىشكەن قىتايداعى «سارى وزەندى» ءبىر كورۋدىڭ ءوزى ارمان ەدى - قويشىعارا سالعارا ۇلى، جازۋشى

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قاشاندا زيالى ازامات - ەلدىڭ قۇتى، ۇلتتىڭ ۇياتى. وسىنداي ۇعىمعا تولىق جاۋاپ بەرەتىن تۇلعانىڭ ءبىرى - جازۋشى، عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قويشىعارا اعامىز.

 قازاقتىڭ تۋسىراپ جاتقان تىڭ تاريحىنا تۇرەن سالىپ، بىرنەشە كىتاپ جازدى. ونى كوزى قاراقتى قاۋىم جاقسى بىلەدى. كەشە قابىرعالى قالامگەر، عيبراتتى عالىم سەڭگىرلى سەكسەن جاسقا تولدى. وسى مەرەيتوي قارساڭىندا جازۋشىعا ادەيى سالەم بەرە بارىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.

- اعا، ءبىر سۇحباتىڭىزدا «بىزدىڭ تورعاي دالاسىنداعى وتكەن ءومىر كەرەمەت ەدى. ارعى- بەرگى اتا- بابالارىمنىڭ بولمىس- ءبىتىمى دە كەسەك بولعان» دەپ ايتىپسىز. ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزدى تەربەگەن ول قانداي سۋرەتتەر ەدى؟ اڭگىمەنى سودان وربىتسەك...

- اينالايىن، بۇل مەن ءۇشىن توسىن سۇراق بولىپ تۇر. شىندىعىندا، تورعايعا كەشەگى بولشيەۆيكتەردىڭ پارمەنى جەتكەنىمەن، دارمەنى جەتپەدى. بالا كۇنىمىزدە تۇكپىردە جاتقان ءبىزدىڭ ەلدە نە تەمىرجول، نە تاسجول، نە اۋە جولى بولعان ەمەس. ادامدار ات پەن تۇيەنى كولىك ەتتى. قىزىلداردىڭ اسىرا سىلتەۋ ساياساتىن باسىمىزدان كەشىرگەنىمىزبەن، تورعاي جۇرتى قانىنا سىڭگەن قازاقى باۋىرمالدىعىنان، مەيىرىمدىلىگىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان اجىراعان جوق. قايماعى بۇزىلماعان وسى ءۇردىس بەرىگە دەيىن ساقتالدى. مەنىڭ وسىنداي دارەجەگە جەتكەنىم ول سول جەردەگى قازاقى كەڭدىك پەن مەيىرىمدىلىكتە وسكەن اتالارىم مەن اكەلەرىمنىڭ كوزىن كورىپ، سولاردىڭ تاربيەسىن العانىمنان دەپ بىلەمىن.

- تاريحقا توقتالماي ءسوزىمىزدىڭ ءدامى كىرمەيتىن سەكىلدى. ءسىز قاراپايىم جۋرناليست بولا ءجۇرىپ، تەرەڭ تاريحقا سۇڭگىپ كەتتىڭىز. بۇل ماقساتقا نە ءۇشىن بەل بايلادىڭىز؟

- دۇرىس ايتاسىز. مەن ءوزىم جۋرناليستپىن. تاريحشى بولامىن دەگەن نيەت، ولاردىڭ باقشاسىنا ءتۇسىپ، جەمىس تەرەيىن دەگەن ويىم دا بولعان جوق. ءبىراق ەل باسقارعان حانداردىڭ، قاعانداردىڭ تاريحىن وقي كەلە، ءبىزدىڭ تاريحقا جاسالعان قياناتتى كوردىم. ءبىزدىڭ تاريح - تۇگەلىمەن قاتە تاريح، وتارلاۋشى ەلدەردىڭ ىعىندا جازىلىپ، شىندىعى بۇرمالانعان تاريح.

ءاربىر تۇلعا قالىپتاسۋ ءۇشىن ول تانىمدىق ءۇش ساتىدان ءوتۋ قاجەت. ونىڭ ءبىرىنشىسى - تاريحي سانا. تاريحي سانا بۇكىل قوعامنىڭ تانىمىن قالىپتاستىرادى. ەكىنشىسى - ۇلتتىق سانا. ۇلتتىق سانا حالىقتى ۇلتتىق مۇددەلەر توڭىرەگىنە توپتاستىرادى. ءۇشىنشىسى - ازاماتتىق سانا. ازاماتتىق سانا كەز كەلگەن ادامدى پەندەلىك كىردەن ارىلتىپ، كىسىلىك پاراساتتىڭ بيىگىندەگى ۇلى مۇراتتارمەن تابىستىرادى.

ءبىر وكىنىشتىسى، مەنىڭ ءار كىتابىم عانا ەمەس، ءار تاراۋىمدا بۇرىن ەشكىم ايتپاعان بىرنەشە جاڭالىققا تولى ويلار بار. ءبىراق سولار تاريحشى عالىمدار تاراپىنان ءالى ناقتى تالدانىپ، كورسەتىلمەي كەلەدى. ۋاقىت وتەر، ءبارى ءوز ورنىنا كەلەر دەپ ويلايمىن.

- ول قانداي جاڭالىقتار؟

- جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا گەنەتيكا عىلىمىنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى مولەكۋلادا ساقتالىپ قالعان ادامزاتتىڭ تۇقىم- تەك قورىن انىقتاۋ ءتاسىلى پايدا بولدى. بىلايعى تىلدە ونى د ن ق دەپ اتايدى. وسى جاڭالىق شىققاننان بەرى دۇنيە ءجۇزى حالقى، ءتىپتى ءار ادام دەۋگە بولادى، ءوزىنىڭ تەگى كىم ەكەنىن انىقتاپ جاتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە ەۋروپا بۇرىنعى ەۋروپوتسەنتريستىك عالىمدار قالىپتاستىرعان تۇسىنىك شەڭبەرىنەن شىعىپ، وتكەننىڭ بولمىسىنا شىندىق كوزىمەن، تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە قاراي باستادى.

وسى جەردە ەكى عالىمدى ەرەكشەلەپ ايتساق دەيمىز. بىرەۋى - رەسەيلىك يۋريي دروزدوۆ دەگەن عالىم. ونىڭ 2008 -جىلى «تيۋركسكايا ەتنونيميكا دريەۆنەيەۆروپەيسكيح نارودوۆ» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. وسى ەڭبەگىندە عالىم ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تۇرىك تەكتەس حالىقتاردان شىققاندىعىن، تىلدەرىنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە تۇرىك ءتىلى جاتقاندىعىن ايتادى. ەندى ەكىنشىسى - لاتىش عالىمى گالينا شۋكە. بۇل عالىمنىڭ 2010 -جىلى «بىلي لي لاتىشي تيۋركامي؟» دەگەن كولەمدى ەڭبەگى باسىلىپ، وندا عالىم ورىس ءتىلىنىڭ لاتىش تىلىنەن شىققانىن، ال لاتىش ءتىلىنىڭ تۇرىك تىلىنەن شىققانىن دالەلدەيدى.

 قىسقاسى، زەرتتەۋ قورىتىندىسىندا ادامزات بالاسى ءبىر جەردە جاراتىلعان، ءبىر تىلدە سويلەگەن (د ن ق سونى كورسەتىپ وتىر). ءسويتىپ عالىم ادامزاتتىڭ اتا تەگى - پروتوتۇرىكتەر، ءتىلى پروتوتۇرىك ءتىلى بولعاندىعىن ايتادى. گالينا شۋكە ءبىر پىكىرىندە: «ەگەر ماعان سەنبەسەڭىزدەر، بەس قۇرلىقتىڭ كونە اتلاسىن الىپ قاراڭىزدار. سونداعى ەل اتاۋى مەن جەر اتاۋىن تەكسەرىپ كورسەڭىزدەر، ءبارىنىڭ ءتۇبىرى - تۇرىك سوزدەرى» دەيدى. ەگەر ساياساتتا نەمەسە عىلىمدا ورىستىڭ يدەولوگياسىنا ۇيلەسپەيتىن كىشكەنە بىردەڭە بولسا، ورىس عالىمدارى مەن جۋرناليستەرىنىڭ شۋ ەتە قالاتىنىن كورىپ جۇرسىڭدەر. وسى ەكى كىتاپ شىققاننان بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى، ەشكىم ەشقانداي قارسى پىكىر ايتقان جوق. جاپپاي ۇنسىزدىك، كەلىسكەندىكتىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك.

- الگىدە ءبىر سوزىڭىزدە تاريحقا جاسالعان قياناتتى كوردىم دەدىڭىز. ول نە قيانات؟

- ءار نارسەنىڭ ءوز رەتى بار. ءبىر كەزدە ك س ر و دەگەن الىپ يمپەريانىڭ قۇرامىنا كىرگەن حالىقتاردىڭ تاريحىن وزىنە زەرتتەتكەن جوق. سوندىقتان «قازاق تاريحىنىڭ اتاسى ليەۆشين» دەپ كەلدى. كەزىندە بۇل شوقاننىڭ مىسقىلداپ ايتقان ءسوزى ەدى، ءبىراق ونى ءبىزدىڭ جاعىمپازدار تاريحي شىندىققا اينالدىرىپ، ەجەلى داۋىردەگى گرەكتىڭ تاريح اتاسى - گەرودوت دەگەن سەكىلدى، ليەۆشين «قازاق تاريحىنىڭ گەرودوتى» اتاندى. وسى ليەۆشين، اريستوۆ، حارۋزين جانە ت. ب. سىرتتان كەلگەندەردىڭ ويى ءبىزدى يگەرۋ ءۇشىن، بىرەۋى تۇرمىس- سالتىمىزدى، ەكىنشىسى، ەتنيكالىق قۇرامىمىزدى، ءۇشىنشىسى سالت- ءداستۇرىمىزدى، ءتورتىنشىسى شارۋاشىلىعىمىزدى زەرتتەپ ءبىلۋ ارقىلى حالقىمىزدى بوداندىققا تەزىرەك اينالدىرۋ ءۇشىن جانسىزدىقپەن كەلگەن تىڭشىلار بولاتىن. ءبىراق ولاردىڭ وسى ماقساتتا جيناعان ماتەريالدارى كەيىن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وزەگىنە اينالعانىن ەسكەرىپ، ەلەپ جاتپادىق.

قازىر تاريح جونىندە ايتىس- تارتىس كوپ. ونىڭ سەبەبى، ءبىزدىڭ قاي- قايسىمىزدىڭ دا سانامىز ەۋروپالىق تانىم- تۇسىنىكپەن جازىلعان تاريحپەن قالىپتاسقان. سوندىقتان تىڭ زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسىنا كەلگەندە قالىپتاسقان تۇسىنىكتەن شىعا الماي، ايتىلعان سونى ويلاردى جوققا شىعارۋعا دايىن تۇرامىز. كوبىنە قارسىلار بارتولد، كارامزين، ليەۆشين جانە باسقالاردىڭ جازعاندارىن العا تارتادى. ەندى سولار قازاقتى قولدان تۋعىزىپ العان ادامدار ەمەس قوي. ولار دا بەلگىلى ءبىر دەرەككە سۇيەنىپ ايتتى. ءسىز سولاردىڭ سۇيەنگەن دەرەككوزدەرىن وقىپ، دۇرىس- بۇرىستىعىنا كوز جەتكىزدىڭىز بە؟ ەگەر وقىساڭىز، دۇرىس ايتىپ وتىرسا، وندا اتاسىنا راقمەت! ال سول دەرەكتى ساياسات ىعىمەن، ادەيى بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىپ وتىرسا شە؟

اقيقاتىنا كەلگەندە، بىزدە وسىنىڭ ءبارىن سارالاپ، شىندىعىنا جەتكەن تاريحشى عالىم جوق، تاريحشى ماماندار بار. ءبىزدى وسىلاي قالىپتاستىرعان. ءبىر تاقىرىپ بەرىپ، سودان كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاتادى. قورعاي العاندار كاسىبي تاريحشى دەلىنەدى. ءبىراق ولار ءوزى زەرتتەگەن كەزەڭنىڭ اياسىنان اسا الماي، ۇلى تاريحتىڭ الگى كەزەڭگە دەيىنگىسىنەن دە، كەيىنگىسىنەن دە بەيحابار قالادى. سودان كەلىپ كىمنىڭ قايدان شىققانىن، قالاي بولعانىن، قايدان كەلگەنىن ناقتى اجىراتا الماي، وسى ورايدا ايتىلعان وزگە بەلگىلى عالىمداردىڭ پىكىرىن قايتالاپ، سولاردىڭ جىبەرگەن قاتەسىن زاڭداستىرۋعا ءماجبۇر. ءبىز «بارتولد ايتتى»، «گۋميليەۆ ايتتى» دەگەنىمىزبەن، ولاردىڭ ول تۇجىرىمدارىنىڭ بۇرىسى مەن دۇرىسىن ءوز تاراپىمىزدان زەرتتەپ، انىقتاماي- اق، اقيقات ايعاعى رەتىندە قابىلداپ كەلەمىز.

بۇگىنگى تاڭدا تاريحتىڭ قىرىق قاتپارىن قوپارۋ وڭاي ەمەس. قازىرگى تاريح ميفولوگيا، لينگۆيستيكا، گەوگرافيا، دەرەكتانۋ سەكىلدى عىلىمداردىڭ وي بىرىكتىرگەن زەرتتەۋلەردىڭ ورتاق تۇيىنىنەن بارىپ جاسالادى. شىندىق سوندا عانا سارالانادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامزات وركەنيەتىنىڭ باستاۋىندا تۇرىك حالقى تۇر. الەمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان وركەنيەت ۇلى دالادان باستاۋ العان.

ءبىز كەز كەلگەن كونە تۇرىك تىلىندە جازىلعان جازۋدى وقي الامىز. ول ءبىزدىڭ ارتىقشىلىعىمىز ەمەس. وسى ۇلى دالادا ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز قازاق بولعانعا دەيىن دە، بولعاننان كەيىن دە وزگە ءتىلدى ەلدەرمەن تىكەلەي ارالاس بولعان جوق. بۇگىنگى قازاق حالقى مەكەندەگەن جەردى تۇگەل تۇرىك تەكتەس حالىقتار قورشاپ جاتتى. ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى كىرمە سوزدەردىڭ ءبارى تەك وسىلار ارقىلى عانا كىرگەن. سوندىقتان تۇپكى ءتىلدىڭ قورى بىزدە وزگە تۇرىك تىلدەستەرگە قاراعاندا كوبىرەك ساقتالعان.

اعىلشىننىڭ اتاقتى ارحەولوگى ارتۋر ەۆانس دەگەن كىسى كيپر، كريت ارالدارىن زەرتتەپ، ودان عىلىمي جاڭالىققا تولى - التىن پلاستينكاعا، قىش تاقتالارعا، ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا جازىلعان كوپتەگەن جازۋلاردى تاپتى. ول جازۋلاردى الەمنىڭ كونە جازۋدى وقيتىن ماماندارى وقىپ، قاعازعا ءتۇسىردى. بۇعان ورىس عالىمدارى دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ باقتى. ءبىراق ولاردىڭ بىردە- بىرەۋى بۇل جازۋلاردىڭ قاي تىلدە ەكەنىن انىقتاي المادى.

ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز، «سىزىقتى «ا» جازۋىمەن» جازىلعان وسى جازۋدىڭ ماماندار اشا الماعان قۇپياسىن ءوزىمىزدىڭ جامبىل قالاسىنىڭ اۋەسقوي زەرتتەۋشىسى امانتاي ايزاحمەتوۆ دەگەن جۋرناليست اشىپ، ونىڭ تۇرىك تىلىندە، ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە جازىلعانىن جاريا ەتتى. بۇل، شىن مانىندە، كونە ەگيپەت وركەنيەتى جازۋىنىڭ كىلتىن تاپقان جان- فرانسۋا شامپولون جاڭالىعى دەڭگەيىندەگى جاڭالىق ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ عالىمدار مۇنى ەلەۋسىز قالدىردى.

 ەڭ وكىنىشتىسى، ايزاحمەتوۆ كوپ ۇزاماي دۇنيە سالدى. قالاي قايتىس بولعانىن بىلمەيمىن. ارادا ون جىل وتكەندە جوعارىدا ايتقان ماسكەۋلىك عالىم دروزدوۆ ءوز ەڭبەگىندە وسى ايزاحمەتوۆتىڭ وقۋ تاسىلىمەن ايگىلى زەرتتەۋىن جازدى. امانتايدىڭ ءوزى ورىس ءتىلدى جىگىت ەدى. بۇل ءتاسىلدى يۋريي دروزدوۆتىڭ ءوزى تاپتى ما، الدە جۋرناليستىڭ جازعانىن وقىدى ما، ول جاعىن بىلمەيمىن، ءبىراق عىلىمي تالداۋلارى ءدال كەلىپ تۇر.

- اعا، ءبىراز وتكەنگە بويلاپ قايتتىق. ەندى وزىڭىزگە ورالايىق. ءسىزدى 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تۋۋىنا سەبەپكەر بولعان ون توعىز ادامنىڭ تىزىمىنە قوسىپتى. بۇل نە ءتىزىم، اشىپ ايتاسىز با؟

- 1986 -جىلى قاراشا ايىندا مەنىڭ «التىن تامىر» دەگەن كىتابىم جارىق كوردى. ءبىراق ونىڭ حيكاياسى كوپ. كىتاپ وتىز مىڭ تارالىممەن شىعىپ تۇرىپ، ماكۋلاتۋراعا كەتىپ قالا جازدادى. سودان شىرىلداپ ءجۇرىپ، جولداس- جورانىڭ ارقاسىندا ورتالىق كوميتەت كوميسسيا قۇرىپ، ونى مەرزىمدى باسپا ءسوزدى باقىلايتىن ريزابەك ابدۋوۆ دەگەن ازامات باسقاردى. كوميسسيا قۇرامىندا ءبىر توپ زيالى قاۋىم بولدى. ەكى ادامعا جاسىرىن رەتسەنزيا جازۋعا بەرىلدى. ونىڭ ءبىرى - ءابىش كەكىلبايەۆ، ەكىنشىسى - ۇلتتىق اكادەميادا قىزمەت ىستەيتىن تاريحشى عالىم.

ابەكەڭ وندا مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى. ەكىنشىسىنىڭ ەسىمىن ايتپاي- اق قويايىن. سول كىسى رەتسەنزياسىندا: «كەڭەس وكىمەتى ورناعالى مۇنداي زياندى كىتاپ جازىلعان جوق» دەپ پىكىر ايتىپتى. ءابىش بولسا: «بۇل - قازاق ادەبيەتىندەگى بۇرىن- سوڭدى بولماعان قۇبىلىس، ءدال دەر كەزىندە جازىلىپ وتىر، بىزگە وسىنداي دۇنيە كەرەك» دەپ جازعان.

سودان كوميسسيادا تالقىلاۋ بولدى. مەن وعان مۇقيات دايىندالىپ، ەكى قورجىنعا تولى ماتەريالدارىمدى كوتەرىپ باردىم. ءبىراق وتىرىستا قارسى پىكىر جازعان تاريحشى عالىم «ءلام» دەپ جاق اشپادى. اقىرى كىتاپ باسىلۋعا رۇقسات الدى. ءبىراق ورتالىق كوميتەت كوميسسيا قۇرعاننان كەيىن قالاي بولسا دا ءبىر وزگەرىس ەنۋ قاجەت. جيناقتا شىعىستاعى وعىزدار مەن سىرداريا بويىنداعى وعىزدار اراسىندا بىرىگىپ كەتكەن جەرى بار ەدى. سونى تۇزەگەن بولىپ، ءبىر سويلەم وزگەرتۋ ەنگىزدىك. وسى تۇزەتۋ جازىلعان تىلدەي قاعازدى تۇنىمەن وتباسىمىزبەن باسپا قىزمەتكەرلەرىمەن بىرىگىپ، شىققالى تۇرعان كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىنە جەلىمدەدىك. سولاي «التىن تامىر» جارىق كوردى. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە مەن الماتىعا تانىلىپ ۇلگەردىم.

 وندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ىستەيمىن. سودان جەلتوقسان وقيعاسى باستالدى. سول دۇربەلەڭ شاقتا اتى- ءجونىن جاسىرعان بىرەۋ حابارلاسىپ: «قويشەكە، مىنا جاعدايدى ءبىلىپ جاتىرسىز. ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەتكە كوتەرىلىسكە سەبەپكەر بولعان ون توعىز ادامنىڭ ءتىزىمى كەتتى. سونىڭ ىشىندە ءسىز بارسىز. قاپى قالماڭىز» دەدى. زارە كەتتى. ءبىراق مەنى ەشكىم تەكسەرىپ، قۋعىنداعان جوق. ارادا كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. گازەتتەن پرەزيدەنت اپپاراتىنا، ودان قىتايعا كەتتىم. سودان استاناعا ورالدىم.

بىردە اقسەلەۋ گۋميليەۆ تۋرالى «جزل» سەرياسىمەن شىققان كىتاپتى اكەپ كورسەتتى. سوندا: «جەر- جەردە گۋميليەۆتىڭ ءىزباسارلارى، ۇلتشىلدار پايدا بولدى. قازاقستاننان اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قويشىعارا سالعارا ۇلى شىقتى» دەپ جازىپتى. اۆتور بۇل ماتەريالدى ك پ س س ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنان العانىن اتاپ كورسەتىپتى. سوعان قاراعاندا، ماسكەۋگە ون توعىز ادامنىڭ ءتىزىمى كەتكەنى راس بولعان.

- 1997 -جىلى قىتايعا بارىپ، وندا ەكى جىلداي جۇمىس ىستەپ، تاريحىمىز تۋرالى ءبىراز قۇندى ەڭبەكتەر اكەلدىڭىز. ول جايىندا بىرنەشە كىتاپ جازدىڭىز. ەلباسى توپ تاريحشىنىڭ ىشىنەن كورشى ەلگە جىبەرۋگە ءسىزدى تاڭداۋىنا نە سەبەپ؟

- مەن ول كەزدە پرەزيدەنت اپپاراتىندا مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ءجۇر ەدىم. ءبىر كۇنى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى شاقىردى. باردىم. امانداسقاننان كەيىن پرەزيدەنت: «ال نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟» دەدى. مەن اتقارىپ جۇرگەن جۇمىسىم تۋرالى ايتتىم. «جوق، ول ەمەس، نە جازىپ جۇرگەنىڭدى ايتامىن» دەدى. مەن نە جازىپ جاتقانىمدى ايتتىم. پرەزيدەنت: «قويشەكە، دەنساۋلىق بولسا، باستاعى دۇنيە جازىلادى عوي. مەن وسى جۇرتتىڭ بارىنەن سۇرايمىن، ولار ايتادى: «ءبىزدىڭ تاريح - قىتايدا» دەپ. سۇراستىرسام، ءبىر ادام مەملەكەتتىك ارحيۆكە ءتۇسىپ كورمەپتى. سوندا نە التىن بار؟ قىتايعا بارعاندا جاڭ زىميڭمەن سويلەسىپ، ارحيۆكە كىرۋگە رۇقسات الدىم. سوعان سەن بار» دەدى.

مەن «بولمايدى عوي» دەدىم. «جەتى جۇزگە جۋىق جازۋشى بار، سونداي كولەمدە تاريحشى دا جەتەدى. ونىڭ ىشىندە قىتاي ءتىلىن بىلەتىندەرى دە كەزدەسەدى. ولاردى «كاسىبي تاريحشىلار» دەدى. مەن قاتارداعى جۋرناليستپىن. ەرتەڭ سىزگە ءسوز كەلەدى. سوندىقتان بارا المايمىن». نۇرەكەڭ: «نە، مەن ولاردى كورمەي وتىر دەيسىڭ بە، قازاقتى سەندەي تۇسىنەتىن ادام از، سەنىڭ كىتابىڭدى وقىعاسىن ايتىپ وتىرمىن» دەدى. «ولاي بولسا، بارايىن. ءبىر كەزدە اتا- بابالارىمىز سۋ ىشكەن سارى وزەندى ءبىر كورۋدىڭ ءوزى ارمان ەدى» دەپ جاۋاپ بەردىم. ءبىر جەتىدەن كەيىن قىتايعا ءجۇرىپ كەتتىم.

- ىلگەرىدە زامانداستارى ۇلىتاۋدىڭ قوس ۇلانى - باۋبەك بۇلقىشيەۆ پەن مۇقان يمانجانوۆتىڭ دوستىعىن جىر ەتەدى. بۇگىنگىلەر ءسىز بەن مارقۇم اقسەلەۋ اعامىزدىڭ دوستىعىن ۇلگى ەتەدى. حالقىمىزدىڭ ارداقتى ازاماتىمەن قالاي دوس بولدىڭىز؟

- اللا تاعالا ماعان وڭداپ، اقسەلەۋدى ءوزى تابىستىردى. 1975 -جىلى مەن ارقالىقتان «سوتسياليستىك قازاقستان» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان» ) گازەتىنە جۇمىسقا كەلسەم، ول بۇل باسىلىمعا قاراعاندىدان 1976 -جىلى كەلدى. ەكەۋمىزدى الماتىعا جازۋشى بولامىز دەگەن ارمان جەتەلەپ اكەلدى. بىرگە قىزمەت ىستەدىك. ءبىر ۇيدە تۇردىق. سودان سىرلاس دوسقا اينالدىق.

مەنىڭ ازامات بولىپ قالىپتاسۋىما ىقپال ەتكەن - «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى. بىردە اقسەلەۋ ايتتى: «قويشەكە، ەكەۋمىز وسىندا تاماق اسىرايمىز دەپ كەلگەن جوقپىز. جازۋشى بولامىز دەپ كەلدىك. جۇرت قاتارلى ەكى- ءۇش كىتابىمىز جارىق كوردى. ادەبيەت دەگەن - ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ەلدىڭ ۇرپاعىنا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋگە تاپتىرمايتىن قۇرال. ءبىز سەكىلدى ءۇش عاسىرعا جۋىق بىرەۋدىڭ بودانى بولىپ، سولاردىڭ قاس- قاباعىنا قاراعان ەلدىڭ ۇرپاعىن تاربيەلەۋ ءۇشىن تانىمدىق دۇنيە قاجەت. بايقايمىن، سەن دە ىزدەنىپ ءجۇرسىڭ، مەن دە ىزدەنىپ ءجۇرمىن. ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ جازعانىمىزدى وقىپ ءجۇرمىز. ماقتالىپ تا جاتىرمىز، مۇنىڭ ءبارى جاقسى، ءبىراق بۇل - جاي دۇنيە. بايقايمىن، سەنىڭ دە، مەنىڭ دە جازعانىمىز شەديەۆر ەمەس. ال ورتاقول جازۋشىعا قازاق كەندە ەمەس. سوندىقتان پايدالى جۇمىس ىستەيىك. بۇگىننەن باستاپ ۋادەلەسىپ، تانىمدىق دۇنيە جازايىق» دەدى. بۇل وي مەنى دە قاجاپ جۇرگەن، بىردەن كەلىسىپ، قول الىستىق. ءسويتىپ ول «كۇڭگىر- كۇڭگىر كۇمبەزدەردى» جازدى، مەن «التىن تامىردى» جازدىم. ەكەۋمىزگە وسى ەڭبەگىمىز ابىروي اكەلىپ، ەلگە تانىتتى.

دوستىقتىڭ سىرتىندا، اقسەلەۋ - مەنىڭ بولمىسىما ءسىڭىپ كەتكەن ادام. تاڭەرتەڭ ەرتە قوڭىراۋ شالىپ، مەنىڭ ۇمىتشاعىمدى ءبىلىپ، «سەن اندا بارام دەپ ەدىڭ عوي، ۇمىتىپ كەتپە» دەپ ەسكەرتەدى. مەنىڭ ءبىر شارۋالارىمدى ماعان ايتپاي- اق سىرتىمنان ءبىتىرىپ جۇرەدى. نەسىن ايتاسىز، عاجاپ جان ەدى- اۋ! اقسەلەۋ ومىردەن وتكەننەن كەيىن ءبىر جىل قولىما قالام العان جوقپىن. ماڭگىرىپ قالدىم. اقسەلەۋ كوزى تىرىسىندە: «وسى ءبىز جازىپ جاتىرمىز- اۋ، سونى جۇرت وقي بەرمەيدى. جۇرتتىڭ ءبارى تەلەۆيزور كورەدى. سوندىقتان سەن ەندى تاريح جازۋىڭدى قويىپ، «مودەدەن» باستاپ تاريحي تۇلعالارىمىزدى تانىتاتىن كينوسسەناري جاز» دەپ مازالاپ جۇرگەن. تەك ءبىر جىل وتكەن سوڭ دوسىمنىڭ وسى ايتقاندارىن ماعان تاپسىرعان اماناتتاي كورىپ، قولىما قالام الىپ، «مودە حان» اتتى تاريحي تاقىرىپتا كينورومان جازدىم.

- اعا، سەڭگىرلى سەكسەن جاسقا كەلىپ وتىرسىز. وسى ۇزاق ومىرىڭىزدە نەگە شۇكىرشىلىك ەتەسىز؟

- جاستايىمنان اكە- شەشەم ماعان ادامدى جاقسى كورۋدى، قۇرمەتتەۋدى ۇيرەتتى. قازاقتىڭ نەبىر وزىق ويلى، مارعاسقا ازاماتتارىمەن كەزدەستىم. سولار مەنىڭ ومىرلىك كوزقاراسىمنىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەستى. بۇعان جۋرناليستىك ماماندىعىم دا سەبەپشى بولدى. دۇنيەدە ادامدى العا جەتەلەيتىن - ماقسات پەن قاجەتتىلىك. ىسىڭە ءمان بەرەتىن - ءبىلىم مەن بىلىك. بىلىك دەگەن - ومىردە كورگەنىڭ مەن ەستىگەنىڭنەن جيناقتالاتىن تاجىريبە ءتۇيىنى. ال ءبىلىم بولسا ول وقۋمەن، سول وقىعانىڭدى كوكىرەككە توقۋمەن كەلەدى. قاجەتتى بىلىك پەن ءبىلىمدى يگەرۋگە باۋلىعان اياۋلى ۇستازدارىم بولدى. سولاردان ومىرلىك ۇلگى، ونەگە الدىم. مۇنىڭ سىرتىندا تاعدىرىم ماعان اتا- بابامىزدىڭ سان عاسىرلار بويى ارمانداپ وتكەن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن كورۋگە، سونىمەن بىرگە قال- قادىرىمشە سوعان قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. سوعان ومىرىمدە شۇكىرشىلىك ەتەمىن.

- اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راقمەت، اعا!

 سۇحباتتاسقان

ازامات ەسەنجول

 www.astana-akshamy.kz