سۇلتان سىزدىق: وتارلاۋشىنىڭ باسىن قىلىشپەن قاققان قاھارمان

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - الدىمەن سۇلتان سىزدىق كەنەسارى ۇلى جايلى ءبىر دەرەك ايتا كەتەيىك.

اسىلدان اسىل تۋارى انىق دۇنيە. الما اعاشىنان الىس تۇسپەيتىنىن دالەلدەپ، قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى بابامىزدىڭ ۇلىلىعىن اسقاقتاتا تۇسكەن ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى سىزدىق سۇلتان جايلى ەل اۋزىندا كوپ ايتىلمايتىنى دا بەلگىلى. ءتىپتى قازاقتىڭ جارتىسى سىزدىقتى بىلمەيدى دەسەك تە ارتىق ايتپاعانىمىز شىعار.

وعان مەملەكەتتىڭ دە باتىردىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ جولىندا ماردىمدى جۇمىس اتقارماۋى مەن تاريحتىڭ دۇرىس زەرتتەلمەۋى، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلمەۋى دە اسەر ەتۋدە. حان كەنە «قايران دا مەنىڭ قازاعىم» دەپ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى باستاعان ساتتە، ياعني 1837(-1910) جىلى سىزدىق سۇلتان دۇنيە ەسىگىن اشقان ەدى. ازاتتىق جولىنداعى الاۋمەن بىرگە كەلگەندىكتەن بولار، جاستايىنان باتىر ءارى العىر بولىپ وسكەن سۇلتان بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن.

ول اكەسى كەنەسارى حان قازا تاپقاننان كەيىن، قاراتاۋ ماڭىنداعى جايلاۋدى مەكەن ەتۋىنە تۋرا كەلەدى. ونىڭ اۋىلى قوقان حاندىعىنا سالىق تولەپ تۇراتىن. سىزدىق سۇلتان اكەسىنىڭ كەگىن قايتسەمدە قايتارامىن دەگەن ويمەن، قوقان حاندىعىنىڭ اسكەرىنە تىركەلەدى. كوپ ۇزاماي اسكەري قابىلەتىنىڭ جوعارىلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ونىسىن ءتىپتى ۇزىناعاش تۇبىندە بولعان ۇرىستا دا دالەلدەيدى. ناتيجەسىندە ونى پانسات باسى، ياعني بەس ءجۇز اسكەردى باسقارۋشى ەتىپ تاعايىندايدى.

1864 -جىلى سۇلتان سىزدىق سوزاق ولكەسىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالادى. ەندىگى تاڭدا ونىڭ ءومىرى ناعىز قاھارماندىقپەن سيپاتتالاتىن جولعا تۇسەدى. ءدال وسى جىلى وزبىر ساياساتتىنڭ ناعىز شەبەرى، رەسەي يمپەرياسى وتارلاۋ ساياساتىن وڭتۇستىك وڭىرىمىزدە جانداندىرا باستاعان ەدى. وتارلاۋشى قانىپەزەرلەر، 1864 -جىلى پولكوۆنيك ۆەريەۆكين باستاعان اسكەر قاسيەتتى تۇركىستاندى قورشاۋعا الادى.

مۇنى ەستىگەن سىزدىق سۇلتان از عانا اسكەرىمەن جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋعا اتتانادى. ول سوزاقتان اسكەرىن باستاپ قاراتاۋدىڭ سىلەمدەرى ارقىلى اسىپ ءوتىپ، سۇيىندىك اسۋىن باسىپ ءوتىپ، قورشاۋدا قالعان تۇركىستانعا كومەككە كەلەدى. ونىڭ بۇل ءادىسى اكەسى حان كەنەنىڭ اسكەري تاسىلىنە كوبىرەك ۇقسايتىن. تۇركىستاندا ول جاساعان ەرلىكتەردى تاڭنان-تاڭعا جاتقا ايتۋعا بولاتىن تولىققاندى باتىرلار جىرى رەتىندە جازۋعا بولادى دەسەم ارتىق ايتقانىم ەمەس.

تۇركىستاندى قورعاۋ بارىسىندا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنەن تۇنگى جورتۋىلدارعا شىعىپ، پارتيزاندىق سوعىستار جۇرگىزدى.

شاردارا ماڭىندا وفيتسەر يۆانين باستاعان كازاك جۇزدىگىمەن ايقاسىپ، تاس- تالقان ەتتى. سول ۇرىس بارىسىندا يۆانين سىزدىقتى تاپانشامەن ءۇش مارتە اتىپ، تيگىزە الماپتى. ناتيجەسىندە باسقىنشىنىڭ ءوزى باتىر بابامىزدىڭ قىلىشىنان جان تاپسىرعان. بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، سىزدىق قوقاندىقتاردى باستاپ اقبۇلاق اۋىلىنىڭ ماڭىندا وتارلاۋشىلارمەن كەسكىلەسكەن ۇرىسقا تۇسەدى. ال سول ۇرىستان كەيىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ قوشديىرمەن ماڭىندا از عانا اسكەرمەن وتارلاۋشىلاردى تالقانداعان ايگىلى ۇرىستى باسقارادى. الايدا قاتال تاريح كورسەتكەندەي، وتارلاۋشىلاردىڭ سانى دا، قارۋ-جاراعى دا وتە كوپ ءارى باسىم بورلىپ شىعىپ، سىزدىق تۇركىستان ماڭىنان كەرى شەگىنەدى.

كەيىننەن چەرنيايەۆ باستاعان اسكەر شىمكەنتتى قورشاۋعا الىپ، قالانى باسىپ الادى. بۇل كەزەڭدە سىزدىق سۇلتان تاشكەنتتە بولاتىن. سىزدىق سۇلتان تاشكەنتتە جاتىپ، تۇركىستان مەن شىمكەنتتى كەرى قايتارىپ الۋ جوسپارىن قۇرىپ جاتقاندا، قوقان بيلەۋشىسى سىزدىقتىڭ جوسپارىن تىڭداماي مىڭداعان اسكەرىن باستاپ، تۇركىستاندى ەش جوسپارسىز قايتارىپ الۋعا اتتانىپ كەتەدى. ناتيجەسىندە قوقان بيلەۋشىسى سەروۆ باستاعان وتارلاۋشى اسكەرىمەن كەزدەيسوق شەلەك ماڭىندا كەزدەسىپ قالىپ، قورشاۋدا بىرنەشە كۇن جاتادى.

مۇنى ەستىگەن سىزدىق سۇلتان 300 اسكەرىن باستاپ، سەروۆ اسكەرىنە كومەككە اتتانعان اسكەردىڭ جولىن بوگەمەك بولىپ، تۇركىستان قالاسىن ءۇش كۇن اينالىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولادى. بۇل اسكەري تاكتيكاسى ارقىلى ول قوقاندىقتاردىڭ قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەك ەدى. ونىڭ جوسپارى ىسكە اسىپ، قوقاندىقتار قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، تاشكەنتكە كەرى قايتادى.

ال سىزدىق سۇلتان بۇل تاكتيكا بارىسىندا سانىنان جارالانىپ، دەرەۋ ارادا ەم قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعانىنا تاريح كۋا. جەڭىسپەن رۋحتانعان چەرنيايەۆ ەندىگى ساتتە تاشكەنتتى باسىپ الۋعا اتتانادى. تاشكەنتتىڭ قورعانىسىن جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس ءالىمقۇلدىڭ كۇتپەگەن جەردەن قازا تابۋى، سىزدىقتىڭ قورعانىستى ءوز قولىنا الۋىنا اكەلىپ سوقتى. ناتيجەسىندە ول تاشكەنتتى قورعاۋعا كىرىسەدى. الايدا قوقاندىقتاردىڭ قورعانىسقا دايىن بولماۋى ونىڭ جوسپارىنىڭ كۇل تالقانىن شىعارادى.

ويتكەنى قوقاندىقتار سىزدىقتىڭ سۇلتان بولىپ كەتۋىنەن قاتتى قورقاتىن. سەبەبى ونىڭ اكەسى حان كەنەنى جاۋ ساناعان قوقاندىقتار، ونىڭ بالاسى سىزدىقتىڭ امىرگە اينالعانىن قالاماعان ەدى. مۇنى ىشتەي سەزگەن سىزدىق سۇلتان قوقان حاندىعىنىڭ كۇنى ساناۋلى ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. ءسويتىپ ەندىگى ساتتە بۇحار حاندىعىمەن وداقتاسۋدى ءجون ساناپ، ءامىر ءابىلمۇزافارعا وداقتاسۋ جايلى حات جىبەرەدى.

ءابىلمۇزافار وداقتاسۋ ۇسىنىسىن قابىل الىپ، ءوز ەلشىسىن تاشكەنتكە جىبەرەدى. ول ەلشىنىڭ ەسىمى -  تايشىبەك ەدى. تايشىبەكتى تاشكەنتتىڭ قورعانىسىنا جاۋاپتى ەتىپ قالدىرىپ، سىزدىق سۇلتان ءوزى بۇحار حاندىعىنا اتتانادى. تايشىبەك تاشكەنتتى قورعاپ قالا المادى. چەرنيايەۆ تاشكەنتتى باسىپ العاننان كەيىن، جىزاققا اتانادى.

مۇنى ەستىگەن سىزدىق وعان تەگەۋرىندى تويتارىس بەرىپ، بەتىن قايتارىپ تاستايدى. شەگىنگەن چەرنيايەۆ اسكەرىنە بۇحار حاندىعىنىڭ مىڭداعان ساربازدارىنىڭ شابۋىل جاساۋعا رۋحتارىنىڭ جەتپەۋى، سىزدىقتىڭ اشۋىن تۋعىزادى. سىزدىقتىڭ اسكەرىن جەڭە الماعان چەرنيايەۆتى رەسەي پاتشالىعىنىڭ بۇيرىعىمەن گەنەرال كاۋفمان الماستىرادى.

بۇل رەتتە سىزدىق قازالى بويىندا ورىس اسكەرلەرىنىڭ ءبىر بولىگىمەن شايقاسىپ جاتقان ەدى. ال سامارقاند تۇبىندە كاۋفمان اسكەرىمەن ءابىلمۇزافار اسكەرى ۇرىسقا تۇسەدى. سىزدىق ادەتتەگىدەي قارسىلاسىن تالقانداپ، سامارقاندقا قايتقاندا ءابىلمۇزافاردىڭ جەڭىلگەنىن ەستيدى. سامارقاند ورىستارعا وتەدى.

بۇحار بيلەۋشىسى ورىستاردىڭ باسىمدىعىن مويىنداپ، كەلىسىمگە كەلەدى. مۇنى ساتقىندىق دەپ تۇسىنگەن سىزدىق ەندىگى تاڭدا بۇحار بيلەۋشىسىنە قارسى سوعىسۋدى دا ويلايدى. ءسويتىپ ءوز جاقتاستارىمەن بىرگە، بۇحار بيلەۋشىسىنە تيەسىلى نۇراتا قامالىن باسىپ الادى. قالانى قايتارىپ الۋ ماقساتىندا جىبەرىلگەن 13000 اسكەر، سىزدىق سۇلتانمەن ۇرىسقا تۇسپەي تىزە بۇگىپ، باتىر بابامىزدىڭ اسكەرىنە قوسىلادى. ارينە، بۇل سىزدىق ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك ەدى. الايدا ول 13000 اسكەر شىنايى بەرىلمەي، زەراۆشان وزەنى بويىنداعى ۇرىستا شايقاسقا كىرىسپەي قاشا جونەلەدى.

ال ءومىر اعىسى سىزدىقتى ناعىز ءباھادۇر رەتىندە شىڭداي ءتۇستى. كوپ ۇزاماي ول بۇحار حاندىعىن تاستاپ، حيۋا حاندىعىندا رەسەي پاتشالىعىنا قارسى سوعىستى. ال ۇرگەنىش قۇلاعاننان كەيىن، تۇركىمەن ساربازى مۇحاممەدنيازبەن بىرىگىپ ءوز جورىعىن ارى جالعاستىردى. حيۋا حاندىعىنىڭ ءامىرى ورىستارمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدى جوسپارلاعانىن ەستىگەن سىزدىق سۇلتان ءوز كۇرەسىن قاشعارعا بارىپ جالعاستىرۋدى ويلادى.

وسى ويى ارقىلى ول گەراتقا كەلىپ، وندا ءۇش اي جاتىپ، ارتىنشا باداحشاندى باسىپ ءوتىپ قاشعارعا تۇراقتادى. قاشعار ءامىرشىسى جاقىپبەكپەن كەزدەسىپ، اسكەرباسى اتاعىن الدى. بۇل كەزەڭدە ول قىتاي اسكەرىنە قارسى سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. كەسكىلەسكەن ءبىر ۇرىستا، ول قولىنان قاتتى جارالانىپ قالسا دا، شايقاستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزىپ، قىتاي اسكەرىن كەرى شەگىندىرىپ تاستادى.

دەي تۇرا 1877 -جىلى چين يمپەرياسى قاشعاردى جاۋلاپ الدى، سول ارقىلى سىزدىق سۇلتاننىڭ دا رەسەي وتارلاۋشىلارىن تالقانداپ، وتانىن ازات ەتۋ جايلى ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ءۇزىلدى. 1878 -جىلى ول فەرعاناداعى اعاسى احمەتكە حات جىبەرىپ، «ءوزىن كەشىرۋىن جانە وتانعا قايتىپ ورالۋىنا رۇقسات بەرۋىن» سۇرايدى. اعاسى وعان كۇناسى كەشىرىلگەنىن جانە قايتىپ ورالۋىنا رۇقسات بەرگەنىن مالىمدەيدى. ءسويتىپ سىزدىق سۇلتان شىمكەنت ۋەزىنە قايتىپ ورالادى. ال گەنەرال كاۋفمان وعان تۇتقىنداعى وتباسىن تولىق قايتارىپ بەرۋ جايلى بۇيرىقتى جەكە بەرىپ، ءتىپتى مال-مۇلىك بەرۋىن دە بۇيىرادى.

اكەسىنىڭ اسىل جولىن جالعاستىرىپ، اتا جاۋى رەسەي پاتشالىعىنا قارسى سوعىسقان سىزدىق بابامىزدىڭ داڭعىل جولى وسىنداي. زەرتتەلمەگەن دەرەكتەر قانشاما. الايدا كىشىگىرىم قولىمىزداعى وسى دەرەكتىڭ ءوزى، سىزدىق سۇلتاننىڭ داڭقتى قولباسشى، مىقتى ستراتەگ بولعانىن دالەلدەيدى ەمەس پە؟! ەر ەسىمى قاشاندا ەل ەسىندە!