مۇحتار ماعاۋين. كىتاپ جانە قالامگەر
ونسىز دا شەكتەۋلى ۋاقىتتىڭ اۋەلگى كەزەڭىندە يگەرىلۋگە ءتيىس، ەڭ ۇزدىك نۇسقالار - العاشقى باسقى ەمەس، ەڭ سوڭعى باسقى دەر ەدىك، ويتكەنى ونەردە ۇيرەنۋ، ءوسۋ جاماننان ەمەس، جاقسىدان ءورىس الادى، جانە شىن ۇزدىك شىعارمالاردىڭ ۇلگىلى ءدارىسى جاس كەزدەگى العاشقى وقۋمەن شەكتەلمەيدى، قارىمدى قالامگەر بولعان شاقتىڭ ءوزىن دە قايتىپ ورالاسىز، تاعى قانشاما قاسيەتىن تانيسىز، جەتكەن بيىگىڭىزدى باعامداپ، الداعى مەجەنى ايقىنداي تۇسەسىز.
ۇلكەن جازۋشى بولۋدى ومىرلىك مۇرات ساناعان تالاپكەرگە ەڭ الدىمەن ۇسىنارىم: ابايدىڭ «عاقىلياسى»، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاشقى اڭگىمەلەرى، «قاراش- قاراش» پەن «قيلى زامان» جانە «اباي جولى»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابى، گوگول - «ميرگورود» پەن «پەتەربۋرگ پوۆەستەرى»، ستەندال - « قىزىل مەن قارا»، «پارم موناستىرى»، بالزاك - «ادامزات كومەدياسى»، ۋاقىت جەتكەنشە، تۋرگەنيەۆ - تۇگەل، تولستوي - قاپقاز اڭگىمەلەرى، «كازاكتار»، «كرەيتسەر سوناتاسى»، «يۆان يليچتىڭ ءولىمى»، «حاجى- مۇرات»، «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»، دوستويەۆسكيي - «ءولى ۇيدەن شىققان جازبالار»، «قۇمارپاز»، تاعى ەكى- ءۇش رومانى، پاستەرناك - «دوكتور جيۆاگو»، كوبو ابە - «قۇمداعى ايەل»، «بوتەننىڭ ءتۇرى» جانە بۇرىنعى- سوڭعى جاپون ادەبيەتىنەن كوزگە ىلىنگەننىڭ ءبارىن، مەريمە، ەدگار پو، موپاسسان، مامين- سيبيرياك، چەحوۆ، كيپلينگ، دجەك لوندون، كنۋت گامسۋن، بۋنين، اكۋتاگاۆا، موەم، نابوكوۆ، يۆو اندريچ، كولدۋەلل، حەمينگۋەي، شالاموۆ اڭگىمەلەرى، نەمەسە قولعا تۇسكەن كەز- كەلگەن شىعارماسى، سودان سوڭ... ستەفان تسۆەيگ جازعان «بالزاك». ەڭ اۋەلى وسى كىتاپتى وقىعان ءجون بولار. تاعىلىمى - بىزبەن سالىستىرعاندا قولايلى جاعدايدا، كەڭ زاماندا ءومىر سۇرگەن ۇلى جازۋشىلاردىڭ ءوزىنىڭ تاعدىرى قيىن، جولى اۋىر بولعانىن كورەسىز، ەڭ ۇلكەن دارىنداردىڭ ءوزى تىنىمسىز ەڭبەك ارقاسىندا عانا الدەنەندەي ناتيجەگە جەتكەنىن اڭدايسىز. ءبىراق قالامىنا ەشكىم جارماسپاعان، جازعانىمدى قالاي جاريالايمىن دەپ قينالماعان، - ياعني، ءسىزدىڭ اعالارىڭىزدىڭ جولى بۇدان الدەقايدا اۋىر بولدى دەگەن ءسوز.
ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى دە نە كۇتىپ تۇرعانى بەلگىسىز. ەندەشە... ۋاقىتىندا توقتاي ءبىلۋ دە كىسىلىك. باتىل جەتپەگەننەن ەمەس، كوڭىل سوقپاعاننان... ءدال وسى ارادا وقىرمان - كىتاپ اتاۋلىدان قاۋىپ- قاتەر، ۋايىم مەن دەرت قانا كۇتەتىن، ءبىراق ءبارىبىر ۇيرەنگەن ادەتىن قويا الماي، جازا بەرەتىن جازۋشى قامىتىنان قۇتىلىپ، ءاربىر جاقسى شىعارمادان يگىلىك ىزدەيتىن، قۋانىش تاۋىپ، كۇش- قۋات الاتىن، وسى كىتاپپەن ءومىرىن ۇزارتىپ، دەنساۋلىعىن ارتتىراتىن وقىرمان مارتەبەسىن يەلەنەسىز. قۇتتى بولسىن. كىتاپ باسقا ەمەس، وسى ءسىز ءۇشىن. مەنىڭ، مەنەن بۇرىنعى- سوڭعى بارلىق قالامگەردىڭ دەم- تىنىسىن ايقىنداعان - وسى ءسىز. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا ۇلى ادەبيەتتەر جاسالدى. وقي بەرىڭىز. تەك... ءبىزدى ءادىل باعالاۋ ءۇشىن جاڭاعى ءتىزىمدى ۇمىتپاعانىڭىز ءجون.
ءمۇيىزىن شايقاپ تاستاپ، اۋەلگى بەتىنەن اينىماي، ازاپقا قاراي ۇمتىلعان باۋىرىما باتادان باسقا بەرەرىم جوق. اۋەلگى باتا - تاعى دا سول شاعىن ءتىزىم. وسى نۇسقاۋدى بىرەر جىل ورايىندا تۇگەندەپ شىققان تالاپكەر كوركەم پروزا تابيعاتى تۋرالى ءبىرشاما ماعلۇمات الادى. ءبىراق بار وقۋ وسىمەن بىتپەيدى. كەڭەيتۋ كەرەك بولادى. ول - «ماحابحاراتادان» باستاپ تۇسەسىز دەگەن ءسوز. ەللادا ادەبيەتى، ريم ادەبيەتى، ەجەلگى شىعىس، مۇسىلمان الەمى، ورتاعاسىرلىق دانتە مەن رابلە، سەرۆانتەستەن باستاپ، وتكەن عاسىرداعى ستريندبەرگ، يبسەن، مەتەرلينككە دەيىن، XX قاندى ىقىلىمدا جاساعان دجويس، پرۋست، كافكادان باستاپ، كەندزابۋرو وە مەن يۋكيو ميسيماعا دەيىن تۇگەل قاراپ شىعۋ كەرەك دەگەن ءسوز. ءجۇز سان جازۋشى اراسىندا جانعا تۋىس ەڭ جاقسىسى تابىلۋى، جانە ول ەشبىر رەسمي تىزىمدە جوق، وزگەشە قالامگەر بولىپ شىعۋى تاعى عاجاپ ەمەس.
مەنىڭ ءوزىمنىڭ بولاشاق جازۋشى رەتىندەگى باعىت- باعدارىم ايقىندالعان، كوركەمدىك مۇراتىم ءبىرشاما قالىپتاسقان جيىرما- جيىرما ەكى جاسىمدا ۇلگى- ونەگە تۇتقان، جانىما جاقىن ساناعان جازۋشىلارىم: تۋرگەنيەۆ، تولستوي، ستەندال، بالزاك، دجەك لوندون، چەحوۆ، موپاسسان جانە حەمينگۋەي بولدى.
بۇكىل الەم ادەبيەتىن اداقتاپ ءوتىپ، ءوزىڭىزدىڭ ەڭ سۇيىكتى جازۋشىلارىڭىزدى بەلگىلەدىڭىز. ەندى سولاردى قايىرا وقۋ، ەكىنشى، ءۇشىنشى، بەسىنشى مارتە ەجىكتەي تەكسەرۋ قاجەت بولادى. تۇتاسىمەن وقيسىز، جەكە تاراۋلارىن قارايسىز، اياعىنان باسىنا قايتا تۇسەسىز... قالاي باستاعان، قالاي اياقتاعان. قالاي جالعاعان، قالاي قۇراعان. كىمدى، نەنى قالاي جانە قايتىپ سۋرەتتەگەن، بەينەلەگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلگىلى شىعارمانىڭ ءبىتىس- بولمىسىن، ىشكى قۇرىلىمىن، قان اينالىسى مەن جان تەتىكتەرىن اڭداۋ قاجەتتىگى تۋادى. تۇتاستى تانۋ ءۇشىن الدىمەن جەكەلەگەن بولشەكتەردىڭ قىزمەتىن ءبىلۋ كەرەك بولادى.
شىعارماداعى كىشكەنتاي تەتىك، كەز كەلگەن ءبىر كورىنىستى جوبالايىق. تابيعات سۋرەتى دەلىك. جاڭبىر. ەندى قارايمىز. تۋرگەنيەۆ- اڭشى قۇس اتۋعا شىقتى - الدەنەشە رەت جاۋىن جاۋدى. قانداي جاعدايدا قالاي جاۋدى؟ اباي - اۋەزوۆ شىلىكتى كەزەڭگە ىلىنگەندە نوسەر بولدى. قايتىپ؟ چەحوۆ «دالادا» ءجۇر - قالىڭ جاڭبىرمەن قوسا، نايزاعاي وينادى، كۇن كۇركىرەدى. جاڭبىر قالاي باستالدى، كۇن قالاي كۇركىرەدى؟ وسى جاڭبىرلاردىڭ ءبارى ءبىر جاڭبىر ما، ءارتۇرلى جاڭبىر ما؟ ءوزىڭ بىلەتىن جاڭبىردان قانداي ايىرماسى بار؟ نەگە كوزگە ەلەستەيدى، نەگە دەنە تىتىركەنەدى. كىتاپ بەتىندەگى كۇن كۇركىرىنىڭ قۇلاق جارۋى قالاي؟ جەكە- جەكە قاراۋ كەرەك، سالىستىرۋ كەرەك، ويلانۋ، كوڭىلگە ءتۇيۋ كەرەك.
قىزارىپ كۇن شىقتى، سالبىراپ بۇلت ءتۇستى، قاراڭعى ءتۇن بولدى، جارىق اي تۋدى، سارقىراپ وزەن اقتى، داۋىلداپ داريا تولقىدى، تاۋ كوگەردى، دالا مۇنارتتى - وسىنىڭ ءبارى جازىلعان، ءجۇز ءتۇرلى بوياۋمەن مىڭ مارتە بەينەلەنگەن؛ قايتالانباس، عالامات سۋرەتتەر بار - قاس شەبەرلەر قالدىرعان وسىنداي كورىنىستەردى باجايلاي تەكسەرۋ قاجەت بولادى. ۇلگىلى ءدارىستىڭ ەڭ وڭايى - وسى.
بوران - اباي - اۋەزوۆ شىڭعىستاۋدىڭ ىشىندە، قارلى داۋىلدا اداستى، شانالى گرينيەۆ- پۋشكين ور دالاسىندا اقتۇتەك ىشىندە قالدى - ءسىز قالاي سەزىنەسىز؟ اجال - كنياز اندرەي قالاي ولەدى، حاجى- مۇرات قالاي ولەدى، يۆان يليچ قالاي ولەدى، گوريو اكەي قالاي كوز جۇمادى، اباي قالاي دۇنيەدەن كوشەدى؟ بىرەۋ الدەنەدەن قورىقتى- قورقىنىش قالاي سىپاتتالىپتى؟ قۋاندى، - قۋانىش قالاي كورىنىس تاپتى؟ عاشىق بولدى - ءبىزدى ەلجىرەتەر كىلتيپانى نەدە؟ قىزعاندى، - قالاي بىلدىك؟ قايعىعا ۇشىرادى - نەگە جابىرقايمىز؟
كىتاپ بەتىندەگى، بىزگە تىكەلەي قاتىسى جوق، ءوتىپتى- ءمىس ءومىردى قالايشا قاز- قالپىندا قابىلدايمىز؛ قۋانۋىمىز، تولقۋىمىز، تاعدىرلاس اعايىن، تۋىستاس باۋىر تاباتىنىمىز نەدەن؟ البەتتە، ءبىر- اق اۋىز ءسوز - بار كىلتيپان تابيعي شىنايىلىقتا. ال وسى تابيعي كەيىپ قالاي جاسالادى - ونىڭ جاۋابى تەك سول شىعارمالاردىڭ وزىندە تۇر. جازۋشىلىق ونەردەگى ەڭ قيىن ماشاقات - جان تولقىنىستارىن بەينەلەۋ بولسا كەرەك. بۇل جولداعى العاشقى ءدارىس تە ۇلىلاردىڭ ونەگەسىن بايىپتاۋدان باستالادى.
جاندى كىسىدەن جانسىز قارا تاسقا دەيىنگى ارالىقتا مىڭداعان زاتتىق تۇلعا بار، جازۋ بارىسىندا سولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ءتۇر- ءبىتىمىن سيپاتتاۋ كەرەك بولادى - بۇل ماسەلە كلاسسيكتەردە قالاي شەشىلىپتى - زەردەلەپ قاراڭىز. وسى جەكەلەگەن زات تىركەسە، تۇتاسا كەلە ۇلكەن كورىنىسكە اينالادى. ماسەلەن، كەڭ دالا. نەمەسە، شاعىن عانا بولمەنىڭ ينتەرەرى. قالاي جاسالىپتى، قانداي نەگىزدە ىرىكتەلىپ، قۇرالىپ، ۇيلەسە جاراسىم تاۋىپتى، - كوڭىلمەن ۇعاسىز، كوزبەن كورەسىز، كوركەم شىعارماعا تيەسىلى زاتتىق الەمنىڭ نەگىزگى جۇيەسىن ايقىندايسىز.
موپاسساننىڭ نەمەسە چەحوۆتىڭ كىشكەنتاي ءبىر اڭگىمەسى. زاتى دەرەكتى، سەزىمى تولىق، وقيعاسى قانىق. بولشەك ەمەس، ءبۇتىن. اسەرلى، الەۋەتتى شىعارما. ەندى وسى شاعىن عانا تۋىندىنىڭ قالاي جاسالعانىنا نازار اۋدارىڭىز. نەدەن باستالعان، قالاي اياقتالعان. فابۋلا، ياعني وقيعانىڭ جيىنتىق بولمىسىمەن سيۋجەتتىك، كومپوزيتسيالىق جۇيە قالاي قابىسىپ تۇر. «باياعى وتكەن زاماندا» دەپ باستاپ، «مۇراتىنا جەتىپتى» دەپ اياقتاي ما، الدە مۇراتىنا جەتكەنىنەن باستاپ، باياعىعا كوشە مە، الدە باسى دا، اياعى دا جوق، قاق ورتاسى ما، سول ورتاسىنىڭ ءوزى نەشە بۇكتەلىپ، نەشە قايىرىلعان - مىنا اڭگىمەدە بىلاي، كەلەسى اڭگىمەدە قالاي؟ وقىلعان ون اڭگىمە، ءجۇز اڭگىمە ءبىر ۇلگىدە جاسالىپ پا؟ چەحوۆتىڭ، موپاسساننىڭ دەڭگەيىنە از- ماز جاقىندايتىن ەكى- اق بەتتىك، ءتورت- اق بەتتىك ءبىر اڭگىمە جازۋ ءۇشىن ەكى دۇنيەنىڭ سىرىن، ءتورت تاراپتىڭ دانالىعىن يگەرۋ كەرەگىنە كوزىڭىز جەتسە - بولاشاعىڭىزدىڭ اسا زور بولعانى.
ءبىراق وسىدان سوڭ، اكۋتاگاۆانى وقىعاندا جاننان ءتۇڭىلىپ جۇرمەڭىز. بۇل - اڭگىمەنىڭ ارتىق ەمەس، جوعارى ەمەس، جاڭا ءبىر دەڭگەيى. اكۋتاگاۆانىڭ كەزكەلگەن اڭگىمەسى تۋراسىندا تۇتاس ءبىر ءدارىس وقۋعا بولار ەدى. ءبىراق ءبىز جاس جازۋشىلارعا ارنالعان ادەبي ساۋات ساباعىن جۇرگىزىپ وتىرعامىز جوق، اۋەلگى كەڭەسىمىزدى عانا ايتىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار بۇل - وقىرمانمەن دە سىرلاسۋ. اڭشى اڭگىمە ايتپاي ما، تۇلكىنى بىلاي سوقتىم، قاسقىردى بىلاي اتتىم دەپ. العانى، اتقانى راس، تەك ازداپ اسىرەلەۋى مۇمكىن. بىزدىكى اسىرەسىز شىندىق. تىلەكتەس وقىرمان كورسىن، ءبىلسىن، ال نيەتى ءتۇزۋ تالاپكەر بۇلىڭعىردا اداسپاي، قۇمارتقان اڭىنىڭ ىزىنە بىردەن تۇسسە دەيمىز...
اڭگىمەدەن وزدىق، كولەمدىرەك حيكايات قالاي قۇرىلعان - ويلانىپ، سارالاپ قاراساڭىز، ءبارى دە دايىن تۇر، ۇيرەنىڭىز، ۇلگىسىن الىڭىز.
باياعىدا، ستۋدەنت كەزىمىزدە كۋرستاس، قالامداس ءبىر دوسىم ماعان: «سەندە دارىن جوق، سوندىقتان كوپ وقيسىڭ»، - دەپ ەدى. «سەندە سانا جوق، سوندىقتان وقۋ قونبايدى»، - دەدىم مەن. ول: «قالجىڭداپ ەدىم»، - دەدى. مەن: «شىنىمدى ايتتىم، - دەدىم. - نادان جازارماننان ءبىلىمدى وقىرمان ارتىق!» - دەدىم توقتاي الماي. بۇل ارادا ماسەلە مەنىڭ شامدانىپ، بەرىدەن قايىرعانىمدا ەمەس، دوسىمنىڭ قىجىرتا كەكەتىپ، كوكەيىندەگى ادالىن ايتۋىندا. ول راسىندا دا وقۋدى قاجەتسىز سانايتىن. سونىمەن، دارىنىنا سەنىپ ول كەتتى، وقۋىما سەنىپ مەن كەتتىم، ول توپەلەپ جازىپ جاتىر، مەن مالشىلاپ جازىپ جاتىرمىن؛ اۋەلگى كىتاپتارىن كوردىم - كۇلدىم، كەيىنگى كىتاپتارىن كوردىم - جانىم اشىدى، ال مەنىڭ كىتاپتارىمدى قاراعاندا ول... ول دا كۇلدى، ارينە، اۋەلدە؛ سودان سوڭ... اشۋلانعان شىعار دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، سونشاما دانىشپان بولا تۇرا، سونشاما دارىنسىز مەنەن قارا ءۇزىپ، ۇزاپ كەتە الماپ ەدى. مۇمكىن، كەرىسىنشە شىعار. اشۋلاندى دەپ ءبىلۋىم سودان. ال مەنىڭ انىق جانىم اشىعان سەبەبى، - ەگەر ول ءوزى ايتقان دارىنىنىڭ ۇستىنە ايانباي وقىپ، ۇزدىكسىز ىزدەنسە، كەرەمەت دەگەن جازۋشى بولىپ، ءبىز قايدا، قازاق قايدا، جەردەن وزىپ، اسپانعا اسىپ، كوسموسقا كەتىپ قالاتىن ەدى. ولاي بولمادى. دارىنىنا عانا سەندى دە، دالادا قالدى. شىنىندا، دارىن جوق، قابىلەت قانا بار ەدى. سول قابىلەتىنە قوسىمشا از عانا وقۋى بولسا، ءتاپ- ءتاۋىر جازۋشى شىعاتىن ەدى...
سول سياقتى، ءوزىن تۋا بىتكەن تالانت دەپ ەسەپتەيتىن جىگىتتەردىڭ تولستويدى دا، تۋرگەنيەۆتى دە وقىماي: «ايت ءشۇۋ، وگىزىم!» دەپ جۇرە بەرۋىنە بولادى، ال وسى كەزدە وقۋىنا سۇيەنىپ، اتقا، ات ەمەس، ودان دا جۇيرىك كولىككە ءمىنىپ كەتكەن الدەكىم ءبىزدىڭ وگىزدىڭ ون جىلدان سوڭ دا جەتە المايتىن قونىسىندا ءۇي تىگىپ، قازان اسىپ وتىرۋى عاجاپ ەمەس. ايرىقشا ەجىكتەۋىمىز - بيىكتەن ءۇمىتى بار ءاربىر قالامگەر ءوز مۇمكىندىگىنىڭ ۇددەسىنەن شىعۋى ءۇشىن ارعى- بەرگى وزىق ادەبي نۇسقالاردى تۇگەسە وقىپ، زەردەلەي تانۋى قاجەت، ونەر مۇراتى - تانىم ايماعىن كەڭەيتەتىن ىزدەنىسسىز، وتكەننىڭ ءدارىس، ۇلگىسىن توقىعان ەڭبەكسىز جۇزەگە اسپايدى.
سۋرەتكەرلىك ساباعى - كلاسسيك جازۋشىلاردى وقۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. ادامنىڭ قيمىلى، قوزعالىسى، بەت قۇبىلىسى، رەنىش، قايعى، قۋانىش، تولعانىس، كۇمان مەن قاتەر، بيازىلىق پەن قاتالدىق، ۇرەي مەن شەشىمتالدىق، ەرلىك پەن ايارلىق - رەنەسسانس داۋىرىنەن يمپرەسسيونيزم كەزەڭىنە دەيىنگى ۇلى سۋرەتشىلەردىڭ ءراسىم مۇراسىندا ناقتى تاڭبالانعان. ەڭ اياعى جاقسى پەيزاج جاساعىڭىز كەلسە، وتكەن داۋىردەگى ۇلى سۋرەتشىلەردىڭ قىل قالاممەن بەينەلەنگەن تابيعاتىن تانىپ ءبىلۋىڭىز كەرەك. بۇل تاراپتاعى ەڭ بەدەرلى كورىنىس قانا ەمەس، كوركەمدەۋ سالاسىنداعى ۇتىمدى جاڭالىقتار دا وسى سۋرەتشىلەر ۇلەسىندە. ماسەلەن سونىڭ ەڭ قاراپايىم ءبىر ۇلگىسى - رەڭ، ساۋلە ويىنى. ال بىزدەن بۇرىنعى قازاق قالامگەرلەرى ىشىندە وزىق وقۋ، تەرەڭ ءارى جان- جاقتى ءبىلىم ارقاسىندا وسى، سۋرەت، ساۋلە ءتاسىلىن مەڭگەرگەن - جالعىز مۇحتار اۋەزوۆ قانا بولاتىن. جالپى، ءبىزدىڭ مۇحاڭ الەمدىك پروزاداعى ەڭ ۇلى پەيزاجيستەردىڭ قاتارىندا تۇر.
سەزىم تولقىنىستارىن ۇستەمەلەي يگەرۋدە مۋزىكانىڭ ءۇنى ايرىقشا تاعىلىم ۇيرەتسە كەرەك. ءوز شاڭىراعىمىزداعى بايجىگىت، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، سۇگىر كۇيلەرى، ءبىرجان، اقان، مۇحيت، اسەت، ەستاي اندەرى ۇلتتىق سەزىم پەرنەسىنە ءنار بەرسە، ەۋروپا، ونىڭ ىشىندە نەمىس پەن ورىستىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسى جان تولقىنىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەدى. ىشكى ءيىرىم عانا ەمەس، سىرتقى تۇرگە دە يگى اسەرى ايرىقشا. سونىڭ جۇپىنى ءبىر عانا كورىنىسى - ۇلگىلى ادەبيەتتەگى كەيبىر ۇزدىك جازۋشىلاردا سويلەمنىڭ ىرعاق، اۋەنىنە ايرىقشا ءمان بەرىلەدى.
قازاق پروزاسىنا كەلسەك، سازدىق (ۇيقاستىق ەمەس، ۇيلەستىك) قۇرىلىمنىڭ ەڭ كونە ۇلگىسى - اباي پروزاسىنىڭ، كەيبىر ۇزىكتەرى. مەن سويلەمنىڭ سازدىق قۇرىلىمىنا العاش رەت «كوك مۇناردا» نازار اۋدارسام كەرەك، كەيىن، كۇي مەن كۇيشى تۋرالى جازىلعان «كوكبالاقتا» ءبىراز جەرگە بارىپ قايتتىق؛ بۇل جۇيە «الاساپىراندا» جانە باسقا شىعارمالاردا دا كورىنىس تاپقان. سۇيلەمنىڭ سازدىق قۇرىلىمى - ارتىقشىلىق ەمەس، ەرەكشەلىك قانا، بۇل جاعىنا مۇلدە ءمان بەرمەگەن پروزانىڭ ەسەسى كەمىمەپتى. ال، جازۋشىنىڭ مۋزىكالىق ءدارىسى - ىرعاق ءۇشىن ەمەس، سۇلۋلىقتى سەزىنۋ ءۇشىن، ادامنىڭ جان الەمىنە تەرەڭىرەك بويلاپ، رۋحاني تانىمدى كەڭەيتۋ، ءارى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن؛ ونى از دەسەڭىز - جاراستى كەلىسىم، كومپوزيتسيالىق ۇلگى رەتىندە دە پايدالى.
سىرلى سەزىمنىڭ جان جۇيەگە شىمىرلاپ ەنەتىن، نازىك، تەرەڭ تولعانىستارعا نۇسقايتىن اسا ءبىر ۇلگىلى ساباعى - الەمدىك كلاسسيكالىق پوەزيادا جاتىر. ءوزىمىزدىڭ ابايدى، ۇلى جىراۋلار مۇراسىن اۋەلگى تۇما- باستاۋ دەپ ساناڭىز. سونىمەن قاتار، ورتاعاسىرلىق پارسى پوەزياسىن، يسلامعا دەيىنگى جانە ونىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى اراب پوەزياسىن جەتە ءبىلۋ - جان ءيىرىمىنىڭ ادامگەرشىلىك نەگىزدەگى ەڭ يگى، ەڭ اسقاق بولمىسىنا ءنار بەرەدى. جاڭا داۋىردە ءسوز ونەرىن كوركەيتكەن ەۋروپانىڭ پوەزياسى، اسىرەسە گەتە مەن شيللەر، حاينە مەن پۋشكين، بايرون مەن لەرمونتوۆ، ميتسكيەۆيچ پەن پوتەفي - كىسى ۇعلىنىڭ ىشكى الەمىن تانۋعا تۋرا جول اشادى، الدىمەن ءوزىڭىزدى بايىپتايسىز، سودان سوڭ دۇنيەنىڭ سىرلى قاقپاسىنىڭ قۇپيا كىلتى قايدا جاتقانىن اڭدايسىز. مەن جاس كەزىمدە وسى ۇلى اقىنداردىڭ ءبارىن دە قانشاما قايتارا، ءسۇيىنىپ، سىرلاسىپ، تولقىپ وقىدىم، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، كوڭىل اۋعانىنا وراي، قولعا الىپ تۇرام، ءار كەزدە ءارقايسىسىن جانىما جاقىنىراق تۇتقانىم بولدى، ءبىراق مۇڭى ءبىر، تىلەگى ورتاق پوتەفي مەن ميتسكيەۆيچتەن ارتىق تۋىس تاپپادىم.
ادەبي وقۋدىڭ سىرتىندا تاريحي تاعىلىم بار. حالقىڭنىڭ قاسيەتىن باعامداۋ ءۇشىن اۋەلى ءوز تاريحىڭدى ءبىلۋىڭ كەرەك. ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدىڭ تاريحي قۇجاتتاردا ناقتى تاڭبالانعان جيىرما بەس عاسىرلىق باي تاريحى بار. سونىڭ كەيىنگى مىڭ جارىم جىلىنىڭ دەرەگى ءتىپتى مول، ايرىقشا بەدەرلى. ءبىز - وزىق مادەنيەت جاساعان ۇلى حالىقتىڭ پەرزەنتىمىز. ورىس وتارشىلدىعى جانىشتاعان سوڭعى ءجۇز ەلۋ جىل بولماسا، تاريحقا ءمالىم ەكى جارىم مىڭ جىلدىق ادامزات شەرۋىندە مەنىڭ بابامنىڭ كەۋدەسى بيىك بولدى، تۇرمىس- تىرشىلىكتە عانا ەمەس، وي مەن سانادا، ونەر مەن سوزدە ەركىن عۇمىر كەشتى، باتىستىڭ، شىعىستىڭ ەشبىر ءناسىلى جەتپەگەن ازاتتىق اياسىندا ءوسىپ- وركەندەدى. مەنىڭ جازۋىمداعى بارلىق جاقسى قاسيەت - سول بابامنىڭ تىكەلەي مۇراسى. تاريحتى ءبىلۋدىڭ، اتانىڭ ارۋاعىن تانۋدىڭ ارقاسى، ءوزىمنىڭ ارتىقشىلىعىمدى سەزىنۋ ناتيجەسى: «مەنىڭ بويىمدا ەلتەرىس، ەستەميلەر، كۇل- تەگىندەر زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ قانى بار!» - دەگەن ەدى مەنىڭ ءزىلدى قاپاس زاماندا كىتاپقا تۇسكەن ءتىرى سۋرەتىم - ەدىگە دەگەن جاس قازاق «كوك مۇنار» رومانىندا، سوناۋ 1971 -جىلى. بىزگە كۇش بەرگەن - سول قۋاتتى قان، ءبىزدى سۇيرەگەن - سول قۇدىرەتتى ارۋاق.
تاريحتى بىلمەگەن، اتاسىن تانىماعان جازارمان تاڭىرىمەن تىلدەسە المايدى، تابانى قارا جەردەن اجىراماعان سوڭ، تابيعاتىندا قانشا قابىلەتتى بولسا دا، ءوزىن كەمشىن سانايدى، بۇگەجەكتەپ تۇرادى، ناتيجەسىندە، نازارى تومەن، جازارى ءپاس شىعادى. جازۋى عانا ەمەس، ءوزى دە تومەنشىك بولادى، سىرتتاي قانشا ارقىراپ تۇرسا دا، جان تۇپكىرىندە تەكسىزدىكتىڭ جەگى قۇرتى جاتادى. جاماندىعى - زاماننىڭ تارلىعىنان عانا ەمەس، ءوزىنىڭ تالاپسىز تاسىرلىعىنان.
ول دا راس، تاريحي تانىم تارابىندا از- ماز ساۋات اشۋ، تۇبەگەيلى ءدارىس بولماسا دا، نەگىزگى تۇرعىلاردى تانۋ ىلكىدە - ورىس- سوۆەت وتارلىق زامانىندا وتە قيىنعا ءتۇستى. قازاق زيالىلارىنىڭ سوڭعى ەكى- ءۇش بۋىنى بابالارىنىڭ تاريحىن بىلمەي ءوستى. بۇل رەتتە قابىلەتتى جازۋشىلارىمىزدىڭ ءوزى ايرىقشا جاپا شەكتى - تاريحي تانىمنىڭ تايىزدىعى تابيعي مۇمكىندىكتى تەجەدى. جاپپاي رۋحاني زارۋلىك تۇسىندا بۇل تاراپتاعى از عانا، ءۇستىرت ءبىلىمنىڭ ءوزى الاشتىڭ كادەسىنە جارادى، وتپەلى كەزەڭ ءۇشىن ەلەۋلى، تۇپكىلىكتى ادەبي شەرۋدەن دە وزىندىك ورىن الاتىن تاريحي شىعارمالاردىڭ جازىلۋىنا نەگىز بولدى. سول شالا ساۋاتپەن- اق كوپ جۇرتتىڭ كوزى اشىلسا كەرەك. ويتكەنى تاريحتى ءبىلۋ - تاريحي شىعارمالار جازۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭنىڭ ادامدىق بەينەڭدى تانۋ ءۇشىن كەرەگىرەك، ياعني، زاماندىق تاقىرىپقا تىكەلەي قاتىستى. تاريحي ءبىلىم - وي ءورىستىڭ، دۇنيە تانىمنىڭ ەڭ نەگىزگى ۇستىنى، ءبىر ەمەس، قوس قابىرعا، بولمىسىڭىزدىڭ تەڭ جارىمى؛ ەكى قابىرعالى ءۇي بولمايتىنى سياقتى، تاريحي تانىمنان تىس ءتاۋىر شىعارما دا تۋمايدى.
قازىر بۇل تاراپتا جول اشىلدى، قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە، وقىپ- بىلۋگە تىيىم جوق، ءبىراق ازىرشە حالقىمىزدىڭ وتكەنىن جان- جاقتى قامتىعان، ەسكىنى قازاق كوزقاراسى عانا ەمەس، ادىلدىك، ادالدىق، ادامدىق تۇرعىسىنان قاراپ باعالاعان تاريح وقۋلىعى جوق. الداعى زاماندا ءارتۇرلى سىپاتتاعى، ءبىر ەمەس، تالاي كىتاپ جازىلارى كۇمانسىز. ازىرشە جاس تالاپكەرگە مەن ءوزىم «ساۋات اشۋ ساباعى» دەپ باعالاعان «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىن» ۇسىنامىن. ال ارعى ءداۋىرىمىز - كونە تۇرىك زامانىنان التىن وردانىڭ ىدىراۋىنا دەيىنگى ون عاسىردى تانۋ ءۇشىن گۋميليەۆتەن باستاپ، ءبىرتالاي ادەبيەت اقتارۋعا، كوبىسىن تۇرعان قالپىندا قابىلداي سالماي، ويمەن ەكشەپ، ءوزارا سالعاستىرىپ، وسى ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە جاڭاشا قورىتۋعا تۋرا كەلەدى.
البەتتە، قازاقتىڭ وتكەنىن ءبىلۋ - تاريحي تانىمنىڭ ءبىر تارماعى عانا. كەز- كەلگەن ساۋاتتى قالامگەردىڭ ادامزاتتىڭ تاريحي دامۋ جولى تۋرالى تىم قۇرسا جالپى تۇسىنىگى بولۋى كەرەك. ەجەلگى قىتاي، مەسوپوتاميا جانە ەگيپەت، ودان سوڭعى ەللادا، ريم تاريحتارى، ۆيزانتيا مەن ورتاعاسىرلىق ەۋروپا، باتىستاعى جاڭا تاريح ءداۋىرى تۋرالى مول ءبىلىم الۋعا تولىق مۇمكىندىك بار.
مەنىڭ ءوزىمنىڭ الەم تاريحىمەن اۋەلگى تانىستىعىم تىم ەرتە، كىتاپ وقۋعا قۇنىققان توعىز- ون جاسىمدا باستالدى. ءبىزدىڭ ۇيدە ءوسىپ- تاربيەلەنگەن شوبەرە اعام مۇراتقان مەنەن ءتورت سىنىپ جوعارى وقيتىن، ال ول كەزدەگى مەكتەپ تاريح وقۋلىقتارى باياعى پاتشالىق گيمنازيا ۇلگىسىنە جاقىن، مول دەرەكتى، ءارى جان- جاقتى بولىپتى. مەن سول، ءۇشىنشى كلاستا جۇرگەن قىستا اۋەلى 5-سىنىپقا ارنالعان «ەرتە دۇنيە تاريحىن»، سودان سوڭ 6-7 - سىنىپتىڭ «ورتا عاسىرلار تاريحىن»، بۇدان سوڭ ىزدەتتىرىپ تاۋىپ، 8-سىنىپتىڭ «جاڭا تاريحىن» وقىپ شىقتىم. سول جىلى، ياننىڭ قازاق تىلىنە جاقىندا عانا اۋدارىلعان «شىڭعىس حان» رومانىن ىنتىزار قۇمارلىقپەن قارپىپ، ەكى- ءۇش قايىرا اۋدارىپ، توڭكەرگەن سوڭ، اساۋ، بۇلا بابالارىمنىڭ سوۆەت تەرىسكە شىعارىپ وتىرعان شەجىرەسىنىڭ دە ءبىر كەزەڭىن كوزبەن كورگەندەي بولدىم.
ءسويتىپ، ءوزىم جاڭا عانا قادام باسقان ەجەلگى كارى دۇنيەنىڭ وتكەن عۇمىرى تۋرالى ەڭ نەگىزگى، قاجەتتى ماعلۇماتتاردى زەردەمە ءتۇيىپپىن. ساۋات اشقالى - ەلۋ جىل بويى وقىعان سانسىز كىتاپ ىشىندە مەنىڭ وي- سانامنىڭ وركەندەۋىنە ايرىقشا زور اسەر ەتكەن - وسى، توعىز- ون جاسىمدا ۇشىراتقان، اۋەلگى تاريح كىتاپتارى بولار. كوركەمدىك تانىم اباي مەن اۋەزوۆتەن ءورىس السا، تاريحي تانىم - بۇكىل الەمدىك ادامزات شەرۋىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن ءوز دارەجەسىندە ءۇستىرت تە بولسا، ءبىرشاما تولىق قامتىعان وسى ءتورت كىتاپتان باستالادى. ادامزاتتىڭ دامۋ جولى، وتكەن، وشكەن حالىقتار، الەمدى توڭكەرگەن وقيعالار مەن دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن تۇلعالار تۋراسىندا تۇيگەن از عانا، ءبىراق جۇيەلى ماعلۇمات جاس بالانىڭ بۇدان سوڭعى تانىمىنا، ۇعىم، كوزقاراسىنا بەرىك ارقاۋ بولىپتى.
مۇحتار ماعاۋين
