راحىمجان وتاربايەۆ. كورگەن- باققان

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «جاس الاش» گازەتى جاريالاي باستاعان جازۋشى راحىمجان وتاربايەۆتىڭ كۇندەلىگىنەن ءبىر ۇزىك.

***

دوسىم، جازۋشى الىبەك اسقاروۆ بىردە:

- راحا، ەندى قالاي ءومىر ءسۇرۋدى ويلايىق، - دەدى.

مەن:

- ەكەۋمىز ەندى قالاي ابىرويلى ءولۋدى ويلايىق، - دەدىم.

ويلانىپ قالدى.

***

ءبارى ساتىلىپ جاتىر. مەنى دە بىرەۋلەر ساتىپ العان جوق پا ەكەن؟!

***

ءبىر اقىماقتان ءجۇز اقىماق تۋادى. ال دانىشپاننان دانىشپان تۋمايتىنى نەسى؟

***

- ول قول جەتپەس بيىك قوي، - دەپ، بىرەۋ الدەكىمنىڭ ونەرىن باعالاپ جاتتى. ءوز ويى، ءوز بويىمەن ولشەگەندى قاشان قويامىز وسى؟

***

ناعاشىلارىم قازاق اۋىلىن شاۋىپتى. قاپىدا تيىسسە كەرەك. ەركەك كىندىكتىڭ ءبارىن جۋساتىپ سالعان. ءبىر ادام قورقىپ موينىنا، بەتىنە ولگەن جولداسىنىڭ قانىن جاعىپ جاتا قالىپتى. تۇرىكمەندەر ولگەندەردى ارالاپ قاراپ جۇرەدى. اسكەرباسى: «ءبارى جان تاپسىرىپ پا؟» - دەپ سۇرايدى.

- تۇگەلدەي.

- مىنا بىرەۋ ءتىرى سياقتى. تەرلەپ جاتىر.

- جارالى. ءبارىبىر ولەدى.

ءسويتىپ، امان قالعان. ولگەن ادامنىڭ تەرلەمەيتىنىن قاتىگەز قولباسشى قايدان بىلگەن؟

***

ءبىزدىڭ اۋىلدا اۋزىنا شىبىن تۇرماق، تورعاي كىرىپ كەتسە دە اڭدامايتىن اڭقاۋ شالدار ءوتتى. ءبىر كوكەمىز شىجىعان شىلدەدە جوق قاراپ كەلە جاتادى. اتى دا، ءوزى دە قاتالاپ شولدەگەن. «شايتانتوبەگە» جەتىپ، توبەنى ىرگەلەي اعاتىن وزەنگە قۇلايدى. قاراسا جەتى- سەگىز سارى شاشتى قىز شۋلاسىپ سۋعا ءتۇسىپ ءجۇر دەيدى. كاليماسىن قايىرىپ جاقىنداپ كەلسە، اتىنا سۋ شاشىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جولاتپاپتى. ايدالا، ادام بالاسى جۇرەتىن جەر ەمەس. بۇلار شايتاننىڭ قىزدارى ەكەن، «كورسەتەيىن بالەم» دەپ كوكەمىز قايراتىنا مىنەدى. الگىلەردى سۋ ىشىندە اتپەن ومىراۋلاتىپ ءجۇرىپ سابايدى...

باقسا استراحاننان باقشا سالۋعا كەلگەن پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتتەرى ەكەن. ءتۇس كەزىندە سۋعا شومىلىپ جاتىپتى. كوكەمىز سودان سوتتى بولا جازداپ، ات- شاپان ايىبىن ارقالاپ ارەڭ قۇتىلعان.

جارىقتىقتاردىڭ جۇرگەن جەرى تەگىن سپەكتاكل ەدى.

***

ءبىر جارىق جۇلدىز تۋسا، مىندەتتى تۇردە قارسى جۇلدىز تۋادى. بۇل اسپان الەمىندە دالەلدەنگەن شىندىق. وسى قارسىلىقتى ومىردە دە كوپ كوردىم.

***

تالعامسىز كوپ توبىر ءۇشىن جازا الماي قويدىم. ال ولار مەن سۇيگەن بيىكتىككە كوتەرىلە الار ەمەس. ەكى ورتادا اۋاسىز بوس ۆاكۋۋم جاتتى. ءبىرىمىزدىڭ داۋسىمىزدى ەكىنشىمىز ەستي المادىق. سوندا ساناۋلى توپ ءۇشىن عانا قالام ۇستايمىن با؟!

***

دۇنيەنى قاتارىنان جاۋلاپ كەلە جاتقان ەسكەندىر زۇلقارنايىن وشقا كەلىپ، سۇلەيمەن تاۋىنىڭ ەتەگىندە تىنىس العان تۇستا اريستوتەلگە حات جازادى. «ۇلى ۇستاز، مەنىڭ جانىمداعىلار ۇنەمى ماقتايدى. ۇلى قولباسشىسىڭ دەيدى، دانىشپانسىڭ دەيدى. مەن دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پاندەمىن عوي. ءتۇبى سەنىپ قالۋىم عاجاپ ەمەس. سوندىقتان كەشىكپەي جانىما ءبىر فيلوسوفىڭىزدى جىبەرسەڭىز» دەپ. مىنە، كورەگەندىك!

قازىرگى پرەزيدەنتتەر مەن ەلباسىلاردا وزدەرىنە دەگەن وسىنداي سىني كوزقاراس بار ما ەكەن؟ ..

***

پۋشكين مەن اننا كەرن باق ىشىندە قىدىرىپ كەلە جاتادى. اننا ارۋ جۇدىرىقتاي ءبىر تاسقا ءسۇرىنىپ كەتكەن. قايتار جولدا الەكساندر سەرگەيەۆيچ الگى تاستى قالتاسىنا سالىپ الادى. قازىردە مۋزەيىندە تۇر. ونى ورىستاردان تاپ سول تاستىڭ كولەمىندەي التىن بەرىپ تە ايىرباستاپ الا المايسىڭ. ويتكەنى ول تاريح. كەرننىڭ اياعىنىڭ، پۋشكيننىڭ الاقانىنىڭ تابى قالعان.

بىزدە شە؟ سۇرىنبەك تۇرماق، وماقاسىپ قۇلاعانىمىزعا قارادىق پا؟ سودان دا شىعار، مۇراجايدا تۇرعان جادىگەرلەردىڭ كوبى وتىرىك، جالعان، ويدان- قىردان قۇرالعان. ودان قالسا، اركىمنەن شاپان جيناپ اۋرە بوپ ءجۇرمىز...

***

ءوز ورتاسىندا سونشاما جەككورىنىشتى ادام. ءبىراق جىلان قۇساپ جورعالاپ جۇگىرىپ كىرمەيتىن ەسىگى، المايتىن ماراپاتى جوق. ىزالانىپ وتىرىپ- اق رازى بولاسىڭ.

***

كەڭەس كەزىندە جايىق جاعاسىن مەكەندەگەن كازاق، ورىستار كوپ ەدى. قازىر سيرەدى. كوبى تاريحي وتانىنا كوشتى. ءبىر شال ءالى بار. كەشەگى كۇندەرى اتى اڭىزعا اينالىپ دۇرىلدەدى. ويتكەنى ول اتاقتى چاپايەۆتىڭ كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەن. جايىققا سۋعا كەتىپ ولگەنىنە كۋا بولىپتى. ءتىپتى وزەننىڭ ارعى بەتىنە وق تيگەن قولباسشىنى امان الىپ شىعامىن دەپ جانتالاسىپتى.

سودان گازەت بىتكەن شۋلاسىن. تەلەديدار مەن راديو جاعىن ساۋسىن. تۇرعان سەلوسىنا سونىڭ اتىنا كوشە بەرىلسىن. تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ءىلىنسىن. مەكتەپ بىتكەن كەزەككە تۇرىپ كەزدەسۋگە شاقىرسىن. حوش دەڭىز.

ەگەمەندىك العان سوڭ اڭگىمە اۋانى وزگەرىپ سالا بەردى. شالدىڭ وتىرىگى اشىلدى. اشقان اۋىلداستارى. باقساق بۇل سويىڭ اتامان تولستوۆتىڭ وفيتسەرى ەكەن. اقتىڭ وفيتسەرى! چاپايەۆتى اتىپ، ات- ماتىمەن سۋعا باتىراتىن وسىنىڭ ءوزى. ناقتى دەرەك بۇلتارتار ەمەس.

- ودان نە زيان كوردىڭدەر؟ - دەپ شالىمىز ەندى شالقايادى دەسەدى.

«و نراۆى، و ۆرەمەنا» دەگەن سول!

***

جاۋعان قاردىڭ دا ەركەگى، ۇرعاشىسى بولاتىنىن ەستىپ تاڭعالدىم. ەركەگى ەرىمەيتىن، كەبىرتەك بەتپاق قار دا، ۇرعاشىسى سۋلى، جۇمساعى بولسا كەرەك دەپ توپشىلادىم. تابيعات ۇلى انامىز عوي. قاردىڭ ءوزىن جىنىسقا ءبولىپ تۋۋىن قاراشى!

***

ءبىر تانىسىمنان قارىزعا اقشا سۇرادىم. الدىندا كوڭىلدى اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ وتىرعان. ەكى ەزۋدەگى كۇلكىنى كورۋدىڭ ءوزى ءبىر باقىت. كەنەت اۋزى ءبۇرىسىپ، بوتەلكەنىڭ اۋزىنداي بوپ دوڭگەلەنىپ قالدى.

***

ءبىر مولدا جۇرتشىلىققا بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ ۇلكەن پارىز ەكەنىن ۇزاق ءتۇسىندىردى. ءارتۇرلى مىسال، ناقىل ايتتى. قۇپ الدىق. ءسوزىنىڭ سوڭىندا: «ەرتەڭگى كۇنى و دۇنيەگە بارعاندا اللەكەم مۇسىلمان ەكەندىكتەرىڭدى سول جەرلەرىڭە قاراپ تانيدى»، - دەپ تە سوعىپ جىبەردى. جاراتقان يەم ءوز پاندەسىن قالاي بولسا دا تۇستەپ بىلەر- اۋ. تەك الگى مولدانىڭ ءۋاجى توسىن كورىندى.

- ال ايەل بالاسىن قاي جەرىنە قاراپ تانيدى ەكەن؟ - دەپ قالدىم. مۇنداي ساۋال كۇتپەسە كەرەك. ساقالى سەلكىلدەپ شوشىپ كەتتى.

- مۇنى سۇراۋ كۇپىرلىك! - دەپ ىدىرىندى.

- مولدانىڭ اۋزىندا اللانىڭ اۋزى بار، ءسىز دە ساق بولىڭىز، - دەدىم. - دۇمشەلىگىڭىزدى كۇپىرلىكپەن بۇركەمەلەي الماسسىز.

***

 كورگەنى جاقسى كوش باستار

اكەسىمەن جۇزدەسىپ ەدىم. ءۇش قاسيەت كوپ قازاقتا ۇيلەسىمىن تاۋىپ كەلە بەرمەيدى. ول - وي مەن وي ءھام سوي. «جىگىتكە ۇشتەن ارتىق باق بىتپەيدى» دەيتىن بۇرىنعىلار. بىلمەسە ايتا ما؟

اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان نوعايەۆتى كورسەم ىلعي وسى ۇلاعات ەسىمە ورالادى. نۇرلاننىڭ ىسكەرلىگى مەن قۇشاعىنىڭ كەڭدىگى، دارحان كوڭىلى، قازاقشا- ورىسشا اقپا- توك شەشەندىگى، ءىلتيپاتى مەن باۋىرمالدىعى ءبىر تۇلعانىڭ بويىندا قالاي ۇيلەسىم تاۋىپ تۇر. تاڭعالاسىڭ! ءيا، تەك دەگەن قاسيەت سول. جۇرە جۇقپايدى، تۋا بىتەدى.

بىرىندە ءازىل جۇگىرتكەنىم بار:

- ءىنىم، وسى سەن سويلەر ءسوزىڭدى جاتتاپ الاسىڭ با؟ قۋاتتى رەفورمالاردى، سان ءتۇرلى ساياسات پەن سانداردى جىرداي عىپ تولعايسىڭ، ءتىپتى قىلاۋ شىقپايدى، - دەپ.

كۇلدى دە قويدى.

مىڭ سان شارۋامەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ ءسوز جاتتاۋعا ۋاقىت قايدا؟

ءسوز جوق، سۇڭعىلا ءبىتىم!

***

باياعىدا ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر اپەندى شال بار ەدى. ءوزى تۇشكىرىپ، ءوز- وزىنە «سابيدەي مۇڭسىز بول!» دەپ قوشەمەت ايتىپ وتىراتىن. كەلەمەجدەپ كۇلەتىن ەك. بەكەر ەكەن...

***

اتا بولىسكەن، اتاق بولىسكەن، اقشا بولىسكەن بەيداۋا زامانعا تاپ بولدىق. باياعى كەڭەستىك داۋىردەگى اراق بولىسكەن كەز راحات ەكەن عوي. قويماي اڭسايمىن.

***

اقىل - ازاپ. يەسىنە كۇن بەرمەيدى. قازىرگى زاماندا اقىلسىزدىق، توپاستىق اللانىڭ بەرگەن ۇلكەن سىيى سياقتى...

***

- ولەڭدى تاستاپ كەتتىم، - دەدى ءبىر اقىن. ۇيات جوق، يمەنۋ جوق. كوزى جارقىراپ تۇر. قاتىنىمدى تاستاپ كەتتىم دەگەن سىندى. «ولەڭ مەنى تاستاپ كەتتى، باۋىرىم» دەسە، قۇشاقتاپ بەتىنەن سۇيەر ەم.

***

- مەن جازۋشىمىن عوي، - دەدى ءبىر اعامىز ماقتانىشپەن.

- ءسىزدىڭ ستولدا وتىرىپ جازعان شىعارماڭىزدى مەن ۋنيتازدا وتىرىپ- اق جازامىن، - دەپپىن قىرسىق شالعان باسىم.

***

ءبىر تانىسىم ءتورت رەت توسەك جاڭارتتى. ول ءوز شارۋاسى. ءبىر تاڭعالارلىعى، ءار ۇيلەنگەن سايىن بۇرىنعى ايىرىلىپ كەتكەن جۇبايىن ماقتايدى. «ول بۇعان قاراعاندا ادام ەدى عوي»، - دەپ تامسانادى. تاعدىر شىعار. «جوعالعان پىشاقتىڭ سابى التىن» دەگەن ماتەلگە، امال جوق، ءبىر تارماق قوستىم. «جوعالعان قاتىننىڭ سانى التىن» دەپ.

***

جۇبايى قاپيادا كوز جۇمعان ءبىر كەلىنشەك سىر اشىپ وتىر.

- ول بايعۇس ادام ەكەن عوي، - دەپ.

- بۇعان دەيىن كىم دەپ ءجۇردىڭىز؟

- كۇيەۋ دەپ.

ايەل پسيحولوگياسى قىزىق. ءبىزدى ولگەن سوڭ ادام قاتارىنا قوسادى- اۋ دەيمىن.

***

قۇرمالاس سويلەم قۇراي المايتىندار جازۋشى اتانىپ ءجۇر. ءسوز سوزگە جارىعىن دا، كولەڭكەسىن دە ءتۇسىرىپ تۇراتىنىن ولارعا ايتقاننان نە شىعادى؟

***

جاز كەزى ەدى. ىستىقكولگە جانۇيامىزبەن بارا جاتتىق. جولاي بىشكەككە ايالداپ، مۇحتار اعاعا (شاحانوۆ) سالەم بەردىك. مۇحاڭ قىزۋ جۇمىس ۇستىندە. پوەما جازىپ جاتىر. ورىس تىلىندە.

- مۇحا، ەكەۋمىزدىڭ ورىسشامىز قارايلاس ەدى عوي، بۇل قالاي؟ - دەيمىن تاڭدانىپ.

- سكيي مەن سكايانى بىلسەڭ پوەما جازۋ تۇك ەمەس ەكەن، - دەيدى مۇحاڭ.

تالانتتى ادامعا ەم جوق قوي!

***

جۇمەكەن اعام ناجىمەدەنوۆ 1981 -جىلى الماتىعا كەلگەن مەنى ەكى اسا تالانتتى اقىن ىنىسىنە اماناتتادى.

- راحىمجان ادەبي ورتاعا جاڭا قادام باستى. باس- كوز بولىپ جۇرىڭدەر، - دەپ. ومىردەن ەرتە كەتەرىن ءبىلدى مە، جارىقتىق. ولار جۇماتاي جاقىپبايەۆ پەن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ بولاتىن.

سول اعا اماناتى ەسىنە ءتۇستى مە، اراعا 30 جىل سالىپ ۇلىقبەك دوس مەنى ءوزىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا شاقىردى. وسكەمەننەن باستاپ، جارما، كوكپەكتى، زايسان اۋداندارىن تۇگەل ارالادىق. كەرەمەت توي ءوتتى.

ال جۇماتاي شە؟ جۇماعام دا ارا- تۇرا ىزدەيتىن. ايتار اڭگىمەسى جاتتاندى. كەلە:

- جۇمەكەن اعام سەنى ماعان تاپسىرىپ كەتتى عوي. راس پا؟ - دەيدى. ابدەن مويىنداتىپ الىپ:

- ەندەشە، باسىم اۋىرىپ تۇر. ءبىر شولمەك الا سال، - دەر.

- جۇماعام- اۋ، سوندا ول كىسى كىمدى كىمگە تاپسىرىپ كەتكەن؟ - دەيمىن مەن دە بەرىسپەي.

اياۋلى اقىن وندايدا تالاسقا تۇسپەي، مولتتەي قارا مۇرتىن سىلاپ، جۇمساق جىميادى. مەن دە ەرىپ سالا بەرەمىن... كەيدە ساعىنىش مەڭدەگەندە ونىڭ ولەڭدەرىن قولىما الامىن. «يتتەن دە قالعان، قۇستان دا قالعان، كوڭىلىم مەنىڭ، كوڭىلىم!» .. .

***

ادامداردان ارتيست جاساپ، سول ارتيستەن قايتادان ادام جاساي الماي جۇرگەن رەجيسسەرلار دا از ەمەس.

جالعاسى بار.. .