ەل وڭىرلەرىندە ناۋرىز كوجە قالاي دايىندالادى

الماتى. قازاقپارات - ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە مولشىلىق پەن توقشىلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە ناۋرىز كوجە دايىندالارى بەلگىلى. التايدان اتىراۋعا، ارقادان الاتاۋعا دەيىن سوزىلعان كيەلى قازاقستان جەرىندە ءداستۇرلى تاعامنىڭ ءتۇرلى رەتسەپتىسى بار.

قازاقپارات ءتىلشىسى ءار ءوڭىردىڭ كوجەنى دايىنداۋداعى ءوز ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلىپ كوردى.

 ماسەلەن، شىعىس قازاقستاندىقتار ناۋرىز كوجەنى مەيلىنشە قولدا بار دامدەردەن جاساعاندى ءجون كورەدى ەكەن. سوندىقتان قاتىپ قالعان رەتسەپت جوق. باستى شارت - ءسۇر ەت اسىلىپ، سونىڭ ءسۇزىپ الىنعان سورپاسىنا جەتى ءتۇرلى تاعام قايناتىلۋى كەرەك. بۇل جەتى تۇرگە سۋ مەن تۇز دا كىرەدى.

«ەڭ باستىسى - كوجەگە قوسىلاتىن تاعامنىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى ءونىم بولۋى شارت. كوكونىس، ورىك- مەيىز مۇلدە قوسىلمايدى»، - دەدى شقو تۇرعىنى.

قوستاناي وبلىسىندا دا ناۋرىز كوجەگە ادەتتە «ۇزىنسارىعا» ساقتالاتىن ءسۇر ەت پايدالانىلادى. قوستانايلىقتار، اسىرەسە تورعاي ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى ارپا قوسادى.

«ەجەلگى شىعىس ەمشىلەرى ارپانىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى تۋرالى كوپ ايتادى. بىلەتىندەردىڭ سوزىنشە، ارپانى تاعام رەتىندە ءجيى پايدالاناتىن ادامداردىڭ قانى بۇزىلمايدى. يراك تاۋىپتەرى ارپانى «عاجاپ قۇتتى ءدان» دەپ اتايتىن كورىنەدى. ارپانىڭ ەمدىك قاسيەتىنەن بولەك، تويىمدىلىعى دا باعالانادى»، - دەيدى تورعاي ءوڭىرىنىڭ تۇرعىنى گاۋحار قارينا.

سونىمەن قاتار ءداندى- داقىلدار (تارى، كۇرىش) قوسىلادى. مۇنىڭ نەگىزىندە ءبىر تامىردان ءوسىپ ونگەن داندەر سەكىلدى ۇرپاعىمىز جايىلىپ، كوبەيسىن دەگەن ماعىنا جاتىر.

«قازاق اقتى ەجەلدەن قاسيەتتى دەپ ەسەپتەپ، باعالاعان. سول سەبەپتى ناۋرىز كوجەگە ءسۇت نەمەسە ايران قوسىلادى. مۇنىڭ نەگىزىندە سۇتتەي ۇيىپ وتىرايىق، ىرگەمىز بەرىك بولسىن دەگەن نيەت جاتىر. قۇرت ناۋرىز كوجەنىڭ ءدامىن كەلتىرىپ، ءسان بەرەدى. جەتىنشى تاعام رەتىندە - ناۋرىز كوجەگە ءدام بەرەتىن تۇز سوڭعى قوسىلادى»، - دەدى ول.

البەتتە، كوجە دايىنداۋ كەزىندە تەك وسى تاعامداردى قوسۋ كەرەك دەگەن تالاپ جوق. اركىم ءوز حالىنشە قولىنداعى بارىن پايدالانا بەرەدى. كەيبىر كىسىلەر كوكونىس نەمەسە جەمىس تە قوسىپ ءجۇر. باستىسى - تاعامداردىڭ سانى جەتەۋ بولۋى قاجەت.

 اقتوبەلىكتەر دە ناۋرىز كوجەنى ءارتۇرلى دايىندايدى. ءبىراق، مىندەتتى تۇردە ءسۇر ەت اسىپ، وعان بيداي قوسىپ قايناتادى.

«ءبىز كوجەنى اجەمىز، انامىز دايىنداعان جولمەن ازىرلەيمىز. ناۋرىز كوجەگە بيداي، ءسۇت، سارى ماي، كەيدە مەيىز قوسامىز. سونىمەن قاتار، قۇرامىنداعى سۋ مەن تۇزدى دا ەسەپتەيمىز. ءبارىن قوسقاندا جەتى تاعام بولادى»، - دەدى قالا تۇرعىنى الماجان شاتاي قىزى. سونىمەن قاتار، كەيبىرى داننەن ارپا نەمەسە تارى قوسادى. ال اق تاعام رەتىندە اشى ايراندى تاڭدايدى.

وڭىرلەردىڭ اراسىندا ناۋرىز كوجەسى ينگرەديەنتكە ەڭ باي ءوڭىر - قىزىلوردا وبلىسى.

مۇندا بيداي، اق ۇرمەبۇرشاق، قىزىل ۇرمەبۇرشاق، جۇگەرى، ءماش، سوك تاعى باسقا داندەردى 5-6 ساعات سۋعا ءجىبىتىپ قويادى. جىلقى ەتى مەن قازىنى قازانعا سالىپ، 2-3 ساعات قايناتادى. پىسكەننەن كەيىن سورپادان الىپ، سۋىتادى. سورپاعا ءجىبىپ تۇرعان داندەردى سالىپ، ابدەن جۇمسارىپ پىسكەنشە قايناتادى. پىسۋگە جاقىنداعاندا جۋىلعان مەيىز بەن سوك قوسادى. ءپىسىپ تۇرعان ەت پەن قازىنى دا ءىرى- ءىرى ەتىپ تۋراپ سالادى. بارلىعى ابدەن پىسكەننەن كەيىن ەزىلگەن قۇرتتى دامىنە قاراي قوسادى.

ال اتىراۋلىقتاردىڭ پىسىرگەن كوجەسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار.

ول جاقتا دا ناۋرىز كوجەنىڭ قۇرامىندا سۋ مەن تۇزدان بولەك، ءسۇت، ءسۇر ەت، تارى، مەيىز بار. سونىمەن قاتار شىجعىرىلعان قۇيرىق مايى قوسىلادى ەكەن. ال سيىردىڭ ءسۇتى بولماعان جاعدايدا تۇيە ءسۇتى جاراي بەرەدى.

شىمكەنتتىكتەر دە مەيرامنىڭ باستى تاعامىن جەتى ءتۇرلى دامنەن جاسايدى. وعان تارى، ارپا، بيداي، بۇرشاق، كۇرىش سياقتى جەتى ءتۇرلى ءدان مەن اق قوسىلادى.

ەت، قازى، قارتا قايناعان سورپاعا داندەردەن ءبىرىنشى بيدايدى سالىپ، 5 مينۋت قايناتادى. ەكىنشى - جارمانى جانە كۇرىشتى سالىپ، 5 مينۋت قايناعان سوڭ، تارىنى قوسادى. داندەر ءپىسىپ بولدى- اۋ دەگەندە وتتان ءتۇسىرىپ، سالقىن جەرگە قويادى. قازاننان تۇسىرىلگەن ەتتەردى ۇساقتاپ تۋراپ، بارلىعىن سورپاعا ايرانمەن قوسىپ ارالاستىرادى.

وڭتۇستىكتە ءار ءۇيدىڭ كوجەسى ءبىرى- بىرىنە ۇقسامايدى. ءارقايسىسىنىڭ ءدامى ءارتۇرلى. جەتى داننەن جاسالاتىن بولعانىمەن، قوسپاسى بولەك. ماسەلەن، بىرەۋلەر قۇرت ەزىپ قوسسا، ەندى بىرەۋلەر قاتىق نەمەسە ايران ارالاستىرىپ جاتادى.

كەيبىر اپالارىمىز ماي ساقتاعان قارىندى ءبىر جۋىپ كوجەنىڭ تۇبىنە تاستاپ قويادى. بۇل وتە ەجەلگى ءادىس. ابدەن تۇزى سىڭگەن قارىن كوجەنىڭ ءدامىن كىرگىزىپ قانا قويماي، بويىندا قىشقىل ەلەمەنتتەرى جەتىسپەيتىن ادام ءۇشىن تاپتىرماس دارۋمەن كورىنەدى. كوجەگە جىلقىنىڭ ىستالعان جالىن داكەگە ءتۇيىپ قايناتۋ دا بار. مۇنى باتىستىقتار مەڭگەرگەن. ونداعى اعايىننىڭ كوجەسىندە ەرەكشە ءدام بولادى. جىلقىنىڭ جالىن جاي ىستامايدى، ارشامەن، ادىراسپانمەن، ءارتۇرلى تاۋ شوپتەرىمەن ىستاپ الىپ، كوجەگە قاتادى. شيكى جال كوجەگە وزىندىك ءدام بەرەدى. سونىمەن قاتار بۇل كۇنگى قىمىزدىڭ دا ءدامىن ەرەكشەلەۋ ءداستۇرى بار. ول - قىمىز پىسەتىن كۇبىنىڭ تۇبىنە جىلقىنىڭ شيكى مايىن ورامالعا ءتۇيىپ تاستاۋ. وسى ارقىلى قىمىز مايلى، قۇنارلى ءارى كەرەمەت ءدامدى بولادى ەكەن.

 ال ورتالىق قازاقستاندا، اتاپ ايتقاندا قاراعاندى وبلىسىندا دا ناۋرىز كوجەنىڭ باستى ينگرەديەنتى - سۇرلەنگەن جىلقى ەتى. قاراعاندىلىقتار كوجەگە ءوز جەرىندە وسەتىن «اقتوعايدىڭ اق بيدايىن» قوسادى. كەي اۋدانداردا سۇتپەن ارالاستىرسا، كەي اۋدانداردا قىشقىل ايران نەمەسە ەزىلگەن قۇرت قوسىلادى.

اۆتور: گۇلميرا عوسمانالي