اقىننىڭ ايەلى نە ءۇشىن وكىندى: مۇقاعالي ماقاتايەۆ تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءومىربايانى
مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانى قاراساز اۋىلىندا 1931 -جىلى 9 اقپاندا دۇنيەگە كەلگەن. اقىننىڭ ازان قويىپ شاقىرعان اتى - مۇحامەتقالي. ءبىراق اتا-اناسى پايعامبار اتىمەن ءجۇرۋ اۋىر تيەدى دەپ ءسابي كۇنىنەن «مۇقاعالي» دەپ ەركەلەتكەن. مۇقاعاليدەن كەيىن ءبىر قىز، ءۇش ۇل دۇنيەگە كەلەدى. وسىلاردىڭ ىشىندە ءبىر ۇل مەن قىز ءسابي كۇنىندە شەتىنەيدى.
فاريزا وڭعارسىنوۆا تۋرالى نە بىلەمىز؟
مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن قاراپايىم شارۋا ادامى بولىپ ءجۇرىپ، كەيىن وتانداستارىمەن بىرگە مايدانعا اتتانادى. ال اناسى ناعيمانعا اقىن اسا جاقىن بولماعان. ونى جەڭگە ەسەبىندە كورگەن. بۇل وتباسىنداعى تۇڭعىش ۇلدىڭ اتا-اجە قولىندا وسۋىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. وزىنەن كەيىنگى ىنىلەرى توقتارباي مەن كورپەشكە ەرەكشە قامقور بولىپ، ەرتە ەسەيەدى.
مۇقاعالي جاستايىنان ادەبي شىعارمالاردى ءسۇيىپ وقىپ، 14-15 جاسىنان ولەڭ جازا باستايدى. قازاق كلاسسيكتەرىنەن بولەك، ەسەنين، پۋشكين، بلوك، گەينە، گەتە، ديۋما، درايزەر، بايرون، بالزاك، شەكسپير جانە لوندوندى ءسۇيىپ وقيدى.
نارىنقولداعى ورتا مەكتەپ ينتەرناتتا ءبىلىم الىپ، كەيىن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە، شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا، كەيىن قاز م ۋ- دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقيدى. 1973 -جىلى ماسكەۋ قالاسىنداعى ماكسيم گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى اتانادى. ءبىراق بۇل وقۋىن دا سوڭىنا دەيىن ءتامامداماي، ءبىر جىلدان كەيىن ەلگە ورالادى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇعان بالالارىنا دەگەن ساعىنىشى مەن وقۋ باعدارلاماسىنا كوڭىلىنىڭ تولماۋى سەبەپ بولعان.
ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءبىلىم الماۋدى ءجون كورگەن اقىن اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى، تۋعان اۋىلىندا ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى، اۋداندىق گازەت ءتىلشىسى قىزمەتىن اتقارادى. ولەڭدەرى رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە 1950 -جىلدان باستاپ جارىق كورە باستايدى. كەيىن ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قارىم-قابىلەتىنە ۇلكەن سەنىم ارتىپ، 1962 -جىلى الماتى قالاسىنا قونىس اۋدارادى. الىپ شاھارعا كەلگەن سوڭ «قازاق» راديوسىندا ديكتور، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ءتىلشى، «جۇلدىز»، «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا مادەني قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق، جازۋشىلار وداعىنىڭ پوەزيا بولىمىندە كەڭەسشى قىزمەتىن اتقارادى. الماتىدا قارجىلاي قيىندىقتارعا تاپ بولعانىنا قاراماستان، وسىلايشا اقىن ءاردايىم قارا ولەڭگە دەگەن ماحاببات وتىن تۇتاتىپ وتىردى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ العاشقى جىر جيناعى 33 جاسىندا شىققان. بۇدان كەيىن 1964-76 -جىلدار ارالىعىندا سەگىز جىر جيناعى جارىق كورەدى. بۇگىندە اقىننان 1000-نان استام ولەڭ مەن پوەما قالدى. دالىرەك اقىننىڭ «قىرمان باسىندا»، «قويشى بالا - اكىتاي» ولەڭدەرى 1949 -جىلى «سوۆەتتىك شەكارا» گازەتىندە باسىلىپ شىقتى. بۇدان كەيىن 1951 -جىلى «ءىنىمنىڭ ويى»، «شەبەر» ولەڭدەرى «جاستىق جىرى» اتتى جيناققا ەندى. مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەما مەن پوەزيادان بولەك، اۋدارما دا جاساعان.
«قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ» حيكاياسى
اقىننىڭ جان دۇنيەسىن ءتۇسىنۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى جانە ونىڭ ومىرلىك سەرىگىنە اينالۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. ماحاببات تاقىرىبىنىڭ جىرشىسىنا اينالعان اقىننىڭ تۋىندىلارىنا اماناتپەن قاراۋ لاشىن ءازىمجانوۆاعا بۇيىرعان. مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ءسۇيىپ قوسىلعان جارى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىنشى وقىرمانى ءارى سىنشىسى بولا ءبىلدى.
«اكەمىزدىڭ العاشقى تۋىندىلارىنىڭ سىنشىسى انامىز بولدى. ول كىسى اۋىلدا دا، الماتىعا كوشىپ كەلگەندە دە ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق تىلىنەن ساباق بەرىپ ءجۇردى. اكەمنىڭ كابينەتىنەن شىعا سالا ولەڭىن اناما اكەلىپ وقىپ بەرەتىنى ەسىمدە. شەشەم مۇندايدا ءوز پىكىرىن ايتىپ وتىراتىن»، - دەيدى اقىننىڭ ۇلى جۇلدىز ماقاتايەۆ «حابار» ارناسىنىڭ «ەگىز جۇرەك» باعدارلاماسىندا.
اقىننىڭ ومىرلىك سەرىگىمەن كەزدەسكەن ءساتى بۇگىندە اڭىزعا اينالىپ، ەل اۋزىندا ءجۇر. كەلىنى باقىتگۇل قىدىرباي قىزىنىڭ ايتۋىنشا، ەنەسى شاشى توبىعىنا دەيىن تۇسەتىن، اققۇبا، سۇڭعاق بويلى، ادەمى قىز اتانعان. مۇقاعالي ماقاتايەۆ ونى بىرنەشە كىسىمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرىپ العاش كورىپ قالادى. سوندا لاشىن ءازىمجانوۆا اتتىڭ ۇستىندە شاۋىپ بارا جاتقان ەكەن.
اقىننىڭ ايەلى نە ءۇشىن وكىندى؟
«اپامىز اتتىڭ ۇستىندە ادەمى كورىنسە كەرەك. بىردەن «مەن وسى قىزعا ۇيلەنەمىن» دەپ ايتقان ەكەن. اتامىز بۇل كەزدە 17، ال انامىز 21 جاستا بولاتىن. «جاس ايىرماشىلىعىنا قاراماستان، اۋىلدا جۇرگەندە ءبىر- بىرىمىزگە حات جازىپ، ۇلكەن قارا تاستىڭ ۇستىندە وتىرىپ تاڭدى اتىراتىنبىز. سول كەزدە ماعان نەشە ءتۇرلى كەرەمەت ولەڭىن وقىپ بەرەتىن» دەپ ايتاتىن انامىز. بىردە اۋىلداعى كلۋبتا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» قويىلىمىندا اتام مەن انام باستى ءرولدى سومداپ، ماحاببات ۇشقىنى وسى كەزدە پايدا بولعان ەكەن. انام كوپكە دەيىن اتام جاس كەزىندە وزىنە جازعان حاتتاردى جيناماعانى ءۇشىن وكىنىپ ءجۇردى»، - دەيدى كەلىنى.
اقىن جۇرەگىن مازداتقان ارۋ بۇل كەزدە اۋىلعا جاڭادان كەلگەن جاس مامان بولاتىن. اقىن وزىنەن ءتورت جاس ۇلكەن ءبىلىمدى قىزدى قاراتۋدان ەش سەسكەنگەن جوق.
لاشىننىڭ شىن ەسىمى - ءلازيمان. جاقىندارىنىڭ ايتۋىنشا، ەر مىنەزدى بولعانى ءۇشىن جۇرت ونى لاشىن دەپ اتاپ كەتكەن.
سىرلى سەزىمگە تولى جىر ارناعان سۇيىكتىسىنە اقىن 1949 -جىلى قوسىلىپ، شاڭىراق كوتەرەدى.
اقىننىڭ جۇرەگىنە جازىلماس جارا سالعان قانداي وقيعا؟
وتباسىلارىندا التى بالا دۇنيەگە كەلگەنىمەن، ەكى ۇلكەن قىزى اجال قۇشادى. ەكەۋىنەن كەيىن 1953 -جىلى جۇلدىز، 1958 -جىلى الماگۇل، 1960 -جىلى ايبار جانە 1966 -جىلى شولپان ەسىمدى بالالارى دۇنيەگە كەلەدى.
«مايگۇل موتوتسيكل قاعىپ كوز جۇمعاندا، اكە-شەشەمنىڭ قاتتى قايعىرعانىن كوردىم. تۇنگى ساعات ەكىلەر شاماسىندا ەكەۋى ءبىر- ءبىرىن قۇشاقتاپ كەلدى. قايتىس بولار شاعىندا دا كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، كوپشىلىك تاراپىنان ەلەنبەي قالىپ جاتتى.
حالىق جازۋشىلار وداعىنان دا شەتتەتىلگەنىن جاقسى بىلەدى. مىنەزىنەن وزىنە تالاي جاۋ تاپتى. وتە كۇردەلى ادام ەدى. بىردە دىنمۇحامەد قونايەۆقا حات جازىپ، وزگەرىس بولا ما دەپ قاتتى كۇتتى»، - دەيدى جۇلدىز ماقاتايەۆ.
«العاش رەت اعىل- تەگىل جىلادى» ورالحان بوكەيدىڭ دوسى جازۋشىنىڭ قاتتى قينالعانىن ايتتى
ۇلكەن ۇلى اقىننىڭ مەيىربان ءارى اشىق جان بولعانىن ايتادى. كوپشىلىك ونى الىستان تانىپ، «مۇقاعالي كەلدى» دەپ ەلەڭ ەتە قالاتىن. كىتاپتارى باسىلىپ شىققان كەزدە ۇيدە ۇلكەن قۋانىش پەن توي بولعان. سونداي- اق، جۇلدىز ماقاتايەۆ اناسىن تۋىسقاندارىنىڭ «تاتە» ەمەس، «اعا» دەپ ايتقانىن ەسكە الدى. ول مۇنى اناسىنىڭ ەركەك شورا مىنەزىمەن بايلانىستىرادى.
كەلىنىنىڭ ايتۋىنشا، اقىن قايىن اتاسى الماتىدا جۇمىسسىز قالىپ، قاراجاتتان قاتتى قىسىلسا دا، قوناقجاي بولعان. كەيدە، ءتىپتى، قىسىلىپ جۇرگەنىنە قاراماستان، وزىمەن بىرگە ون شاقتى دوسىن ەرتىپ كەلىپ اس بەرەتىنىن ايتادى.
وسى زامانداعى ساياساتتىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرى اقىندى تالاي جىلاتتى. ءتىپتى، شاعىن كىتاپشالارىنىڭ ءوزى ساياسي سۇزگىدەن وتكەن. ال اقىن ءۇشىن تۋعان بالاسىنداي كورەتىن جىرلارىن بولشەكتەپ تاستاعاننان ارتىق قاسىرەت جوق ەكەنى ءسوزسىز.
اقىننىڭ ۇلى اكە جولىن قۋمادى
«اكەم «مەن بارلىق سىن مەن پەندەشىلىكتى كوتەرەمىن. بۇل نارسەگە شىدايمىن. ءبىراق شىعارماشىلىعىما تيىسكەن ادامداردى كوتەرە المايمىن» دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. ول ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىنا وتە ادال قارادى»، - دەيدى ۇلى.
جۇلدىز ماقاتايەۆتىڭ زاڭگەر ماماندىعىن تاڭداۋىنا اكەسى اسەر ەتكەن. اۋلەتىندە زاڭ سالاسىندا قىزمەتكەر بولماعاندىقتان، ۇلىنا زاڭگەر ماماندىعىن تاڭداۋعا كەڭەس بەرگەن.
حالىق اراسىندا كوپكە دەيىن «اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا مەن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ اراسىندا سەزىم بار» دەگەن اڭگىمە ءجۇردى. الايدا فاريزا وڭعارسىنوۆا وتاندىق باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتىندا مۇنىڭ تەك اعا مەن قارىنداستىڭ، اقىن مەن اقىننىڭ اراسىنداعى بايلانىس ەكەنىن ايتۋمەن بولدى.
ول اينالاسىنداعىلاردىڭ مۇنداي قارىم- قاتىناسقا شىنايى ءسۇيسىنىپ قىزىعۋدىڭ ورنىنا قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىن ۇرگىزۋگە تىرىسقانىن جاسىرمايدى. سونداي-اق، مۇنداي تار نيەتتى ادامدار «اللا تاعالادان جازاسىن الدى» دەپ ايتقان-دى.
«ەكى- ءۇش شۋماعىن وقىعان سوڭ «ويپىرماي-اي، نەتكەن ولەڭ. مىنانى كىم جازىپ ءجۇر؟» دەپ قاتتى تاڭعالدىم. شىداي الماي قاعازدىڭ سوڭىنا قاراپ ەدىم «مۇقاعالي ماقاتايەۆ، ەمحانا، پالەنىنشى جىل، تۇنگى ساعات ون ەكى» دەپ جازىلىپ تۇر ەكەن. مەن مۇقاعاليدى ومىرىمدە 2-3 رەت كوردىم. جاستاۋ كەزىمىزدە تاحاۋي احتانوۆتىڭ 50 -جىلدىق مەرەيتويىنا باردىق. شەت جاقتاعى ءبىر ۇستەلدە وتىرعان ەدىم جۇرت «ويباي، مۇقاعالي كەلە جاتىر» دەپ شۋلادى. كەنەت بىرەۋ ەكى يىعىما قولىن قويىپ تۇردى. جۇرتتا ءۇن جوق.
مەنىڭ دە مىنەزىم وڭىپ تۇرماعان سوڭ، ەكەۋى توبەلەسىپ كەتەر دەپ ويلاسا كەرەك. ءبىراق ۇندەمەدىم. قولىمنان جەتەكتەپ، اسپازشىلاردىڭ تاماق الىپ شىعاتىن جەرىنە اپاردى. «نە ايتاسىز، اعا؟» دەپ ەدىم، ءۇش رەت «بالا، شەڭبەردەن شىعۋ كەرەك» دەدى. قايتادان جەتەكتەپ اكەلىپ ورنىما وتىرعىزدى دا ءوزى كەتىپ قالدى. ەكەۋىمىزگە قاتىستى كوپتەگەن اڭگىمە بولدى. بالكىم ول كىسىنىڭ تاراپىنان ماحاببات بولعان شىعار. ماعان كەيدە جاقسى كورەتىنىن ۇيالىپ ايتا الماي جۇرگەن كىشكەنە بالا سياقتى ەلەستەيتىن»، - دەيدى اقىن.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ 1976 -جىلدىڭ 27 -ناۋرىزىندا باۋىر سيرروزى اۋرۋىنان كوز جۇمدى. ال ايەلى 2006 قايتىس بولدى. ءبىراز ۋاقىت اۋرۋحانادا جاتىپ ەمدەلمەك بولادى. سوندا اقىن ايەلىنىڭ قاتتى قينالعانىن كورىپ «كۇرسىنبەشى» اتتى ولەڭىن جازعان ەكەن.
بولاشاققا ۇلكەن ءۇمىت ارتقان اقىننىڭ مول مۇراسى ۇرپاق ساناسىندا ماڭگىگە ساقتالارى ءسوزسىز. ءوزىن پوەزيانىڭ سىڭارىنا بالاعان اقىن بيىل كوزى ءتىرى بولسا، 88 جاسقا تولاتىن ەدى.