الەمگە ايگىلى قۇپيا ۇيىمدار تۋرالى نە بىلەسىز؟

 استانا. قازاقپارات - الەمگە ايگىلى قۇپيا ۇيىمدار مەن مافيالىق توپتار جايلى بىلگىڭىز كەلە مە؟..

الەمدىك دەڭگەيدەگى كەيبىر قۇپيا ۇيىمدار قوعامنىڭ ءار سالاسىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسەر ەتىپ كەلەدى.

بۇلار ادامزاتتىڭ ءدىني سەنىمى جاعىنان بولسىن، مەملەكەتتەر ارا قاندى قىرعىن سوعىستا بولسىن، ءار ەلدىڭ ساياسي مۇددە تۇتاستىعىندا بولسىن، ءوز ماقساتتارىن ىسكە اسىرىپ كەلە جاتقان بولۋى ابدەن مۇمكىن.

تومەندە ءبىز دۇنيەدەگى كەيبىر ىقپالدى قۇپيا توپتار جايلى باياندايمىز.

***

«Fort beard mission» توبى - بۇل ۇيىم وتكەن عاسىردىڭ 50 -جىلدارى باتىس ەۋروپادا ا ق ش- قا قارسى كوزقاراس كەڭەيە باستاعان تۇستا ەڭ العاش رەت اشىققا شىققان ۇيىم بولىپ تابىلادى. بۇل ۇيىم ا ق شالى جانە كۇش- قۋاتى مىعىم ادامداردان ۇيىمداسقان. بۇلار ءار جىلى اتالعان ۇيىمنىڭ اتىمەن اتالعان بەلگىلى ءبىر سارايدا باس قوسىپ تۇرادى. كەيبىر سوزدەرگە سەنسەك، ا ق ش-تىڭ العاشقى كەزەكتى مەملەكەت قورعانىس ءمينيسترى رامس پەرد تە وسى ۇيىمنىڭ بەلدى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولعان دەسەدى.

بۇل ۇيىمدى كەي بايقاۋشىلار وتە قاتال ۇيىم رەتىندە باعالايدى. اتاۋلى توپتىڭ جوعارى جىكتەگى مۇشەلەرىن الەمدەگى ماڭىزدى وزگەرىستەردىڭ تۋىلۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر، ولار پرەزيدەنت سايلاۋىن شەڭگەلدەۋ، ۇكىمەتتى وزگەرتۋ، جاسىرىن قاستاندىق جاساۋ سەكىلدى جۇمىستارعا ارالاسىپ وتىر دەپ قارايدى.

ال كەيبىر ەلگە بەيمالىم قاۋەسەتتەردە، ا ق ش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى كەننەدي دجوننىڭ قاستاندىقپەن ءولتىرىلۋى وسى ۇيىممەن تىكەلەي قاتىستى دەيدى. جوعارى جىكتەگىلەر اقپارات كوزدەرىنىڭ سۇراعىنا «مۇنداي ۇيىم بولعان ەمەس» دەپ قانشا سەندىرگىسى كەلسە دە، ەرەكشە قاتال وسى ءبىر ۇيىمنىڭ ءالى دە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىنا سەنەتىن ادامدار كوپ.

***

كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، دۇنيە ەكونوميكاسىن قۇلدىراتۋعا كۇشى جەتەدى دەپ سەنەتىن «لوم كلۋبى» دەگەن ۇيىم بار. بۇل ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى دۇنيەدەگى ءبىلىمدى ەگەيلەردەن قۇرالعان بولىپ، ولار جەر شارى ساياساتىن بەلگىلەۋشىلەر دەپ قارالادى. بۇل توپتىڭ ەل بىلەتىن ەڭ نەگىزگى ماقساتى - ساياسات، يدەولوگيا جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەردىڭ وزگەرىسىن بۇكىل جەر شارى كولەمىندە باسقارۋ دەسە، كەيبىر ساراپشىلار «بۇل ۇيىمنىڭ ماقساتى ا ق ش ۇكىمەتىن اۋدارىپ، دۇنيەنى ون يمپەرياعا ءبولىپ باسقارۋ» دەپ كۇماندانادى. قالايدا، بۇل ۇيىم دۇنيەدەگى ەڭ ءىرى قۇقىقتى شەڭگەلدەپ وتىر دەپ قارايدى.

تاعى ءبىر ۇيىم «قۋباس» قوعامى

بۇل ۇيىم 1832 -جىلى قۇرىلعان دۇنيەدەگى ەڭ تىلسىم ۇيىم دەپ ەسەپتەلىنەدى. اتالعان ۇيىم مۇشەلەرى ا ق ش- تاعى ىقپالى كۇشتى قايراتكەرلەر مەن ۇلكەن قۇقىقتىلاردان قۇرام تاپقان. 2004 -جىلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسكەن كىشى بۋش پەن دجەك كەرري ەكەۋى دە وسى ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى دەگەن قاڭقۋ ءسوز كوپ ايتىلادى. بۇل ۇيىم مۇشەلەرى ءوز جەكە مۇراتتارىنان گورى، ۇيىمنىڭ مۇراتى ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى ەڭ جوعارى مۇددە دەپ ويلايتىن كورىنەدى. ال ا ق ش ۇكىمەتىنىڭ پەردە ارتىنداعى جاسىرىن كۇشى دە وسى ۇيىم بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ال كەيبىرەۋلەر بۇل ۇيىمدى ا ق ش-تاعى بايلىق پەن قۇقىقتىڭ سيمۆولى دەپ قارايدى.

جەر شارىنىڭ فينانسىن شەڭگەلدەپ وتىرعان ماسوندىق (Masson) ۇيىم جايلى كوپ ايتىلادى. ۇيىم اتىنىڭ قازا ق شا ماعىناسى «ەركىن تاس قاشاۋشىلار» دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل ۇيىم وتە ەرتەدە قۇرىلعان. ءتىپتى، بۇل ۇيىم مۇشەلەرى ۇيىم تاريحىن سوناۋ العاشقى ادامزات مادەنيەتى قالىپتاسا باستاعان كەزدەن تاراتادى. ال ناقتى تاريح بويىنشا، ماسسوندىق وردەن رەتىندە العاش 1212 -جىلى انگلياداعى فرانكماسوندار - «ەركىن تاس قالاۋشىلار» توبىنىڭ قايتا جاڭعىرعان لوجاسى تۇرىندە ومىرگە كەلگەن.

ال ا ق ش-تىڭ دجون ەەننەدي مەن اۆراام لينكولننان باسقا پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءبارى وسى ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى دەپ ايتىلادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسى ەكى پرەزيدەنتتىڭ ومىرىندەگى تىلسىم ۇقساستىقتار مەن ۇقساس ءولىمى جايلى وسى سايتتا ارناۋلى ماتەريال جاريالانعان بولاتىن. بۇل ۇيىم جايلى ينتەرنەت پارا ق شالارىن اقتارا قالساڭىز كوپتەگەن ماتەريال تابۋعا بولادى. ءتىپتى، ۇلى بريتانيانىڭ پاتشا ورداسىنداعىلاردىڭ باسىم كوبى دە وسى ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى بولىپ تابىلادى ەكەن.

ماسوندىق - قازىرگى كەزدە الەمدىك دامۋ بارىسىنا ۇلكەن ىقپال جاساپ وتىرعان كۇش. ماسوندىق تاريحىنداعى بۇل ءداۋىر الەمگە قارجى كاپيتالى ارقىلى جانە كۇش كورسەتۋ جولىمەن تولىق ۇستەمدىك ورناتۋدى كوزدەيتىن «جاڭا جيھان نيزامى»، مەگاترەند، جاھاندانۋ ءتارىزدى اۋقىمدى جوسپارلارمەن سيپاتتالادى.

ال كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل ۇيىم ساياسي- ەكونوميكالىق ۇستەمدىكتى عانا ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ كوركەمونەر سالاسىن دا مەڭگەرىپ وتىر دەلىنەدى. اۋەلى ايگىلى اقىن پۋشكيننىڭ ءولىمىن دە وسى ۇيىممەن بايلانىستىراتىندار بار. ورىستىڭ ۇلى اقىنى الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكين جاس كەزىندە ماسوندىق لوجاعا ءوز ەركىمەن مۇشەلىككە ەنگەن. ءبىراق ماسون باۋىرلارىنان كوڭىلى تەز قالعان اقىن لوجادان شىعىپ كەتەدى.

ۇلى اقىندى اجالعا جەتەلەگەن دە وسى قادام ەدى. ماسونداردىڭ ەكى بىردەي ليدەرى بارون گەككەرن مەن ونىڭ اسىراندى ۇلى جورج دانتەس ماسونداردىڭ بەلدى مۇشەسى، قۇپيا پوليتسيا باستىعى - گراف بەنكەندورفتىڭ كومەگىمەن پۋشكيندى دۋەلگە شاقىرۋعا قول جەتكىزەدى. سوڭعى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، سول كۇنى ەشقانداي دۋەل بولماعان! كەرىسىنشە، ۇلى اقىن ماسوندىق كەلىسىمنىڭ قۇربانى بولعان.

ويتكەنى، «قارا وزەندە» جاراقات العان پۋشكين دانتەس اتقان وقتان ەمەس، 20-30 مەتر قاشىقتىقتاعى بۇتالاردىڭ اراسىنان اتىلعان وقتان جارالانعان ەدى. دۋەل كەشكى قويۋ قاراڭعىلىقتا بولعانىن ەسكەرسەك، بۇتالاردىڭ كوزگە كورىنبەۋى وتە زاڭدى. ونىڭ ۇستىنە، سونشاما قاشىقتىقتا بولىپ دانتەس اتقان وقتان ءدال اناداي بوپ جارالانۋ مۇمكىن ەمەس. دەمەك، دانتەس جاي كوز الداۋ ءۇشىن عانا وق اتقان بولىپ شىعادى.

تاعى ءبىر قىزىعى وسى ماقالاعا ارقاۋ بولعان بارلىق قۇپيا ۇيىمدار ايگىلى ماسوندىقتاردىڭ قولىمەن جاسالىپ وتىرعان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ەگەر ولاي توپشىلاساق، الەمدە جالعىز عانا ماسوندىقتار دەگەن تىلسىم توپ بار دەگەن ءسوز.

التىن مەن ا ق شادا وتان جوق. ال قارجىگەر وتانشىلدىقتىڭ داڭق ەكەنىن تۇسىنبەيدى. ولارعا تەك پايدا بولسا، بولعانى (ناپولەون بوناپارت)

گەرمانيانىڭ ۇلتشىلدار پارتياسىنىڭ بيلىككە كەلۋ كەزەڭىندەگى تاريحي جاعدايدى زەرتتەگەن اقىلماندار ادولف گيتلەردىڭ العاش بيلىككە كەلگەن كەزدە ويلاعان ماقساتىنىڭ ەۆرەيلەردەن گەرمانيانى ارىلتۋ بولماعانىن، ول ءبىر بەيتاراپتىقتى دارىپتەيتىن گۋمانيست ەكەنىن جازادى. ال بيلىككە قول جەتكىزگەن العاشقى جىلدارى جەتى گەرمانيالىقتىڭ التاۋىنىڭ جۇمىسسىز قالىپ، حالىقتىڭ اش-جالاڭاش قيىندىقتار كورىپ جاتقانىن، ال گەرمانياداعى يەۆرەيلەر جالپى ەكونوميكا سالاسىن شەڭگەلدەپ، بۇكىل گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسىن ءوز بەتىمەن باسقارىپ، ا ق شا تاراتۋدان تارتىپ، پارلامەنت مۇشەلەرى مەن كەڭەس مۇشەلەرىنە دەيىن ساتىپ الىپ، تەك قانا ءوز اۋلەتتەرىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن جانتالاسىپ جۇرگەنىن كورگەن ول بىردەن ۇلتتىق تازالاۋ جۇرگىزۋشىگە اينالىپ شىعا كەلدى دە، گەرمانيانىڭ ەكونوميكانى باسقارۋ قۇقىعىن ءوز قولىنا قايتارىپ الادى.

ا ق ش-تىڭ دەم بەرۋىندە التى-اق جىلدا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاجەتتى بارلىق دايىندىقتاردى جاساپ بىتىرەدى. ايتۋعا قاراعاندا وعان كومەكتەسكەن حالىقتاراداعى بەلگىلى ءبىر ەسەپ ماداقتاۋدى ماقسات ەتكەن بانك بولىپ، ولار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ شەشۋشى كەزەڭگە كەلگەن كەزدە دە شۆەيتساريا بانكتەرى ارقىلى گيتلەر باسقارعان ۇكىمەتتەن ا ق شالاي كومەكتەرىن اياماعان ەكەن. ءدال وسى بانكتىڭ باسقارۋشىلارى ا ق ش-تىڭ ەكونوميكا سالاسىنداعى شونجارلارىنان ۇيىمداسقان قۇپيا توپ بولاتىن دەپ جازادى زەرتتەۋشىلەر.

بۇل توپتىڭ گيتلەرگە كومەك بەرۋىنىڭ سەبەبى، ا ق ش سوعىستا ەكونوميكالىق جەڭىسكە قول جەتكىزۋى ءۇشىن بەلگىلى ۋاقىت قاجەت بولعان. وسى دايىندىق ۋاقىت ءپىسىپ جەتىلگەنشە گەرمانيانىڭ جەڭىلىپ قالۋىنا استە بولمايتىن ەدى دەپ جازادى تاعى سول زەرتەۋشىلەر. ال ا ق ش ۇكىمەتىنىڭ پەردە ارتىنداعى بۇل قۇپيا توپ سول ماسوندىقتار ەدى دەسەدى.

***

سيسيليا ارالىنداعى يتاليا مافياسى

ءبىز ەندى وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى 20 -جىلى مەن وسى عاسىردىڭ باسىنداعى «قارا قوعام» (مافيالىق توپ) دەگەن اتپەن تانىس بولعان يتالياداعى ۇيىم تۋرالى ءسوز قوزعاپ كورەلىك. مىڭ جىلعا تاياۋ تاريحى بار يتاليا بىرلىككە كەلەتىن 19 -عاسىردىڭ 80 -جىلدارىنا دەيىن وسى مافيالىق توپتى سيسيليا ارالىنداعىلار «اقيقاتتىڭ جاقتاۋشىلارى» دەپ قۇرمەتتەپ كەلگەن بولاتىن. ويتكەنى كەزىندە فرانسيالىقتاردىڭ وتارلاۋىنا قارسى كوتەرىلۋدەن پايدا بولعان وسى قۇپيا ۇيىم زامان وزگەرىسىنە وراي ءوز باعىتىن وزگەرتىپ وتىرىپتى.

ەڭ العاش «اقيقات جاقتاۋشىلارى» اتانعان ۇيىم بىرتە-بىرتە يتالياداعى زاڭسىز ۋلى شەگىمدىك وتكەرمەلەۋشى، قۇمارحانا، زاۆودتار قۇرۋ، ءتىپتى يتاليانىڭ بولكا ءوندىرۋ سالاسىنا دەيىن كەڭەيگەن. وتكەن عاسىردىڭ 20 -جىلدارىنىڭ ورتاسىندا يتاليا بيلىگىنە فاشيستەردىڭ (بەنيتو مۋسسوليني باسقارعان ۇكىمەت) كەلۋى مەن سيسيليا ارالىنداعى بۇل ۇيىم قۋدالاۋعا تاپ بولعان. ءتىپتى قاندى قىرعىننىڭ قۇرباندىعىنا اينالدى.

فاشيستەردىڭ يتاليا «قارا قوعامىنا» سونشا وشىگۋىنىڭ سىرى سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى مۋسسوليني وسى ارالعا ساپارلاي بارۋى بارىسىندا جەرگىلىكتى مافيالىق توپتىڭ اتامانى ءارى قالاشىق باستىعى «مۇنشا كوپ قورعاۋشىلار مەن ميليتسيانىڭ مەن باسقارعان جەردە ەل كوسەمىن قورعاۋى ورىنسىز» دەگەن سوزىنەن تۋىلسا كەرەك. وسىدان كەيىنگى ۇكىمەت پەن وسى توپ اراسىنداعى قان-قاساپ قىرعىندا قانشا ادامنىڭ ءولىم-جىتىمگە ۇشىراعاندىعى جونىندە ناقتى دەرەكتەر ءالى دە جوق.

اۆتورى: الشىن ماتاي

 دەرەككوزى: «الەۋمەتتىك جەلى بەتتەرىنەن»