قىتايدىڭ «جۋى» دەپ جۇرگەنىمىز ءوزىمىزدىڭ تۇركىنىڭ جورامالى ەمەس پە؟

 جاركەنت. قازاقپارات - سينوپتيكتەردىڭ رەسمي اقپاراتى ءوز الدىنا، الماتى وبلىسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە جاركەنت ءوڭىرىنىڭ قىسقى سۋىقتى وزدەرىنشە وزگەشە سيپاتتاۋ سالتى بار.

اتالارىمىز، ۇلكەن كىسىلەر كۇننىڭ سۋىعىنا قاراپ «قىتايدىڭ جۋى عوي مىناۋ» ، «قىتايدىڭ جۋى كەلدى» دەپ وتىراتىن. ءاسىلى، بۇل سول قىتايدىڭ ەمەس، كونە تۇركىلەردىڭ، ياعني ءبىزدىڭ بابامىزدىڭ تابيعاتقا قاتىستى جاسايتىن ەسەپ- امالى ما دەگەن وي كەلەدى. البەتتە، مۇنى ءالى دە تولىققاندى زەرتتەۋگە بولادى. دەگەنمەن، سونداي ويدىڭ ءبىر پاراسىن وقىرمانعا ۇسىنىپ كورەلىك.

 جالپى باتىسىنداعى «التىنەمەل» اسۋىنان - شىعىستا شەكاراداعى المالى اۋىلىنا شەيىن، سولتۇستىگىندەگى جوڭعار الاتاۋىنان - وڭتۇستىكتەگى ىلە وزەنىنىڭ قامىستى جاعالاۋىنا دەيىن كوسىلىپ جاتقان كەڭ ولكە «جاركەنت ءوڭىرى» دەپ اتالاتىنىن قازىر جالپى جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. ال ەرتەرەكتە ول «قوڭىر قويىن» دەپ اتالىپتى. باياعى جۇت جىلدارى ىشكەرى جاقتان وسىناۋ قۇتتى وڭىرگە جوسىلا قونىس اۋدارعان جۇرتتىڭ «قوڭىر قويىنعا» جەتسەڭ، قارنىڭ اشپاس» دەگەن ءسوزى سودان قالسا كەرەك. تابيعاتى تاڭعاجايىپ بۇل ايماقتىڭ جەر جاعدايى دا سان الۋان. سۋلى- نۋلى جاسىل جەلەكتى بەلدەۋى دە، قيىرشىق قۇمدى توبەلەرى دە، توپىراعى كەزەرگەن ەرىندەي شىت- شىت جارىلعان ءشولدى- شولەيتتى القاپتارى دا بار. شىڭدارىمەن كوك تىرەگەن تاۋ باسىندا مينۋستىق كليمات ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان شاقتا، قالىڭ قامىسى قاۋلاپ وسكەن وڭتۇستىگىندە اپتاپ ىستىق اپشىڭدى قۋىرار ساتتەر دە ءجيى بولىپ تۇرادى.

 ال سۋىعى.. . سينوپتيكتەردىڭ رەسمي اقپاراتى ءوز الدىنا، بۇل وڭىردەگىلەردىڭ قىسقى سۋىقتى وزدەرىنشە وزگەشە سەزىنۋ، بولەكشە سيپاتتاۋ سالتى بار. ونى «قىتايدىڭ جۋى» دەپ اتايدى. جۇرت ەسەپتەۋىنشە تۋرا 22 - جەلتوقسان كۇنى «قىتايدىڭ جۋى» كىرەدى» دەيدى. بالا كۇنىمىزدە وسى ءسوزدى ەستىگەندە اڭعالدىقپەن: «ە- ە، شەكارىنىڭ ار جاعىنداعى قىتايلار قاتتى سۋىقتى ءبىز مۇزداسىن دەپ ادەيى جىبەرىپ جاتقان شىعار» دەپ ويلاعانىمىز دا راس. ءبىراق، وسى «جۋ» تۋرالى جورامالدى كونەكوز قاريالار ءالى دە ايتادى.

 قازىر جاركەنت وڭىرىنە وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن قىتايدان ورالعان جاسى جەر ورتاسىنا كەلگەن بولات قۇرساقباي دەگەن ورالمان باۋىرىمىز تۇرادى. ار جاقتاعى ماماندىعى - ءمۇعالىم. ال مۇندا از- اق ۋاقىتتىڭ ىشىندە الدىڭعى قاتارلى فەرمەرلەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ الدى. مىڭعىرعان مالى، جۇزدەگەن گەكتار ەگىستىگى، جەتكىلىكتى تەحنيكاسى بار. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات. سول قانداسىمىزدىڭ ايتۋىنشا: «جۋ» - قىتاي ءسوزى. قازاقشاعا ءتارجىمالاعاندا كادىمگى «توعىز» دەگەن ساندى بىلدىرەدى. ءبىر جىلدا بارلىعى توعىز «جۋ» بولادى. ونىڭ ءارقايسىسى توعىز كۇننەن تۇرادى. نەگىزى، قىتايلاردىڭ «جۋ» ۇعىمى وسى «توعىز» سانىنا بايلانىستى ايتىلسا كەرەك. ءبىراق، ارعى جاقتاعى قازاق قاۋىمى مۇنى «توعىس، توعىسۋ» دەگەن ماعىنادا تىلگە تيەك ەتىپ، «ءبىرىنشى توعىس» ، «ەكىنشى توعىس» دەپ قولدانادى.

 «ال ءبىزدىڭ ىلە وڭىرىندە بۇرىننان ەل اۋىزىندا اتالىپ كەلە جاتقان «جۋ» ءسوزى «توعىس» دەگەن امال اتاۋىمەن ۇندەسىپ كەلەتىن سياقتى. توعىس ءسوزى - ايدىڭ توعىسۋى دەگەن ءسوز. ياعني، اي مەن ۇركەردىڭ ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىنا كەلىپ، ۇركەردىڭ كورىنبەي قالۋى. وسى كەزدە جاۋىن - شاشىن بولىپ، اۋا رايىنىڭ وزگەرۋىن «توعىس» دەيدى. توعىس ءسوزى وسى ايتىپ وتىرعان، «توعىز» ءسوزىنىڭ ايتىلۋ بارىسىن دا وزگەرىسكە ءتۇسىپ ( توعىس) بولۋى مۇمكىن» ، - دەيدى بولات قارساقباي.

 سوسىن ول «قىتايدىڭ جۋ» - ىن بىلايشا ەسەپتەپ شىعارادى: جىل ەسەبى بويىنشا 9 ايدىڭ (قىركۇيەك) 22-كۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى. ارى قاراي كۇن قىسقارىپ ءتۇن ۇزارا باستايدى. سوسىن 12-ايدىڭ (جەلتوقسان) 22-كۇنى كۇن قىسقارىپ (جەرگە ءتۇسۋى الىستاپ) شەگىنە جەتەدى. وسى 22-جەلتوقساندى «قىتايشا جۋدىڭ» ءبىرىنشى كۇنى دەپ ەسەپتەيدى. ءبىر جۋ توعىز كۇننەن ەسەپتەلەدى. ماسەلەن، ءبىرىنشى جۋ - جەلتوقساننىڭ 30 - كۇنى بىتەدى. قاڭتاردىڭ 8- كۇنى ەكىنشى جۋ بىتەدى. وسىلاي جۋدان (توعىزدان ) توعىز جۋ بولادى. (9×9=81) . ءوستىپ اينالىپ كەلگەندە قىتايدىڭ 9 جۋى 81 كۇنگە شىعىپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن، جاڭا كۇن باستالاتىن ناۋىرىزدىڭ 22 سنە جاقىندايدى. 81 كۇن دەگەندە تاعى ءبىر توعىز كۇندى قوسىمشا جۋ ەسەپتەيدى (ونى قىتايلار جا جۋ دەيدى) . وسى كەزدە كۇن جىلىپ كوكتەمنىڭ لەبى كەلە باستايدى. وسى ءۇش اي (توقسان كۇن) نەگىزىنەن قىس ايى بولىپ، ناۋرىزدىڭ 22 سىنە تامان ناۋرىز كوكتەم مەرەكەسىنە جالعاسادى.

«مەنىڭ ويىمشا بۇل «قىتايدىڭ جۋى» ناۋرىزعا ءدوپ كەلۋى بەكەر ەمەس. قازاقتار اراسىندا وسىعان قاتىستى ءتامسىل كوپ. «بەسىنشى جۋ دا بەلىڭدى شەش» ، «توعىزىنشى جۋدا توبىقتاي توڭ قالمايدى» دەپ تە جاتادى. سوسىن قازاقتاعى ەسكىشە اي ەسەبى وتىز كۇننەن ەسەپتەلىپ جاڭا ايمەن سالىستىرعاندا كەي جىلى ءۇش كۇن، كەي جىلى ءتورت- بەس كۇن ايىرماشىلىق بولادى. قىتايدىڭ شاعانى (جاڭا جىل مەرەكەسى) قازاقتىڭ ەسكى ايىمەن بىردەي بولادى دا جىلدىڭ باسى سانالادى. ال «جۋ» اتاۋى (توعىس) بۇرىن اتا- بابالارىمىز قولدانىپ جاڭاشا جىل ساناۋى باستالعان سوڭ ۇمىتىلىپ قالعان. بولماسا ايدىڭ توعىسۋى، كۇننىڭ توعىسۋى دەگەن تەرمىندەر بەكەرگە شىقپاعان. ونىڭ ۇستىنە قىتاي ەلى دە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىن عۇن جانە ساقتارمەن مادەنيەت جاعىنان اۋىس- ءتۇيىس بولعان. ءتىپتى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 2-3-عاسىرلاردا ءۇيسىن حاندىعىمەن قۇداندالى بولعانى بەلگىلى. ءۇيسىن حاندىعى جويىلعاننان كەيىن بۇل اتاۋ تەك ءۇيسىن ەلى مەكەن ەتكەن جەتىسۋ وڭىرىندە ساقتالعان با دەپ تە ويلايمىن» ، - دەيدى بولات قارساقبايەۆ.

 قاراپ تۇرساق قيسىنعا كەلەدى. سوسىن ەسىمى ەلىمىزگە بەلگىلى ارقالى اقىن، ۇلاعاتتى ۇستاز، بايىرعى ەتنوگراف ادەپحان تورەحان ۇلى جاقىبايەۆتان سۇراعاندا، ول كىسىنىڭ تۇسىندىرمەسى دە بۇنى تولىقتىرا ءتۇستى. سانالى عۇمىرىنىڭ ءبىراز بولىگىن ارعى بەتتە - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە وتكىزگەن ول كىسىنىڭ پىكىرىنشە: «جۋ» - «سۋىق كەزەڭ» دەگەنگە دە سايادى.

 «بۇنىڭ ىشىندە ەڭ قاتتى سۋىعى - ءۇشىنشىسى. ونى قىتايشا «ءسان ءجۋسان» دەپ اتايدى. جالپى، تۋرا وسى شاق - كۇن جەردەن بارىنشا قاشىقتايتىن كەزەڭ ەكەنى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن قورىنەدى. حالىق بۇل ايازدى كۇندەردى «جۇگىرىپ بارا جاتقان يت قاتادى» دەپ بەينەلەپ ايتادى ەكەن. « ءدال وسى ءۇشىنشى «جۋ» كەزىندە سىرتقى داربازالارىن، ەسىگىن اشىپ تاستاۋ، ىلگەگىن ىلمەۋ - قىتايدىڭ دا، قازاقتىڭ دا بۇلجىماس قاعيداسى. بۇل - قاتتى توڭعان ادامدار كەز كەلگەن اۋلاعا ەمىن- ەركىن ەنىپ، جىلىنۋ ءۇشىن ۇيلەرىنە كىرسىن دەگەن ىزگى ويدان تۋعان» - دەيدى بۇگىندە سەكسەن جاستىڭ سەڭگىرىنە يەك ارتقان ابىز اقساقال ادەپحان تورەحان ۇلى.

 راس، جۋ تۋرالى اڭگىمە جۇرت اراسىندا ءالى دە بارشىلىق. «بەسىنشى «جۋدا» بەلىڭدى شەش» دەيدى بىلەتىندەر. بۇنىسى - البەتتە، ايازدىڭ بەتى قايتتى دەگەن يشارا. سۋىقتىڭ ساعى سىندى، ەندى ارقانى كەڭگە سالۋعا بولادى دەگەن ءسوز. ال سوڭعى توعىزىنشى «جۋدىڭ» تاۋسىلۋى - ءبىزدىڭ 21 - ناۋرىزدا باستالاتىن كوكتەم مەرەكەسىنىڭ باستالۋىنا جاقىندايدى. ءيا، تابيعاتتىڭ بۇل تىلسىم قۇبىلىسى ءار ۇلتتىڭ ۇعىمىنا سايكەس ءار قالاي ايتىلادى. ايتكەنمەن، ءبارى ءبىر ارناعا توعىسىپ، كەزەڭ- كەزەڭىمەن ءدال كەلەتىن قىسقى سۋىقتى اينىتپاي سيپاتتايدى. بۇعان وسى ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ كوزى ابدەن جەتكەن.

ايتسە دە، ءسوز سوڭىندا ءبىز بۇل ەسەپتەۋدى «قىتايدىڭ جۋى» دەگەننەن گورى، ارعى بابالارىمىزعا قاتىستى ەكەنىنە نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. نەگە تۇركىلەرگە تاڭعىمىز كەلەدى؟

 بىرىنشىدەن، «جۋ» - دىڭ ەسەبى - ناۋرىز مەرەكەسىنە قاراي ورايلاسۋى. ياعني، توعىزىنشى جۋ اياقتالعاندا ارى قاراي تەك جاڭا كۇنگە امالدار باستالادى. قىتايدىڭ ءوز ىشىندە جاڭا جىل - شاعان (كوكتەم) مەرەكەسىن قاڭتاردىڭ 20 سىنان اقپاننىڭ 5 ىنە دەيىنگى ارالىقتا تويلايتىنىن بارشاعا ايان. بۇل ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان قىتايدىڭ ءتول مەرەكەسى. ونىڭ ناۋرىزعا ەش قاتىسى جوق. دەمەك «جۋ» بويىنشا ەسەپتەگەندە ناۋرىزعا شىعاتىن مەرەكە دە ولارعا جات.

ەكىنشىدەن، تابيعات قۇبىلىسىنا، سۋىق كەزەڭگە قاتىستىرىلىپ ايتىلاتىن «قىتايدىڭ جۋى» دەگەندى كورشى ەلدەگى ىلە ءوڭىرىنىڭ جۇرتشىلىعى بولماسا، ىشكەرى قىتايدا دا، تارباعاتاي وڭىرلەرىندە دە ەشكىم بىلە بەرمەيدى. بۇنى كوبىنەسە سول جاركەنت ءوڭىرىنىڭ حالقى جانە سول وڭىرمەن جاپسارلاس جاتقان شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى اعايىندار ايتادى. باسقا وڭىردەن كەلگەن ورالمان اعايىنداردان سۇراعاندا دا ولار «جۋ» تۋرالى بىلىڭكىرەمەدى.

ۇشىنشىدەن، «جۋ» ءسوزى توعىز دەگەن ساندى بىلدىرەدى دەدىك. 9 سانى ارعىسى تۇركىلىك تانىم مەن تۇسىنىكتە، بەرگىسى قازاقى مادەنيەتتە قاسيەتتى سان بولىپ ەسەپتەلەدى. 3,7,9 ساندارىنا قاتىستى كونەدەن كەلە جاتقان ىرىم- تىيىمدارىمىز دا بار. ال قىتايلار 9 دان گورى، 6,8 ساندارىنا ءمان بەرەدى. 8 سانىن بايلىق دەپ سانايدى.

 قىسقاسى «قىتايدىڭ جۋى» - نىڭ ەسەبىن ناۋرىزعا قاراي اياقتاۋ قانشا دەگەنىمەن بىزگە كوپ جاقىنىراق. ناۋرىز ەجەلدەن كەلە جاتقان مەرەكەمىز. ەندەشە بۇل ەكى ارالىقتا ءوزارا بايلانىس بولۋى دا عاجاپ ەمەس پە؟ !

 

ءنۇرادىل بەگىمبەت