جۇيرىك جىلقىنىڭ سيپاتتارى

 استانا. قازاقپارات - تۇلپاردىڭ بىرنەشە سيپاتى بولادى. بۇگىن ىشكى، سىرتقى جانە قۇپيا سيپاتتارىمەن بولىسەمىز.

جىلقىنىڭ ىشكى سيپاتى

جۇيرىك جىلقىنى ىشكى اعزالارى: جۇرەك، بۇيرەك، وكپە، باۋىر، كوكباۋىرىنىڭ سيپاتىن جەتىك ءبىلۋ ارقىلى تانۋعا بولادى. بۇل اعزالاردىڭ قىزمەتى جىلقىنىڭ جۇيرىك نەمەسە شابان بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى.

جىلقىنىڭ جۇرەك قىزمەتىن كوزى ارقىلى، وكپەسىن تاناۋى ارقىلى، بۇيرەگىن قۇلاعى ارقىلى، باۋىرىن ءتىلى ارقىلى، كوكباۋىر قىزمەتىن كەڭسىرىگى ارقىلى تانۋعا تولىق نەگىز بار. وسىلاي جۇيرىكتىڭ ىشكى سيپاتتارىن بىلۋگە بولادى. كوكباۋىر سيپاتى.

شىن جۇيرىكتىڭ كوكباۋىرى وتە كىشكەنە بولادى. كوكباۋىردىڭ ۇلكەن- كىشىسىن جىلقىنىڭ ءتىس ەتىنە قاراپ ايىرادى. كوكباۋىر كىشكەنە بولسا، جىلقىنىڭ ءتىس ەتى اقشىل، جۇقالتاڭ كەلەدى. كوكباۋىرى ۇلكەن بولسا، ءتىس ەتى باربيعان، ىسىنگەن، ءوڭى قىزعىلت بولادى. سونداي- اق، كوكباۋىرى كىشى جىلقىنىڭ تاعى ءبىر سيپاتى: كەڭسىرىگى كەبىڭكى كەلەدى. ەگەر كوكباۋىرى ۇلكەن بولسا، كەڭسىرىگى دوڭەس بولادى.

كوكباۋىردىڭ ۇلكەن- كىشىلىگىن جىلقىنىڭ الامايىنا قاراپ تا ايىرادى. باۋىر سيپاتى. جۇيرىك جىلقىنىڭ باۋىرى كىشى بولادى. سىرتىنان اڭداعاندا: سالقى ءھام جازىق پوشىمداس. باۋىردىڭ ايناسى - ءتىل. ياعني، باۋىر سيپاتىن اتبەگىلەر جۇيرىكتىڭ تىلىنەن بايقاپ بىلەدى. باۋىرى كىشى جىلقىنىڭ سيپاتى: ءتىلى ۇزىن ءھام جۇقا، اقشىل كەلەدى.

ال، ءتىلى قىزىل ءارى قالىڭ بولسا، ونداي جىلقىدان جۇيرىك شىقپايدى. جۇرەك سيپاتى. دودا- دۋدان قورىقپايتىن، تاۋ- تاستى ەلەمەيتىن جۇرەكتى جۇيرىكتىڭ باستى بەلگىسى: كوز ايناسى قاراقىزىل نەمەسە كۇرەڭ ءتۇستى بولىپ كەلەدى. قۇلاق ءتۇبى جۋان، جۇرگەن سايىن ەكپىن قوسىپ وتىرادى. ەگەر وت شاشقان قوي كوزدى، قۇلاعى جاتاعان، جۇرگەندە جان- جاعىنا الاڭداعىش بولسا ول جۇرەگى ناشار جىلقى بولعانى.

مۇنداي جىلقى توپتى كورگەندە قالشىلداپ، دىرىلدەيدى، قاسىنداعى اتقا تىعىلعىش ءارى الىپ قاشادى، قارايعان- قۇرايعاننان جالتىلداپ ۇركىپ وتىرادى. جەتەككە جۇرمەيدى، يەسىنە سەنبەيدى، شىلبىر قاشاعان بولادى. قۇلاعى ەكى تاراپقا جايىلا بىتكەن جىلقى دا قورقاق سيپاتقا يە. جۇرەگى جاقسى ات ۇركىپ قورىقپايدى. توپتى كورگەندە، الىس جولعا جۇرگەندە اجاتتانىپ تىزگىن باسىپ وتىرادى. جەتەككە جەلماياشا ىلپىلدايدى.

قىسقاسى، يەسىنىڭ ىقپالىنا كونگىش اتتاردىڭ جۇرەگى ساۋ بولادى. وكپە سيپاتى. وكپەسى جاقسى جىلقىنىڭ تاناۋى كەڭ بولادى. دەم العاندا، دەم شىعارعاندا كەڭسىرىگى جايىننىڭ جەلبەزەگىندەي جەلبىرەپ تۇرادى. ناقتىراق ايتقاندا، وكپەسى كەڭ جۇيرىكتىڭ تاناۋى اقبوكەننىڭ تاناۋىنا ۇقساس كەلەدى. مۇنداي كەڭ تاناۋمەن شاپقان جۇيرىك ەركىن تىنىستاپ وتىرادى. جۇيرىكتىڭ تاناۋ جەلبىرشەگى جايباراقات تۇرعاندا قۋسىرىلىپ، شاپقان كەزدە كەڭەيىپ، ۇلكەيىپ كەتەدى.

ال، مۇرىننىڭ ىشىندەگى شەرشەۋدە 3-5 تەسىك بولادى. بۇل تەسىكتەردىڭ سانى كوپ بولعان سايىن جاقسى. ال، تاناۋ تەسىكتەرى تار نەمەسە شەرشەۋىندە تەسىگى جوق جىلقىلار ىشكە تارتقان اۋانى سىرتقا تولىق شىعارا الماي قىسىلادى دا، وكپەسىنىڭ كولەمى ۇلكەيىپ قابىرعاسىنا تىرەلىپ، تىنىسى تارايىپ، ەنتىگىپ، باۋىر جازا الماي قينالادى. بۇيرەك سيپاتى.

جۇيرىك اتتىڭ بۇيرەگى كىشكەنە بولادى. بۇيرەگى كىشى جىلقىنىڭ سيپاتى: قۇلاق ءتۇبى شوي، ءىشى كەڭ بولىپ بىتەدى ءھام ۇشى جۇقا، ۇشكىلدەنىپ كەلەدى. قۇلاق تەرىسى قالىڭ جىلقىدان جۇيرىك شىقپايدى.

قىراننان كوردىم قىلىش قياقتىنى،

تۇلپاردان كوردىم قۇرىش تۇياقتىنى،

تابانى تاعا ىلمەسە تيمەي تۇعىن،

تۇياعى تاستى سازداي يلەي تۇعىن،

كورمەدىم كۇرەڭ بەستى سياقتىنى.

(«جاپال باتىر مەن تاڭشەبەر قىز»)

جىلقىنىڭ سىرتقى سيپاتى

جۇيرىك جىلقىنىڭ ىشكى سيپاتىنان باسقا سىرتقى سيپاتتارى دا بولادى. وسى سيپاتتارىن ءبىلۋ ارقىلى جۇيرىك جىلقىنى تانۋدىڭ مۇمكىندىگى بار. ماڭدايى كەڭ، يەگى ءسۇيىر، قاباق سۇيەگى ۇلكەن جانە شىعىڭقى ەتسىز، جون ارقاسى جالپاق، قارنى، كوك ەتى جانە بۇلشىق ەتتەرى بۋىلتىق، ومىراۋى سالپى، ءتورت تۇياعى دوڭگەلەك ۇلكەن بولۋى شارت.

جىلىنشىگى ۇزىن سيدام، تۇمسىعى ۇشكىل، ساعالدىرىعى، ءتىلى جانە قۇلاعى باسقا جىلقىدان ۇزىنشا كەلەدى. ەكى قۇلاعىنىڭ ءتۇبى ەتتى، قۇيرىعى مەن شات سۇيەگىنىڭ تۇتاسقان جەرلەرى جۋانتىق جانە قابىرعاسىنىڭ اراجىگى قالىڭ بولادى.

مويىن ءبىتىمى سوپاقشا، ەكى قۇلاقتىڭ قالقانشا ۇشى جۇقا، سان ەتىنىڭ تومەنگى جىلىكپەن تۇتاسقان بۋىنى جانە باقاي سۇيەگى جىڭىشكە كەلەدى . كارى جىلىگى، جاق سۇيەكتىڭ ءشوپ شاينايتىن تۇسى، ساۋىرى، قۇيرىعى باسقا جىلقىعا قاراعاندا شولاق، قىسقالاۋ سيپاتقا يە. تاناۋىنىڭ قوس تەسىگى جانە كوزىنىڭ ۇستىڭگى ويماسى ۇلكەن، ءتورت تۇياعى جالپاق، شابى الشاق (الشيعان) بولادى. ماڭداي توبەسى، شوقتىعى، ۇشا، سەگىزكوزى بيىك كەلەدى.

ارتقى تۇياقتارى الدىڭعى تۇياقتارىنان ۇلكەن بولادى. قۇلاعى جالىنان بيىك شىعىپ، ارتىنان قاراعاندا اشىق كورىنىپ تۇرادى. كەكىلى كوز اياسىن جاپپايتىنداي جۇمساق، جىبەك سياقتى ەسىلىپ تۇرادى. قارىنى جۇمىر، مىنەزى سەرگەك، جايلى كەلەدى. ءتورت جىلىنشىگى، جون ارقاسى، ساعالدىرىعى، تۇمسىعى، ءتىلى، قۇلاعى ۇزىن بولۋى شارت.

ياعني، جىلقىنىڭ وسى اتالعان مۇشەلەرى ۇزىن بولسا، بۇل جۇيرىكتىكتىڭ بەلگىسى. قۇلاعىنىڭ ءتۇبى، باس ءبىتىمى، سانى، قۇيرىق ءتۇبى، شات سۇيەگى كەڭ بىتكەن جانە مويىنى، القىمى، تۇمسىعى ءسۇيىر، قوس قۇلاقتىڭ قىرى مەن ۇشار ەندىگى جۇقالتىم جىڭىشكە بولادى. ءتورت تۇياعى، قوس تاناۋى، قۇلاق ۇڭگىسى، بۇتى، اۋىزدىعى زور بولىپ كەلەدى جانە قۇيرىق ۇشى، قاپتالى، باقايى، تىستەۋلىگى قىسقا، ماڭدايى، شوقتىعى، سەگىزكوزدىڭ ۇشاسى بيىك بولادى. ءتورت اياعى بيىك سيدالى، بۋىندارى شور بۋناقتى، جەلكەلىگى مەن شوقتىعى جالعاسقان تۇينەك ءسىڭىرلى، اياقتارىنىڭ اراسى الشاق كەلەدى.

سۇبە قابىرعاسى مەن مىقىنىنىڭ اراسى جاقىن، قابىرعاسىنىڭ ءيىنى دوعال، اراسى ءجيى، كەڭسىرىگى كەڭ، جالى ۇزىن، كەۋدەنىڭ ويىندى ەتى ۇلكەن، بۇتى الشى تالتاق، كوك ەتى قالىڭ بولادى. باقايى تىك قىسقالاۋ، قىلتاسى ءتۇزۋ ءارى ۇزىن جىلقىنىڭ اياق الىسى جەڭىل كەلەدى. تەرىسى جۇقا، ءجۇنى تاقىر، جۇمساق، اينالىم ورايى كوپ جىلقى ەركىن ءارى جىلدىم قوزعالاتىن بولادى.

باس ءپىشىنى ۇزىن سوپاقشا، ەتسىز، ماڭدايى جالپاق، يەك سۇيەگىنىڭ شۇڭقىرى تەرەڭ، استىڭعى ەرنى جەر تىرەگەن، تاناۋى ءسۇيىر، ەزۋى قالىڭ بولادى. ءتىسىنىڭ ويىعى ءبۇتىن، قىرى وتكىر، دارا ات ازۋى سىرتىنا شىعىڭقى بولادى. قۇيرىق سۇيەگى ۇزىن، ءتۇبى جىڭىشكە جانە قىلى سۇيىق كەلەدى. قىزا شاباتىن جۇيرىك - قابىلان دەنەلى، ال، شىعا سالما جۇيرىكتەر ءتورتباق، الدى- ارتى تەڭ دوڭگەلەك دەنەلى بولادى. دەنەسى ۇزىن، الدىڭعى اياقتارى قىسقا، ارتقى اياعى ۇزىن ەڭكىش بولسا، ورگە شاباتىن جۇيرىكتىڭ بەلگىسى. الدى بيىك، ارتى الاسا بولسا ەڭىسشىل جۇيرىك. الدى-ارتى تەڭ ءتورتباق دەنەلى جۇيرىكتەر جازىقشىل بولادى. وت ورنىنداي تۇياعىڭ. ۇشقىرلى جەبە قۇلاعىڭ، ۇكىلى قۇيرىق، مايدا جال، ساۋىرلىعىڭ ەكى كەز، شۇيەلى بەلىڭ قۇرعان تەز.

(«قۇباعۇل») قۇپيا سيپاتى جۇيرىك جىلقىنىڭ قۇپيا سيپاتى بولاتىنى جايلى تاجىريبەلى ات سىنشىلارى الدەقاشان ايتىپ كەتكەن. ونى جىلقىنىڭ تىسىندەگى قاق، ويىق، قازىناق، داقتار ارقىلى جانە كوزى، شەمىرشەگى، قۇلاعى، ت. ب. مۇشەلەرىنىڭ سيپاتىنا قاراپ انىقتايدى. جىلقىنىڭ ۇستىڭگى كۇرەك ءتىسىنىڭ قىزىل ەتىنەن باستاپ، ۇشىنا دەيىن سوزىلعان ءجىپ ءتارىزدى ويىق بولسا، ول جۇيرىك اتقا ءتان بەلگى.

استىڭعى التى ءتىستىڭ اراسى اشىق، ءارى سىرتقا تەۋىپ تۇرسا، بۇل جىلقىدان جۇيرىك شىقپايدى، ءمىنىس اتىنا ءتان بەلگى. جىلقىنىڭ ءتىلى جاتىق ءارى جالپاق كەلسە، الامانعا شاباتىن بەلگى. استىڭعى ءتىستىڭ شەتكى بولىگىندە جىڭىشكە سىزىقشا سۇيەكتى تاڭبا وزەك بولسا، بۇل بابى كەلىسسە ورەن جۇيرىك بولاتىن جىلقىنىڭ بەلگىسى. ۇستىڭگى كۇرەك ءتىستىڭ ەتىنەن ءسال تومەن داق بولسا، بۇل قوياندى قۋىپ جەتەتىن ۇشقىر جۇيرىككە ءتان بەلگى. استىڭعى ءتىستىڭ قىزىل ەتىندە كوز كورىم ويىق بولسا، بۇل مىڭ اتتان وزىپ كەلەتىن تۇلپاردىڭ بەلگىسى.

ۇستىڭگى ماڭداي ءتىستىڭ شەتكىسىندە قىزىل ەتىنە جاقىن جەردە جاسىل داق بولسا، ول ورەن جۇيرىك جىلقىنىڭ بەلگىسى. جىلقى ءتىسىنىڭ سىرتقى ءمولدىر قاباتىندا مارجان ءتارىزدى بەلگىلەر بولسا، «اقمارجاندى» دەپ اتايدى. بۇل باپ تاڭدايتىن جۇيرىك. ۇستىڭگى تىسىندە كوز كورەرلىك كىشكەنتاي ءتورت ويما قوبى بولسا، بۇنداي جىلقى جاس كەزىندە شاڭتيمەس جۇيرىك بولادى. ۇستىڭگى ءتىستىڭ سىرتىندا ۇزىنشا كەلگەن قازىناق سىزىق بولسا، بۇل وقتاي ۇشقىر جۇيرىك بولعانى. استىڭعى تىستە ءۇش- ءتورت سۇيەك قازىناعى بولسا، سالقىن كۇندەرى جاقسى شاباتىن، ىستىقتا قانى تاسىپ بولدىرىپ قالاتىن جۇيرىككە ءتان بەلگى. ۇستىڭگى ءتىستىڭ ءدال ورتاسىندا سىرتقى ءمولدىر قابىنىڭ استىندا سىعىڭقى داق بولسا، بۇل ورەن جۇيرىك جىلقى بولعانى.

استىڭعى ءتىستىڭ ەتىندە شورلانعان ءۇش كوك جولاق بولسا، جاس كەزىندە بايگە بەرمەيتىن جۇيرىك جىلقىعا ءتان بولمىس. ۇستىڭگى ءتىستىڭ ءوڭ بەتىندە كوك تارلان، ورتا تۇسىندا جىلتىر داق بەلگىسى بولسا، الىسقا شاباتىن جۇيرىك دەلىنەدى.

جۇيرىكتىڭ تابانى جالپاق، ماي تابانداۋى جاقسى نىشان.

وت ورنىنداي كورىندى،

قۇيعان التىن تۇياعى.

توبەسىندە كورىندى،

قايشىلانعان قۇلاعى.

(«قاراساي- قازي»)

قىدىرا جال، قىل قۇيرىق،

ءبىر جىلقىدان قالمادىڭ.

اۋىزىڭا قاراسام،

اعىپ جاتقان دارياداي.

تاناۋىڭا قاراسام،

تاۋعا بىتكەن جىراداي.

كوزىڭە سەنىڭ قاراسام،

تولتىرىپ كومگەن ۇراداي.

(«نارىك باتىر» )

بەكەن قايرات ۇلى، "ەگەمەن قازاقستان"