ۇيقىداعى ادام ەففەكتى

 استانا. قازاقپارات - بارلىعىمىزدىڭ قانداي دا ءبىر نانىم- سەنىمدەرىمىز بار جانە ءبىز ولارعا جابىسىپ قالعانىمىز سونداي، ەشتەڭەگە قاراماستان وزىمىزدىكى دۇرىس ەكەنىن دالەلدەۋگە دايىن تۇرامىز.

ءبىراق ءسىز وسى نانىم- سەنىمدەرىڭىزدىڭ ءتۇپ- توركىنى جايىندا ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ ولار شىنىمەن- اق ءسىزدىڭ نانىم- سەنىمدەرىڭىز بە جانە ولار شىنايى دەرەككوزدەردەن الىنعان با؟ نەمەسە ءسىز، ءوزىڭىز بىلمەي قالىپ، باسقا بىرەۋدىڭ پىكىرىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ونىڭ شىنايىلىعىنا قالاي سەنىپ قالعانىڭىزدى بىلمەي قالدىڭىز با؟

پسيحولوگيادا بۇنداي فەنومەن «ۇيقىداعى ادام ەففەكتى» دەپ اتالادى. بۇل ماقالادا ءبىز ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرىپ، ءوز نانىم- سەنىمدەرىمىزدىڭ كامىلدىگىن جانە كۇماندى اقپاراتتىڭ اسەرىنە بوي ۇرىپ جۇرگەنىمىزدى قالاي تەكسەرۋدى ءبىلىپ الامىز.

سونىمەن، ۇيقىداعى ادام ەففەكتى - بۇل اقپاراتتىڭ (ايتا كەتەتىنى راس بولۋ ىقتيمالدىعى تومەن نەمەسە كۇماندى دەرەككوزدەن الىنعان اقپارات) ادامداردىڭ پىكىرىنە كەلتىرەتىن ىقپالىن كورسەتۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن ۇعىم ءسوز (تەرمين). بۇل فەنومەن ادام بەلگىلى ءبىر حابارلامانى، ونى شىنايى دەپ قابىلداماعاندىقتان، باس كەزىندە ەش ەلەمەي قويادى دا، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت (ادەتتە بۇل بىرنەشە اي) وتكەن سوڭ، بىرتىندەپ ول حابارلامانىڭ شىنايىلىعىنا سەنە باستايتىن كەزدە پايدا بولادى.

بۇل فەنومەندى العاش رەت ا ق ش- دا حوۆلاند، لامسدەين جانە شەففيلد اتتى عالىمدار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولىپ جاتقان وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارى ۇگىت- ناسيحات جۇرگىزۋ ءۇشىن كورسەتىلەتىن فيلمدەردىڭ ساربازداردىڭ سوعىسقا دەگەن ىقىلاسىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن تەكسەرۋ كەزىندە اشتى.

تاجىريبەلەر سەرياسىنىڭ ناتيجەسىندە «بريتانيا ءۇشىن ۇرىس» فيلمى كورسەتىلگەن سوڭ 5 كۇن وتكەندە ساربازدارداردىڭ سوعىس تۋرالى پىكىرى ولاردىڭ باستاپقى ويىنان اينىماعانىن، ال 9 اپتا وتكەن كەزدە جاعداي اناعۇرلىم وزگەرگەنى انىقتالدى: ۇگىت- ناسيحات ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، ساربازداردىڭ سوعىسقا قاتىستى ويى جاقسارا باستادى.

يەل ۋريۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى كارل حوۆلاند اقپارات ادامعا كەيىندەپ اسەر ەتەتىن بۇل فەنومەندى «ۇيقىداعى ادام ەففەكتى» (sleeper effect) دەپ اتادى. فەنومەننىڭ اقيقاتتىلىعى عىلىمي پسيحولوگيانىڭ باسقا وكىلدەرى تاراپىنان الدەنەشە رەت سىن تەزىنە الىندى، ويتكەنى تەك كينولەنتالاردى كورىپ، ۇزاعىراق ۋاقىت ءوتۋ عانا ساربازداردىڭ كوڭىلىنىڭ وزگەرىپ كەتۋىنە اسەر ەتكەنىن ءدال باسىپ ايتۋعا بولمايدى.

بۇل قالاي ارەكەت ەتەدى؟

 مىنانداي جاعدايدى ەلەستەتىڭىز: سىزگە تانىس مەيرامحانا تۋرالى رەپورتاج كورىپ وتىرسىز دەلىك، وندا ول مەيرامحانانى قاتتى سىناپ جاتىر، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن كوزگە شۇقىپ تۇرىپ كورسەتىپ جاتىر، بىلايشا ايتقاندا ونى جەردەن الىپ جەرگە سالىپ جاتىر. وسىدان كەيىن ءسىز ماتەريالدىڭ مەيرامحانانىڭ باسەكەلەستەرىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاسالعانىن ءبىلدىڭىز، ياعني، رەپورتاجدا ايتىلعان اقپاراتقا سەنۋگە بولمايدى، وسى سەبەپتى رەپورتاجدان كەيىن ءسىزدىڭ مەيرامحانا جايىنداعى پىكىرىڭىز وزگەرە قويمايدى. الايدا، ءسىز اقپارات كوزىنە سەنبەي تۇرساڭىز دا، بولاشاقتا ءسىزدىڭ اتالعان مەيرامحاناعا بارعىڭىز كەلمەي قالاتىنىڭىزدىڭ جانە ول تۋرالى ايتىلعان جامان سوزدەرگە يلانىپ قالۋىڭىزدىڭ ىقتيمالدىعى جوعارى.

قانشا جەردەن قيسىنعا كەلمەيدى دەسەك تە، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەن كەزدە ءبىز باس كەزىندە ەش نانباعان نارسەگە سەنە باستايمىز: باستاپقىدا كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتقان اقپارات يلانىمدى سياقتى كورىنىپ، اقىر اياعىندا اقيقات رەتىندە قابىلدانادى.

ۇيقىداعى ادام ەففەكتىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە تىرىساتىن ءۇش گيپوتەزا بار.

ۇمىتىپ قالۋ

 نانۋ ۇدەرىسىن زەردەلەگەن كارل حوۆلاند ارىپتەستەرىمەن بىرگە ۇيقىداعى ادام ەففەكتىنىڭ پايدا بولۋى دەرەككوزىنىڭ كۇماندىلىگى تۋرالى نەگاتيۆتى ويدىڭ ۇمىتىلىپ كەتىپ، جادىمىزدا حابارلامانىڭ ءوزى جايلى اقپارات قانا قالاتىندىعىنان دەپ جورامالدادى.

ديسسوتسياتسيا

 كەيىنىرەك عالىمدار وزدەرىنىڭ پوزيتسياسىن ناقتىلادى دا، «اقپارات كوزىنىڭ حابارلامانىڭ وزىمەن بايلانىسى (اسسوتسياتسيا) ۋاقىت وتە كەلە ادامنىڭ زەردەسىندە كومەسكىلەنىپ كەتەدى» دەگەن جاڭا تەوريانى ۇسىندى. باسقاشا ايتساق، ادامنىڭ بىلەتىنى مەن قالىپتاسقان كۇيى ءبىر بىرىمەن بايلانىسى جوق، ولار ءبىر بىرىنەن دەربەس بولادى. ديسسوتسياتسيا تەورياسىن تەكسەرۋ ءۇشىن زەرتتەۋشىلەر ادامدارعا بەدەلدى عالىمداردىڭ ايتقانى مەن اتاعى جايىلماعان گازەتتەردە جازىلعان ءدارى-دارمەك تۋرالى اقپاراتتى ۇسىنىپ، ولاردىڭ ءدارى-دارمەككە قالاي قارايتىنىن زەردەلەدى.

اقپارات بەرىلگەن بويدا بەدەلدى اقپارات كوزدەرىنە بىلدىرىلگەن سەنىم كوبىرەك بولدى، ءبىراق 4 اپتا وتكەننەن كەيىن جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرىپ شىعا كەلدى: گازەتتەردەگى ماعلۇماتقا بىلدىرىلگەن سەنىم ارتىپ، «بەدەلدى» اقپاراتتىڭ شىنايىلىعىنا كۇمان ارتا باستادى. بۇل رەتتە سىناقتان وتۋشىلەرگە باستاپقى جاعدايدى ەستەرىنە سالعاندا ولار زەردەلەنىپ جاتقان پروبلەما بويىنشا باستاپقى پىكىرىنە ورالعانىن ايتۋ كەرەك.

ديففەرەنسيالدى ءبولىنىس

حوۆلاند پەن ونىڭ ارىپتەستەرى نەگە حابارلامانىڭ ءوزى ۇمىتىلماي، ءبىرىنشى كەزەكتە دەرەككوزىنىڭ شىنايىلىعى تۋرالى اقپارات، ەكى كومپونەنت تە بىردەي ماڭىزدى بولعانىنا قاراماستان، ۇمىتىلىپ كەتەتىنىن تۇسىندىرمەدى. بۇل ماسەلەنى گرينۆالد پەن پراتكانيس جانە ولاردىڭ كومانداسى ۇيقىداعى ادام ەففەكتىنىڭ پايدا بولۋىنا قاجەتتى ناقتى پارامەترلەردى ايقىنداۋعا ارنالعان تاجىريبەلەر سەرياسىندا زەرتتەدى.

زەرتتەۋ ناتيجەسى اقپاراتتىڭ اسەرىنىڭ باسەڭدەۋ جىلدامدىعى مەن ونى قۇنسىزداندىراتىن فاكتور (دەرەككوزىنىڭ كۇماندىلىگى) ولاردى ادامعا ايتۋ رەتىنە بايلانىستى ەكەنىن كورسەتكەن. باسقاشا ايتقاندا، اقپارات بەرىلگەن مالىمەتتەردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ كۇمان تۋدىراتىنى تۋرالى حابارلامانىڭ الدىندا جۇرەتىن جاعدايدا ۇيقىداعى ادام ەففەكتىسى پايدا بولادى. وسىلايشا دەرەككوز تۋرالى ماعلۇمات جادتان جويىلىپ، الىنعان اقپاراتتىڭ اسەرى عانا قالادى.

ۇيقىداعى ادام ەففەكتى ىقپال ەتەتىن جاعدايلار

 زەرتتەۋشىلەر ۇيقىداعى ادام ەففەكتى مىنا شارتتار ءبىر ۋاقىتتا ورىندالعان جاعدايدا عانا بايقالادى دەپ شامالايدى:

1. حابارلاما انىق، ەموتسيالىق تۇرعىدا جانە نانىمدى تۇجىرىمدالعان؛

2. قۇنسىزداندىرۋشى ستيمۋل (دەرەككوزىنىڭ كۇماندىلىگى) ادامنىڭ اقپاراتقا دەگەن كوزقاراسىنىڭ سول مەزەتتە- اق وزگەرىپ كەتۋىن بولدىرماۋعا قاۋقارلى؛

 3. ناقتى سول ساتتەگى كوزقاراسقا بەرىلگەن باعا مەن ۋاقىتىنان كەيىندەپ بەرىلگەن باعا ارالاعىندا جەتكىلىكتى ۋاقىت ءوتتى؛

4. حابارلاما، ۋاقىتىنان كەيىندەپ بەرىلگەن باعا كەزىندە كوزقاراستى وزگەرتۋگە ىقپال ەتە الاتىنداي، كۇشتى.

دەيتۇرعانمەن، جوعارىدا ءتىزىلىپ شىققان فاكتورلاردىڭ ناقتى ومىردە ءبىر ۋاقىتتا بولۋى سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي بولسا دا، ۇيقىداعى ادام ەففەكتىنىڭ پايدا بولۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ءبىلىمدى ەسكەرۋسىز تاستاماعان ءجون. ءبىز ءبىر قاراعاندا بىلىنەر-بىلىنبەس دەتالدىڭ قالىپتاسىپ قويعان پىكىرىمىزگە اسەر ەتەتىن جاعدايلارمەن كۇندەلىكتى ۇشىراسىپ ءجۇرمىز. مىسالى: ساياحاتتاۋ تۋرالى ادەمى بۋكلەتتى وقىپ تۇرىپ، اياق جاعىنا جەتكەندە ساپار قۇنىنا تاماقتاندىرۋ كىرمەيتىنىن بىلەمىز، نەمەسە قانداي دا ءبىر ازىق ءتۇرىنىڭ پايداسى تۋرالى ماقالانىڭ اياق جاعىندا ءوندىرۋشى تۋرالى جاعىمسىز ايعاقتاردى تاۋىپ الامىز.

قۇنسىزداندىرۋشى ستيمۋلى بار يلانىمدى اقپاراتتى العان سايىن ءبىز ءوزىمىز ۇيقىداعى ادام ەففەكتىسىنە دۋشار بولىپ قالۋىمىز مۇمكىن. مۇقيات بولىڭىز، قوسىمشا مالىمەتتەردى، اقىل- كەڭەستەردى جانە ايعاقتاردى زەردەلەڭىز، سىني كوزبەن قاراپ، دۇرىس قىزىعۋشىلىق تانىتىڭىز. بۇل سىزگە ءوزىڭىزدىڭ نىق پوزيتسياڭىزدى ساقتاۋعا جانە باسقالاردىڭ ايلا- شارعىلارىنان قورعانا الۋىڭىزعا كومەكتەسەدى.