ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى ناۋرىز مەيرامىن جاڭاشا اتاپ ءوتۋدىڭ جولىن كورسەتتى

استانا. قازاقپارات - ق ر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا ۇلتىمىز ءۇشىن ۇلىق مەرەكە ناۋرىز مەيرامىن جاڭاشا اتاپ ءوتۋدىڭ جولىن كورسەتتى.

وسىعان وراي قازاقپارات وقىرمانداردىڭ نازارىنا ءمينيستردىڭ تىڭ باستامالارىن ۇسىنادى.

***

ناۋرىز - الەمنىڭ ەڭ كونە مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى. «ناۋرىز» جاڭا كۇن دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ناۋرىز مەرەكەسى 1991-جىلى 15- ناۋرىزدا قازاقستان پرەزيدەنتى جارلىعىنىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولىپ، 2009-جىلدىڭ 24- ساۋىرىندە ناۋرىز ايىنىڭ 21، 22، 23 كۇندەرىنە «ناۋرىز مەيرامى» دەگەن اتاق بەرىلدى. ناق، وسى كۇننەن باستاپ، رەسپۋبليكامىزدا ناۋرىز مەيرامى كەڭىنەن اتاپ وتىلە باستادى.

ناۋرىز - جاڭا فورماتتا

ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ «جىل باسى ناۋرىزبەن بىرگە ىزعارلى قىستىڭ ورنىن شۋاقتى كوكتەم باسىپ، تىرشىلىك قايتا تۇلەيدى. بۇل كۇنى ادامدار بۇلاق كوزىن اشىپ، تال ەككەن، جوق-جىتىككە جاردەمدەسكەن. الىس كەتكەن اعايىن قاۋىشقان، اراز جاندار تاتۋلاسىپ، قايتا تابىسقان» دەپ، ناۋرىزدىڭ تالىمدىك ءارى تاربيەلىك مازمۇنىن اشىپ كورسەتىپ بەردى.

ەندى زامان تالابىنا ساي ناۋرىزدىڭ فورماتىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت. ناۋرىزدىڭ ايرىقشا ءتالىم-تاربيە، قادىر-قاسيەت بەرەتىن تۇرلەرى وتە ەرەكشە. سوندىقتان، ناۋرىز مەيرامىنا جاڭا رەڭك بەرۋ ءۇشىن، ادامنىڭ ۇلتىنا، ءدىني باعىنىستىلىعىنا قاراماستان، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارعا ءمان بەرە وتىرىپ، قازاقستان حالقى تۇگەل قامتىلاتىنداي مازمۇنىن جاساۋ كەرەك.

ەل اراسىندا «ناۋرىز مەرەكەسى بۇقارالىق سيپاتتان اجىراپ، ساحنالىق كەيىپكە ەنىپ، ازداعان جۇرتشىلىقتىڭ قىزىقتاۋىنا عانا اينالعان فولكلورلىق قويىلىم كورىنىسىنەن اسپاۋدا» دەگەن پىكىر قالىپتاستى. سوندىقتان مەرەكەنىڭ وزىنە سايكەس اتريبۋتتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق اۋقىمنان جالپى قازاقستاندىق مەرەكە دارەجەسىنە جەتكىزگەن ءجون. مەرەكەدە باقىلاۋشىلار بولمايدى، ءبارى دە قاتىسۋشى.

ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى: ۇلتتىق نامىس پەن رۋحاني بولمىسىمىزدى جاڭعىرتۋ. سوندىقتان دا ناۋرىزعا ىرگەلى ىزدەنىستەر مەن تاريحي، ءارى زاماناۋي شارالار كەرەك. مۇنىڭ بىرنەشە جولى بار. اتاپ ايتقاندا:

باستى قۇندىلىق - بۇلدىرشىندەر

جاڭا جىلدا اياز اتانىڭ، روجدەستۆودا سانتا-كلاۋستىڭ سابيلەرگە سىيلىق بەرۋى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە تارتۋ-تارالعى جاساۋى سياقتى ءداستۇردىڭ بەرىك ورنىعۋى بۇل مەرەكەلەردى حالىققا بارىنشا جاقىنداتقانى ءمالىم. جاڭا جىلدان ءاربىر بالا توسىن جاڭالىقتار كۇتەدى. ناۋرىزدا دا بالالاردىڭ ەسىندە قالاتىنداي مەرەكە سىيلاعانىمىز ءجون.

دەمەك، ناۋرىزدى تويلاۋ ارقىلى ءبىز بار جاقسىلىعىمىزدى، شاراپاتىمىزدى بۇلدىرشىندەرگە ارناۋىمىز كەرەك.

قازىرگى زامانعا لايىقتاپ، شوكولادپەن كومكەرىپ، كورنەكى قاپتاماسىن جاساپ، كوز تارتار قوراپقا سالىپ، ۇلتتىق تاعام اياسىندا ازىرلەنەتىن جەنت، تالقان، بالقايماق، كىلەگەي، قۇرت، سۇزبە، ۋىز، ىرىمشىك جانە تاعى باسقالارىن ادەمى دە شاقتى ەتىپ ازىرلەۋ پروتسەسىن جولعا قوياتىن مەزگىل جەتتى.

ناۋرىز دەمالىسى

مىسالى، كۇنتىزبەلىك جاڭا جىل - 1- قاڭتار ءوزىنىڭ مىقتى يدەولوگياسىمەن، سان الۋان بەلگىلەرىمەن وتباسىلىق مەرەكەگە اينالعانى ءمالىم. بۇل ورايدا، ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق مەيرامدى وتباسىندا، جاقىندارىنىڭ جانىندا قارسى الۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋ ماقساتىندا 14-23- ناۋرىز ارالىعىندا (10 كۇن) ناۋرىز دەمالىسى بەلگىلەنۋى ءتيىس.

بۇل جەردە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ بۇرىنعى 24- ناۋرىز بەن 1- ءساۋىر ارالىعىنداعى 3- توقسان دەمالىسى ون كۇنگە جىلجىپ، ولار وسى ناۋرىز مەيرامىن وتباسىمەن، اعايىن-تۋمالارىمەن قارسى الۋعا مۇمكىندىك الار ەدى. سونداي-اق، توقسانارالىق دەمالىستاردىڭ اراسىندا جيىلىك تەپە- تەڭدىگىنىڭ ساقتالۋىنا مۇمكىندىك تۋادى.

دەمالىستار اراسىنداعى جيىلىك:

بۇرىنعى كەستە

3- توقسان

4- توقسان

10- قاڭتار مەن 24- ناۋرىز

1- ءساۋىر مەن 24- مامىر

2 اي 14 كۇن

2 اي 14 كۇن

74 كۇن

54 كۇن

جاڭا نۇسقا

3-توقسان

4- توقسان

10- قاڭتار مەن 14- ناۋرىز

24- ناۋرىز بەن 24- مامىر

2 اي 4 كۇن

2 اي 1 كۇن

64 كۇن

61 كۇن

ناۋرىز نىشانى

جاۋقازىن، بايشەشەك نەمەسە قىزعالداق ناۋرىزدىڭ اتريبۋتتىق بەلگىسى، ەمبلەماسى رەتىندە بەكىتۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى كەڭ بايتاق ەلىمىز «قىزعالداقتىڭ وتانى» ەكەندىگى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن.

ەلباسىمىز «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا: «قازاقستان اۋماعىنداعى شۋ، ىلە تاۋلارىنىڭ ەتەگىنەن ءالى كۇنگە دەيىن جەرگىلىكتى وسىمدىكتەر الەمىنىڭ جاۋھارى سانالاتىن رەگەل قىزعالداقتارىن باستاپقى كۇيىندە كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇل اسەم وسىمدىكتەر ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تيان-شان تاۋلارىنىڭ ەتەگى مەن شولەيت دالانىڭ تۇيىسەر تۇسىندا پايدا بولعان. قازاق توپىراعىنداعى وسىناۋ قاراپايىم، سونداي-اق، ەرەكشە گۇلدەر ءوز ادەمىلىگىمەن كوپتەگەن حالىقتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، بىرتىندەپ بۇكىل الەمگە تارادى» دەپ باسا ايتقان بولاتىن. ادامزاتقا ادەمىلىك سىيلاپ جۇرگەن قىزعالداقتىڭ الەمدە 3 مىڭنان استام ءتۇرى بار دەسەك، ەلىمىزدە ونىڭ 35 ءتۇرى وسەتىنى بەلگىلى. ءوز جەرىمىزدى تانىتاتىن گۇلدى اتريبۋتتىق بەلگى رەتىندە بەكىتۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدى باعالايتىندىعىمىزدى كورسەتپەكپىز.

سونداي-اق گۇلدەن ەرەكشە سۇلۋلىقپەن بىرگە ادام ءنار الادى. گۇل تۇرعان جەردە بيىك سەزىم پايدا بولادى. مەرەكە كۇنى انالارعا، قىز-كەلىنشەكتەرگە گۇل سىيلاۋ كوڭىلدەرگە قۇشتارلىق سىيلايدى. بۇعان قوسا مەكەمەلەر، كوشەلەر، ساياباقتار جاۋقازىن گۇلىمەن كومكەرىلىپ، اباتتاندىرىلسا نۇر ۇستىنە نۇر. سول ارقىلى ءبىز ەۋروپادا ەرەكشە قاستەرلەنەتىن گوللاند قىزعالداعىنىڭ تۇپكى وتانى قازاق دالاسى ەكەنىن دە ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرە تۇسەر ەدىك.

ناۋرىز سيمۆوليكاسى

كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى - استرونوميالىق كوكتەمنىڭ تۋۋى. استرونومداردىڭ تىلىمەن ايتار بولساق، بۇل كەزدە كۇننىڭ ورتالىعى ءوز قوزعالىسى بارىسىندا جەر ەكۆاتورىن كەسىپ وتەدى. عىلىمدا كوكتەم تۋاتىن مەزگىلدى تۇرلىشە شامالاۋ ءادىسى قالىپتاسقان. كۇن قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن ەسەپ بويىنشا ناعىز كوكتەم وسى - كۇن مەن ءتۇننىڭ (21 نەن 22 نە قاراعان ءتۇنى) تەڭەلۋ ءساتى. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا جاپپاي جاڭا كۇندى قارسى الۋ ءداستۇرىن تۇلەتكەنىمىز ابزال. ەلباسى ءوز سوزىندە «حالقىمىز قاشاندا جاڭا جىلدان جاقسىلىق كۇتىپ، كەلەر كۇننەن ءۇمىتىن ۇزبەگەن. بۇگىنىن بولاشاعىمەن بايلانىستىراتىن بار ىزگىلىكتىڭ باستاۋىن يگى نيەتتەن ىزدەگەن. سوندىقتان تىرشىلىك جاڭاراتىن ناۋرىزدا ءار ادام جاقسىلىققا نيەت ەتۋى ءتيىس» دەگەن. ەندەشە جارىقتىڭ ۇزاراتىن، كۇن نۇرىنىڭ مولىعاتىن جاڭا كۇننەن ۇلكەن دە، كىشى دە جاقسىلىق تىلەيتىن.

باسقا حالىقتارعا قاراعاندا، قازاقستان حالقىنىڭ جاڭا جىل - ناۋرىزدى قارسى الۋى وسى قاسيەتىمەن باسىم.

اعاش وتىرعىزۋ

ناۋرىز مەيرامى تەك توي تويلاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاپپاي تازالىق شارالارىن وتكىزۋ كەرەك. «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك!» دەگەندەي، كوشەت وتىرعىزۋ ناۋقانشىلدىق ەمەس، داستۇرگە اينالعانى ابزال جانە سول ەگىلگەن تالدارعا ايىرىقشا كۇتىم بولسا.

اعايىنمەن كورىسۋ

ۇلىس كۇنى ۇلت كوشباسشىسى ەل دامۋىنىڭ كەپىلى رەتىندە بەلگىلەپ بەرگەن بىرلىك، تاتۋلىق، وتباسىنى قاستەرلەۋ سياقتى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا قۇرىلعان.

وسىعان وراي، ناۋرىز مەيرامىنىڭ رۋحاني-مادەني تاربيەلىك ءمانىن ءىس جۇزىندە ومىرگە ەنگىزۋدى ۇسىنامىز. بۇل ماقساتتا ناۋرىزدىڭ سيپاتىن اشاتىنداي ءارى ۇلتتىق تانىم مەن ءداستۇر سالتتى جاڭعىرتاتىنداي كورىسۋ كۇنى، قايىرىمدىلىق جاساۋ كۇنى، اتا-بابانى ەسكە الۋ كۇنى، اق داستارحان كۇنى دەپ مازمۇن بەرە وتىرىپ، رۋحاني ءىس-شارالاردى قالىپتاستىرۋ قاجەت.

الەۋمەتتىك شارالار

ءدال وسى «ناۋرىز مەيرامى» كۇندەرى اياسىندا ەلىمىزدىڭ ىسكەر ازاماتتارى، مەتسەناتتار، قوعامدىق ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر بالالار ۇيلەرىنە، تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا جانە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قورعالماعان توپتارىنا جاردەم جاساپ، قايىرىمدىلىق شارالارىنا كوڭىل بولگەنى ءجون. بۇل يگى ىستە قازاقستاننىڭ بەلسەندى جاستارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۆولونتەرلار كورپۋسىن ناۋرىزدىڭ جاڭا تۇرپاتتا تويلانۋىنا جۇمىلدىرۋ كەرەك.

ناۋرىزدىڭ رۋحاني مارتەبەسى ارتا ءتۇسۋى ءۇشىن، جىل سايىن قىس ايلارىندا ءداستۇرلى بەرىلەتىن ادەبيەت پەن ونەر سالاسى قايراتكەرلەرىنە ارنالعان ستيپەنديالاردى تابىس ەتۋ مەرزىمىن ناۋرىز مەيرامىنا اۋىستىرعان ابزال.

ۇلتتىق كيىم

سونداي-اق، ناۋرىزعا ابدەن جاتتاندى بولعان شاپان مەن كامزولدىڭ ورنىنا، وسىنداي قاسيەتتى دە ەرەكشە كۇندەرى اركىم وزىنە جاراساتىنداي، ءسان-سالتاناتىمەن، ماقتانىشپەن كيەتىندەي قازىرگى زامانعى ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىن تىكتىرگەنى ابزال جانە ناۋرىز مەرەكەسىن بارشا قازاقستاندىق سول ۇلتتىق كيىممەن قارسى السا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى!

سونىمەن، گۇل سىيلاۋ ءۇردىسى، ۇلتتىق تاعامنىڭ ىقشامدالعان ۇلگىسىن ازىرلەۋ، كرەاتيۆتى كيىم ۇلگىلەرىنە سۇرانىس تۋعىزۋ، ناۋرىز بەلگىلەرىن ايشىقتايتىن كادەسىيلار جاساۋ - ءبارى اينالىپ كەلگەندە، ىسىراپقا ەمەس، كەرىسىنشە ەكونوميكامىزدىڭ دا قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى.

قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر

قىدىر بابا (قىزىر) بار جاقسىلىقتىڭ، مولشىلىق پەن بەرەكەنىڭ يەسى، ءۇمىتتىڭ شىراعىن جاعاتىن كيە. «قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» ءسوزىنىڭ استارىنان وسىنداي تۇسىنىكتەن تۋىنداعان مورالدىق فاكتوردى كورەمىز. ادەتتە، ءبىز قىدىر بابانى كوبىنەسە كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعارىپ، اق تىلەك ايتقىزىپ، اق باتا بەرگىزەمىز دە، ودان ءارى ونىڭ قيالدى ۇشتاي تۇسەتىن مۇمكىندىگىن ەسكەرمەيمىز. ەندەشە، قىدىر بابانى ناۋرىز مەيرامىن وتكىزۋ بارىسىندا ۇتىمدى پايدالانعان ابزال. ايتالىق، ول جۇرتقا باتا بەرۋمەن عانا شەكتەلمەي، سىيلىقتار دا ۇلەستىرەتىن بولسا. اسىرەسە، قىدىر اتانىڭ مەيىرىمى بۇلدىرشىندەر كوڭىلىمەن ۇشتاسسا، مەرەكەنىڭ ءمانى مەن ءسانى ارتا تۇسەدى.

ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە ناۋرىز مەيرامىنا الدىن الا ۇلكەن دايىندىقتار جاسالادى. 14- ناۋرىز كۇنى تاڭعى ساعات 6 دان باستاپ جۇرتتىڭ ءبارى ءۇي-ءۇيدى جاعالاپ كورىسەدى. «كىم ەرتە تۇرىپ، 40 ۇيگە كىرىپ، كورىسەتىن بولسا، سوعان قىدىر اتا نەسىبەسىن بەرەدى» دەگەن دە ءسوز بار. سول نەسىبەنى الىپ قالۋ ءۇشىن كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەر تاڭ اتپاي ەرتە تۇرىپ، ءۇي-ۇيگە جۇگىرىپ، اتا-اجەلەرگە بارىپ كورىسەتىن. ۇلكەن ادامدار «بۇگىن كورىسۋگە ادامدار كەلەدى» دەپ، ءۇيىنىڭ اينالاسىن، ءىشىن تازالاپ، جاڭا كيىمدەر كيىپ، كۇتىپ وتىرادى.

ناۋرىز مەيرامى تەك توي تويلاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاپپاي تازالىق شارالارىن وتكىزۋ كەرەك. «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك!» دەگەندەي كوشەت وتىرعىزۋدى داستۇرگە اينالدىرۋ قاجەت.

سپورتتىق شارالار

ناۋرىز مەيرامى اياسىندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءداستۇرلى مادەني جانە سپورتتىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋدى جانداندىرۋ كەرەك. سونداي-اق، بۇقارالىق سپورتتى جانە حالىقتىق داستۇرلەردى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا، ۆەلوشەرۋ، مارافون سەكىلدى بۇكىل حالىقتىق سيپاتى بار سپورت سايىستارىمەن قاتار ۇلتتىق ويىنداردان جىل سايىنعى رەسپۋبليكالىق «ناۋرىز» سپارتاكياداسىن ۇيىمداستىرۋدى ۇسىنامىز.

ناۋرىزدى ناسيحاتتاۋ

ب ا ق مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋعا ايرىقشا نازار اۋدارعانىمىز ابزال. بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ بارىسىندا وتكىزىلىپ جاتقان شارالاردىڭ تانىمدىق جانە مازمۇندىق جاعىنا ءمان بەرسە.

ناۋرىز يدەياسىن ناسيحاتتاۋ بارىسىندا ايماقتار اراسىندا تەلەكوپىرلەر وتكىزۋ، تەلەمارافوندار مەن تاقىرىپتىق باعدارلامالار، اقپاراتتىڭ باسقا دا فورمالارىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

جوعارىدا ايتىلعانداردى قورىتىندىلاي كەلە، ەجەلگى ناۋرىز مەيرامى قازىرگى زامانعا بەيىمدەلىپ، قوعامدا ساياسي تۇراقتىلىقتى، دوستىق پەن كەلىسىمدى نىعايتۋدىڭ، جالپى قازاقستاندىق، وتباسىلىق مەرەكەنىڭ تەتىگىنە اينالا تۇسەدى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى.