قاي تۇرعىدان الساڭىز دا، قازاق - تەڭدەسسىز ۇلت - جازۋشى زينايدا چۋماكوۆا

قوستاناي. قازاقپارات - قوستاناي قالاسىندا «بالالىق شاعىمنىڭ باۋىرساعى» اتاۋىمەن شەشەن ۇلتىنىڭ وكىلى، جازۋشى زينايدا چۋماكوۆانىڭ تۋىندىسى جەلىسىمەن ساحنالىق قويىلىم كورسەتىلدى.

شىعارمادا سوناۋ زۇلمات جىلدارى اتامەكەنىنەن قۋىلعان كاۆكاز جۇرتىنىڭ قيلى تاعدىرى، ولارعا پانا بولعان قازاق ەلىنىڭ باۋىرمالدىعى باياندالادى. سولاردىڭ اراسىندا اتالعان پوۆەستىڭ اۆتورى زينايدا چۋماكوۆانىڭ دا اتا-اناسى بار. قازاقپارات ءتىلشىسى تۋىندى اۆتورىنان سۇحبات العان ەدى.

- زينايدا سۋپيان قىزى، «بالالىق شاعىمنىڭ باۋىرساعى» قويىلىمىن قوستانايلىقتار كىرپىك قاقپاي تاماشالادى. شىعارماداعى سەليم مەن زايناپتىڭ قيىندىقتاردى ەڭسەرۋى ناعىز ەرلىككە پارا- پار. جالپى، پوۆەستىڭ ءتۇيىنى قانداي ەدى؟

- بۇل كىتاپ ارقىلى ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە شەشەن- ينگۋش حالقىنا قورعان بولعان قازاق حالقىنا العىس بىلدىرگىم كەلدى. كاۆكاز تاۋلارىنان تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ كەلگەن حالىقتارعا قازاق حالقى مەيىرباندىق تانىتتى. مەنىڭ دە تۋىسقاندارىم سول كەزدە قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن ەدى. ءبىز قوستانايداعى قۇسمۇرىنعا توقتادىق. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە قازاقتار ءبىزدى ۇيلەرىنە پانالاتىپ، وزدەرىنىڭ قولدارىنداعى بارىن بەردى. اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامىن توقتىقتا ۇمىتپايسىڭ عوي. ءالى ەسىمدە، مەن جاتقان ۇيدەگى ءباتيما اجەي بەرگەن باۋىرساقتىڭ ءدامى ءالى تاڭدايىمنان كەتەر ەمەس. شىن ءسوزىم. سول باۋىرساقتىڭ قايتارىمى ءارى قازاق حالقىنا دەگەن شەكسىز العىسىم مەن اكەمنىڭ اماناتى بويىنشا وسى كىتاپتى جارىققا شىعاردىم.

- اكەڭىزدىڭ اماناتىنا توقتالا كەتسەڭىز؟  

- «بالالىق شاعىمنىڭ باۋىرساعى» پوۆەسىندەگى ءباتيما اجە - ناعىز قازاق ايەلىنىڭ ۇلگىسى. ول كىسىنىڭ قامزولىن كيىپ الىپ، پەش باسىندا جۇرگەنى، بالالارىنىڭ اۋزىنان جىرىپ، بىزگە باۋىرساق تاسيتىنى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. اكەم قازاقتار نان تابۋعا ۇيرەتتى دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. قاي تۇرعىدان الساڭىز دا، قازاق - تەڭدەسسىز ۇلت. مۇنىمدى ارتىق پافوس نەمەسە ورىنسىز ماقتاۋ دەي كورمەڭىزدەر. قازاق ەلىندە ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ ءوزارا قارىم- قاتىناس ۇلگىسىن ۇيلەستىرەتىن ەرەكشە ينستيتۋت بار. 1920-1950 -جىلدار ارالىعىنداعى ساياسي ۇدەرىستەر كەزىندە قازاقستانعا الۋان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى كەلىپ قونىستاندى.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا قازاقستانعا 200 مىڭعا جۋىق شەشەن- ينگۋش وتباسى ەرىكسىز جەر اۋدارىلعان. ولاردىڭ ءبىرى «حالىق جاۋى»، «ساتقىن» دەگەن قارا تاڭبامەن جەر اۋدارىلسا، ەكىنشىسى ساياسي ۇستانىمى قوعامعا كەرەعار تۇلعا رەتىندە ەركىنەن تىس جىبەرىلدى. جازىقسىز جالا مەن قيسىنسىز قياناتتى باسىنان وتكەرىپ، وزدەرى دە «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق حالقى سولاردىڭ بىرىنە دە تەرىس قاباق تانىتقان جوق. كەرىسىنشە، باۋىرىنا تارتتى، ءبىر ءۇزىم نانىمەن ءبولىستى. ءبىزدىڭ وتباسى سول ءۇشىن دە كۇللى قازاققا شەكسىز قارىزدار. اكەمنىڭ اماناتى وسى بولاتىن.

- بيىل ءتورتىنشى رەت العىس ايتۋ كۇنىن اتاپ وتۋدەمىز. ايتىڭىزشى، بۇل مەرەكەنى وزگە ۇلت وكىلدەرى تولىعىمەن سەزىنىپ، قابىلدادى ما؟

- العىس ايتۋ كۇنىن قاتارداعى مەرەكە رەتىندە قاراپ، ايتەۋىر ءبىر دەمالىپ قالۋدى ويلايتىندار جوق ەمەس. ءبىراق، ۋاقىتى كەلگەسىن وزدەرى-اق تۇسىنەدى. بۇل مەرەكە، ءبىز ءۇشىن، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق حالقىنا العىس ايتۋى ءۇشىن قاجەت. ءبىر بىلەتىنىم، قازاق كيىز ءۇيىنىڭ جىلۋىن قيىن-قىستاۋ شاقتاردا كارىستەر، ورىستار، نەمىستەر، پولياكتار، شەشەندەر مەن ينگۋشتار جان-جۇرەگىمەن سەزىندى. وتپەلى كەزەڭنەن كەيىن ەل تاۋەلسىزدىگى جاريالانعان سوڭ وزگە مەملەكەتتەردە قاقتىعىستار مەن بەرەكەسىزدىك ورىن الدى. ال ءبىزدىڭ ەلدە ءتۇرلى مادەني ءىس-شارالار ءوتىپ جاتتى. مۇنىڭ ءبارى سول كەزدەگى ەل ساياساتىنىڭ ارقاسى. العىس ايتۋ كۇنىن بەلگىلەۋدىڭ باستاۋىندا وسىناۋ ەرەكشەلىك جاتىر. مەرەكەنىڭ ۇتىمدىلىعى سول - وزگە ۇلتتىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن ريزا پەيىلىن رەسمي تۇردە بيىك مىنبەردەن مالىمدەۋ مۇمكىندىگى تۋدى. العىس ايتۋ كۇنىن قابىلدامايتىندار - قازاق جەرىندە تۇرىپ، ءوز پايداسىن عانا ويلايتىندار. ولار كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ تەپكىسىنە تۇسكەن شاقتا پانا بولعانداردىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتىپ كەتتى. ساناسى بار ادام جاقسىلىقتى ۇمىتپايدى.

- دەرەكتى فيلمدەردە ينگۋش پەن قازاق ۇلتىنىڭ ۇقساستىعى ايتىلادى. بۇعان نە دەيسىز؟

- ەكى ۇلت تا توتاليتارلىق جۇيەنىڭ توقپاعىنا ۇشىراپ، ازاپتى جىلداردى باستان كەشىردى. قۋانىشتىسى، قازاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن تاريحى سول كۇيى، وزگەرىسكە ۇشىراماي ساقتالدى. ۆايناح زۇلماتىنىڭ تاريحى ايتىلا قالسا، تەك قانا قايعىلى وقيعالار تىزبەكتەلە كەتەدى. سول جىلدارداعى قاسىرەت شەشەن- ينگۋش جۇرتىنىڭ جان- جۇرەگىنە قارا تاڭبا بولىپ باسىلدى. قازاق كورگەن قيىندىق از ەمەس. وتىرار ويرانىنان باستاپ، جەلتوقسان ىزعارىن ايتامىز. ولاردىڭ اراسىندا وتىزىنشى جىلدارداعى دالا زاڭسىزدىعى بار. و دا ءبىر زىميان ساياسات بولار، جەر- جەردەگى حالىقتى شولاق بەلسەندىلەردىڭ بيلىگىنە بەرىپ قويدى. ولار اقىماق باستارىنا نە وي كەلىپ قالسا، سونى ىستەدى. ايدا دەسە، ايدادى، بايلا دەسە، بايلادى.

ايتەۋىر حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەدى. اقىل- پاراساتى بار ءتاۋىر ادامداردى تۇگەل قۇرتىپ جىبەردى. مۇنداي ەستەلىكتەردى ەسكە الۋ مەن ءۇشىن دە اسا اۋىر. ويتكەنى، بۇل - مەنىڭ تاريحىم، اتا- بابامنىڭ تاعدىرى. سولاقاي ساياساتتىڭ قۇرىعىنا ىلىگىپ، ايداۋدا وتكەن جاس عۇمىرىمنىڭ اۋىر بەلگىسى. قازاق پەن ينگۋشتىڭ ۇقساستىعى - باۋىرمالدىق. سىرتتان كەلگەندەردى وزەككە تەپپەي، وزىنە تارتقان تەك قازاق حالقى بولدى. ولار ءۇيىنىڭ بۇرىشىنان ورىن بەردى. سوندىقتان بۇل ەلگە العىس ايتۋدان جالىقپايمىن!

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت! مەرەكە قۇتتى بولسىن!