تۇرسىن جۇرتباي. مۇحتار ماعاۋين
ماعاۋيانىڭ بايتەرەگى
جازۋشىنىڭ كوركەم الەمنىڭ قۋاتى مەن تالانت پسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋى - كۇردەلى قۇبىلىس جانە شىعارماشىلىق يەسىنىڭ - جازۋشىلىق قاسيەتىنىڭ تەكتى، نە تەكسىز ەكەنىن انىقتايتىن تالماۋىتتى ماسەلە.
تۇرسىن جۇرتباي
بەيىم- ىنتاسى، قۇشتارلىعى، ماقساتتى قۇلشىنىسى، ءبىلىم- پاراساتى ساي كەلىپ تۇرسا دا، ءاۋ باستا ۇيىعان تابيعي مايەگى سۇيىق بولسا، قانشا تىراشتانعانمەن ول ادامنان دۋالى ءسوز شىقپايدى. مۇمكىن، تالانت دەگەن ۇعىمنىڭ ءبىر قۇپياسى سوندا جاتقان شىعار. جالپى دۇنيەتانىم مەن شىعارماشىلىق پسيحولوگيانىڭ جۇمباق سىرىن زەرتتەگەن الەم پسيحولوگتارىنىڭ انىقتاۋى بويىنشا، قاسيەتتى ونەر يەسى - سەگىز ءتۇرلى تۇيسىكتىڭ ۋىزىنا قانىپ ءوسۋى ءتيىس ەكەن. سول تۇيسىك ۋىزىن ءبىر عانا ماقساتقا جۇمىلدىرعان تاباندى جانتالاستى ءوزىن «مەن» دەگىزەتىن كوكىرەك كورىگىنەن بالقىتىپ شىعارعاندا عانا، ياعني، ءومىردىڭ بارلىق قۇبىلىسىن تەك قانا ءوزىنىڭ كوركەمدىك «مەنىنە» باعىندىراتىن جان كەشۋدەن وتكەندە عانا، شىعارماشىلىق تۇلعاعا اينالادى ەكەن. ەگەر دە كىندىگىڭ بايلانعان كەزدىڭ وزىندە اتا- انانىڭ سەزىمىنە - ءسال ءدىرىل، كوڭىلىنە - كۇدىك ۇيالاسا، ءسابيدىڭ قانى باسقاشا ۇيىيتىن كورىنەدى. قازاقتىڭ: «بالانى تىلەۋىڭە قاراپ بەرەدى»، - دەگەنى سوعان سايادى.
الگى اۋىتقۋلار ءسابيدىڭ مىنا دۇنيەنى قابىلداۋىنداعى تابيعي جان جۇيەسىنە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، تىرشىلىكتەگى قابىلەت- جىگەرىن، ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ەركىندىگىن، سەزىم جۇيەسى مەن تۇيسىگىن قالىپقا سالادى. ەگەردە ولار ءبىر- بىرىنە سايكەس كەلمەسە، بويعا بىتكەن بالانىڭ وزىندىك «مەنى» تابيعي تۇردە قالىپتاسپايدى ەكەن. مۇنى، «ۋىزىنان جارىعان»، «ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، سەگىز قيىرى انىق»، «ايى - وڭىنان، كۇنى - سوڭىنان تۋعان ءتول» دەيدى الاشتىڭ سىنشىل ايان بەرۋشىلەرى. ادامنىڭ، اڭنىڭ، ءۇي تۇلىكتەرىنىڭ «سىرتتان» تۋرالى ءافسانالارى دا سودان شىقسا كەرەك. سونداي ۋىزىنان جارىعان، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، سەگىز قيىردى قوسقان، اتا- بابانىڭ تىلەۋى ۇستىندە بولعان، زەردەسى ىشكى الەمىنىڭ «مەنىنە» باعىنعان كيەلى ءسوز يەسىنىڭ ءبىرى - مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋين.
بۇرىن ايتۋعا ەرسى كورىنگەنىمەن، ونىڭ ءدال قازىرگى تۇلا بويىنا جاراسىپ تۇرعان تۇلعالىق تۋمىسى وسى. ەندى مۇحتار ماعاۋيننىڭ بۇل بولمىسىن جاسىرۋدىڭ ەش قيسىنى جوق جانە سول ءسوزدى ەستيتىن كەمەل جاسقا، ماعىنالى مولشەرگە دە كەلدى. شىعارماشىلىعىن - زەرتتەۋگە، تالداۋعا، ءار ءتۇرلى ولشەمدەر مەن كوزقاراستاردىڭ ەكشەۋىنە سالۋعا بولار، ءبىراق، ەندى ونى قازاق رۋحانياتىنىڭ كەڭىستىگىنەن، كوركەم ۋاقىتىنان، تانىم تاريحاتىنان، قازاق قوعامىنىڭ بولمىسىنان ەشقاشاندا الىپ تاستاي المايسىڭ. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى قانىنا، تانىنە، جانىنا سىڭىرگەن قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن سىرتىنا شىعارىپ ۇلگەردى جانە شىعارماسى ارقىلى سونى تانىپ بىلۋگە مۇمكىندىك بەردى. كوركەم ويلاۋ جۇيەسىمەن، تانىم بولمىسىمەن، بايانداۋ مانەرىمەن، الاش رۋحتى قوعامدىق كوزقاراسىمەن، ارىندى مىنەزىمەن، مىنەزدى پايىمداۋلارىمەن قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي بولمىسىمەن ءسىڭىسىپ، كيەلى قۇبىلىسىنا اينالىپ كەتتى.
مۇنداي تۇجىرىم دەڭگەيىندەگى پىكىردى مويىنداتىپ، وي مايەگىن تۇيدىرگەن تالانتتار ۇلتىمىزدا قاداۋ- قاداۋ عانا.
ول ومىرگە دە، ادەبيەتكە دە، عىلىمعا دا، سونداي ءبىر الاڭسىز جانە اسقاق سەنىممەن قادام باستى. جاسقانعان دا جوق، جاسىعان دا جوق جانە تىك كوتەرگەن كەۋدەسىن كەرىپ تاستاپ، كەربەز ماقتانمەن ءسوز ونەرىنىڭ ەسىگىن اشتى. ومىردەگى ونەرى دە، ونەردەگى ءومىرى دە سوعان لايىق جاعداي جاسادى. ەركەلەپ، ەركىن دە باتىل جانە سونداي ءبىر قايتپاس قايسارلىقپەن، سەنىممەن، الىمدىلىقپەن قادامىن قارىشتاي اتتادى. سوعان وراي ءبىلىمدى دە، بىلىكتى دە دە، ۇلتتىق رۋحتى دا بويىنا قانىعا ءسىڭىرىپ ءوستى. سول ماقساتى جولىندا قايمىقپاستان قاسقايا العا سۇيرەيتىن بيازىعا ءتان وجەت مىنەزگە دە يە بولدى. بار بولمىسىن بارشانىڭ الدىندا اشىق ۇستادى. سوعان وراي ساتتىلىك تە ونىڭ جانىنان تابىلىپ، قولتىعىنان دەمەپ وتىردى.
سەبەبى: مۇحتار ماعاۋين ءوزى تۋرالى ەشقاشاندا: جەتىممىن، جەتىسپەدىم، جارلىنىڭ جالعىزىمىن، بىلىمگە كەش سۋسىندادىم، قيىن بالالىق كەشتىم، قالادان الىس ءوسىپ، وقۋىم كەنجە قالدى، قازاقتىڭ سالت- ءداستۇرى مەن ساياتىن، سالبۋرىنىن كەيىن كوردىم، اتامىز ساۋاتسىز بولعان ەكەن، ءسوزدىڭ قاسيەتىن كەيىن مەكتەپكە بارعاندا ءتۇسىندىم، الاشتىڭ ازاتتىق يدەياسى، قازاقتىڭ حاندىق مەملەكەتى ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۇستازدارىمنىڭ ارقاسىندا ءمالىم بولدى - دەگەن جوق جانە ولاي دەپ ايتا دا المايتىن. ونىڭ ءوز تۇستاستارىنان ارتىقشىلىعى جانە «سەنەن» كورى «مەنى» باسىم بولعانى دا سول تۋمىسىنان بىتكەن تۇگەلدىكتە جاتىر. ول - ءوزىن ءوزى جاراتىپ، ءوزىن ءوزى ۇنەمى بابىندا ۇستايتىن، ءوزىن ءوزى دەمەي كوتەرمەلەيتىن ماعاۋيا اتبەگى جاراتقان نار قىزىل سياقتى سىلاڭ جۇيرىك سياقتى ءومىردىڭ ەمشەگىن اردا ەمىپ ءوستى. بۇل - ماقتانىش تا، ماداق تا ەمەس، مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋيننىڭ ومىرىنە قاتىستى كادىمگى قاراپايىم عانا شىندىق. جانە سول «مەنىن» ءوزىنىڭ «مەنىنە» (رومان- ەسسە) جالعاستىرۋ ارقىلى قورىتىندىلاپ تا بەردى.
شىندىعىن ايتسام، جەكە ءوز باسىم، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق پسيحولوگياسى مەن شىعارماشىلىق تاريحىن، ءومىر باياندىق سىپاتتارىن قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا العاش بايان ەتكەن شىعارما - مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنىن» وقىپ وتىرىپ، ەشقانداي تاڭدانعانىم جوق. ويتكەنى جازۋشىنىڭ سوندا ايتقان پسيحولوگيالىق يىرىمدەرى ماعان ەتەنە تانىس ەدى، ءتىپتى، كەي تۇستاردا مەن ونداي قورىتىندىعا وسىدان جيىرما بەس - وتىز جىل بۇرىن كەلگەن ەكەنمىن. بۇل - كورەگەندىك تە، كىسىمسىگەندىك تە ەمەس، ءسوز ونەرىنىڭ دەرتىنە ۇشىراعان بوز بالانىڭ قيالى جەتەلەگەن تالپىنىستىڭ قورىتىندىسى بولاتىن.
مەن مۇحتار ماعاۋيننەن بۇرىن ماعاۋيا اقساقالدى كوردىم، ال ماعاۋيا اقساقالدان بۇرىن ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا، الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءيسى قازاقستاندى تاڭداندىرعان نار قىزىل بايگەنىڭ اتىن ەستىدىم. اڭىزعا اينالعان قايران نار قىزىلدىڭ باعىن بايلاعان، ءسويتىپ ءوزىنىڭ باعىن جاندىرۋى ءۇشىن ونىڭ تابانىنا قۇمشەگە قاعىپ جىبەرگەن ءبىزدىڭ اۋداننىڭ سويقانىن دا بىلەتىنمىن. مۇنى ەستىگەندە بۇكىل اباي اۋىلى ءبىر شىمىركەنىپ قالىپ ەدى. كەلەر جازدا اكەم ماعان باسىرە تاي تاڭداماق بولىپ قۇر، تاي، كوكسەڭگىر، جانىبەك جازىعىنداعى جىلقىنىڭ ءۇيىرىن ارالادى. دونەندى قۇنانعا، قۇناندى تايعا ايىرباستاپ، اقىرىندا ءبىر قۇلا تايدى جەتەكتەپ قايتتى.
اكەم قۇداكەلدىگە: «جالعىز ۇلىڭا ات تاڭداي كەلىپسىڭ. ەرتەڭ ءبىر جاققا شىعا قالسا، قوپاڭداپ وتىرماس ءۇشىن مىنا قۇلا تايدى ال. بۇتىنىڭ استىنان ادام ءوتىپ جاتسا قوزعالمايتىن، جۇرىستەن دە جاڭىلمايتىن، ناعىز ءمىنىس اتى بولادى»، - دەپتى. راسىندا دا سونداي اياڭشىل، ءمىنىسشىل، جۋاس ات بوپ ءوستى. ءجۇرىسى دە جايلى، ورىستەن جۇگەنسىز قاقپايمەن ءمىنىپ كەلەتىن باسبىلگى بولدى. كەيىن ونىڭ بقل مىنەزىن كورگەن نىعىمەت اقساقال مەن بورباس سياقتى جىلقىشىلار: «بۇل تايعا ماعاۋيا باپكەردىڭ كوزى ءتۇسىپ ەدى»، - دەپ قيماستىق تانىتىپ ءجۇردى. العاشقى تىرناقالدى ولەڭىم دە وسى قۇلاتايعا ارنالدى. ءبىراق كەيىن نارقىزىلدىڭ كەبىن قۇشتى. سودان باستاپ ماعاۋيا اقساقالدىڭ اتى شىقسا ەلەڭدەپ قالۋشى ەدىم. ءومىر بويى تازى مەن بايگە ۇستاپ، قياندا شەت جايلاعان، ساياق وسكەن ادام. شىڭعىستىڭ سىرتىنان تابان اۋدىرماعان زيالى دەگداردىڭ ءبىرى.
ال شىڭعىستىڭ سىرتى - سارىارقانىڭ باسى، ارقانىڭ ەڭ بيىك شوقىسى اقسوراڭمەن قاپتالداسىپ جاتادى. قازىردىڭ وزىندە قۇس پەن اڭنان وزگە تىرشىلىك يەسى قىستامايتىن قۇلا ءدۇز. ماعاۋيا اقساقالدى الگى قۇلا تايدى باسىرتقى جاساپ جۇرگەندە سىرتىنان كوردىم. جىلقىشىلاردىڭ قوسىنا سىپايىلاپ كەلىپ، سىپايى قالپىندا اتتانىپ كەتتى. سول ماعاۋيانىڭ نەمەرەسى: بۇكىل قازاقستاندى اۋزىنا قاراتقان عالىم، ۇلتشىل جىگىت، مەنەن ءبىر كلاسس جوعارى وقىعان دامەننىڭ تۋعان جەزدەسى - دەگەن ءسوزدى كۇزدە مەكتەپكە كەلگەندە ەستىدىم. «جۇلدىزدىڭ» تىگىندىسىن اقتارىپ وتىرىپ، «كەشقۇرىم» اتتى اڭگىمەسىن وقىدىم. اقىن تولەۋجان ىسمايلوۆتان ءجون- جوباسىن ۇعىنىپ، تياناقتاپ وقۋعا تىرىستىم. گازەت- جۋرنالعا شىققان جىراۋلار تۋرالى ماقالاسىنىڭ قيىندىلارى ءالى دە تارتپامدا ساقتاۋلى. كەيىن «قوبىز سارىنى» قولعا ءتۇستى. ودان سوڭ «تازىنىڭ ءولىمى» حيكاياسى جۋرنالدا جاريالاندى. اڭگىمەلەرى ءۇردىس شىعا باستادى. ماعان «ايەل ماحابباتى»، «جاڭىلىسۋ»، «كۇتپەگەن كەزدەسۋ»، «ۆاتەرلوو وتكەلى» مەن «قيانداعى قىستاۋ»، «شاڭقا» اڭگىمەسى ەرەكشە ۇناپ ەدى. ءبىراق ولاردى ەكى ادامنىڭ تۋىندىسى سياقتى كورىنەتىن. العاشقىلارى تىم ەۋروپالىق ستيلدەگى اسىرەمانەرلى قالالىق حيكاياتتار، ال كەيىنگىلەرى تىم قازاقى مانەرلى دالا حيكاياتتارى سياقتى اسەر قالدىردى.
سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جۋساننىڭ ءيىسى» مەن «قىلاۋىنىڭ» جۇرەكتى شىمشيتىن مۇڭى مەن ماياعا ۇيىلگەن قىسقى ءشوپتىڭ قوشقىل ءيىسىن مۇرىنىڭا اكەلەتىن تۇشكىرىگىنە ەلىتكەن بوزبالانىڭ تالعامىنا توسىن تۇيسىكتى تۇشىنۋ اكەلدى. بۇل اڭگىمەلەر ماعان ءومىردىڭ وزىنەن كورى تەوريا مەن تاڭسىق ءومىردىڭ تالعامىنان تۋعانداي اسەر قالدىردى. ەكى- ءۇش جىلدان كەيىن سول مۇحتار ماعاۋيننىڭ اۋدارماسىمەن باسىلعان سوممەرسەت موەمنىڭ اڭگىمەلەرى مەن حاگگاردتىڭ «سۇلەيمەن پاتشانىڭ كەنىشىن» وقىعاننان كەيىن عانا بۇل قولتاڭبانىڭ تابى قايدان قالعانىن اڭعاردىم. ول قولتاڭبانىڭ اڭىسى مەن اڭسارى «قاراقىزدا» قاراۋىتىپ، «كوكمۇناردا» مۇنارتىپ، «شاحان شەرىدە» شارىقتاپ، «تريەۆەننىڭ اڭگىمەسىمەن» قورىتىندىلانادى. تابيعي الەمگە تاڭدانا، توسىنسي، وقشاۋ تامسانۋ، ياعني، ءومىردىڭ دامىنە قۇشتارلىقپەن تامسانۋ، تۇمسا دۇنيە ەڭسەسىن يىقتاعان شاراسىز شامىرقانۋ بار.
بۇل ويدىڭ استارى «قيانداعى قىستاۋداعى باسىنان ارقار قارعىپ كەتكەن ايەلدىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەندە ورىنكۇل كەمپىردىڭ: «ەركەك اتۋلىعا جۇت بولدى عوي بۇل سوعىس. ەڭ اياعى دالانىڭ يت- قۇسى مەن تاعى اڭى دا باسىندى»، - دەگەن كۇيىنىشىنەن شىم- شىمداپ شىجىمدالاتىن. ول كەزدە مۇنداي اڭگىمەلەر قازاق ءۇشىن تاڭ دا تىڭ تۋىندىلار ەدى. ءبىزدىڭ دە قازاقى تالعامىمىزعا توساڭداۋ تۇشىنىمدار اكەلدى. ءسويتىپ: «ۇيلەنىپ قويعان جىگىتتەردى بىردەن تانيسىڭ... سونداي توقمەيىل، توعىشار كەيىپتە كەلەدى وزدەرى»، - دەگەن سياقتى حەمينگۋەيلىك مانەردەگى ەركىن مىنەزدى كەيىپكەرلەر دە قازاق ادەبيەتىنە دە اياق باسقان تۇس. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «كىنامشىل بويجەتكەنىنەن» كەيىنگى ەركىن قىلىقتى ايەلدىڭ ادەبيەت بوساعاسىن اتتانى وسى ەدى. ارينە، ول جىلدارى مۇنى تاپ باسىپ تاني العامىز جوق. ءبىراق سانادا ساڭلاۋى، كوڭىلدە تابى قالدى.
الماتىعا العاش كەلگەن جىلى مۇحتار ماعاۋيننىڭ جۇلدىزى جارقىراپ، اتاعى شارىقتاپ، باعى شالىقتاپ تۇر ەكەن. جۇرت ونى ايتىپ تامسانادى. ءبىز قىسىلامىز.
پاتەرلەس ەگدە جىگىت اعامىزعا بارعان- بارماعانىمدى كۇندە سۇراپ، بارساق ءسوزسىز وقۋعا تۇسەتىنىمە سەندىرىپ، تايساقتاعانىمدى ەزدىككە ساناپ ءجۇردى. تولەۋعالي بوزايەۆ دەگەن سىنىپتاسىم قاجىتاي ءىلياستى تانيدى ەكەن. سول كىسىنى قارا تارتىپ ەكەۋمىز وداققا باردىق. اركىمگە تاڭىرقاي قارايمىز. شىرامىتامىز. ءبىر كەزدە ماعاۋين دە كورىندى. ءۇردىڭ ۇستىنە ىلىنەتىن كيىمدى مىرزالىقپەن، تازا كيەتىن سىربازدىڭ ءوزى ەكەن. تاكاپپار دا سياقتى. سياقتى دا ەمەس. ءبىراق سوعان پاراپار. بەرگەن سالەمىمىزگە باسىن يزەپ وتە شىقتى مەن جانارىنا قاراپ، ءوزىم شىرامىتاتىن ماعاۋيا دەگدارمەن ۇقساستىق ىزدەدىم. قيىعىنىڭ قىلت ەتكەن شالىعى ۇقسايدى... ءبىز سول كوزىنىڭ شالىعىن مالدانىپ قالا بەردىك. كەلەسى جىلى وقۋعا ءتۇسىپ، ءدارىس تىڭداپ، وداقتىڭ دا تابالدىرىعىن ەركىن اتتاي باستادىق. ءبىر كۇنى ماعاۋيانىڭ نار قىزىلىنا ءمىنىپ بايگەگە شاپقان نەسىپبەك ايت: «مۇحتار مەنىڭ اعام. ءجۇر، كىرىپ شىعايىق» - دەدى.
وندا مۇحتار ماعاۋيننىڭ جان وتى دا، باقىتى دا، اتاعى دا ورلەپ تۇرعان شاعى. بولمىسىنا قاتتى قىزىقتىم. كەسىپ، ءتىلىپ، الاشتى اۋىزىنا الا سويلەيتىن قياق مۇرتتى جىگىتتىڭ بىلمەيتىنى جوق ەكەن. «ءبىز ءۇشىنشى كۋرسقا كوشكەندە قايتالاپ ساباق بەرگەن پروفەسسورىمىز - فلوبەر مەن موپاسساندى اڭىز ەتىپ تاعى دا ايتا جونەلدى. ال مەن ول كەزدە سول پروفەسسوردىڭ ءوزىن وقىتاتىن بىلىمگە يە ەدىم»، - دەپ جاعاسىن كوتەرىپ ءبىر جەلپىنىپ قويدى. ماعجاندى اۋزىنا الدى. مەنىڭ دە ول كىسىنىڭ ەسىمىنە قۇلاعدار ەكەنىمدى اڭعارعاندا باسىن يزەپ قويدى دا اڭگىمەنى باسقاعا اۋدارىپ اكەتتى. «ە، وسال تۇسى وسى ەكەن عوي»، - دەگەن وي كەلدى. سودان قالايدا: ماعاۋين بىلگەندى بىلۋگە ءتيىسپىن، ونىڭ جىراۋلار تۋرالى زەرتتەۋىنىڭ وتەۋىن الاش ارداگەرلەرىن ءبىلۋ ارقىلى تەڭەستىرەم. ءار اڭگىمەسىنە جاۋاپ رەتىندە اڭگىمە، نە ولەڭ جازامىن. ارحيۆتى اقتارامىن - دەپ شەشتىم.
بۇل نيەتىمدى ۇستازىم، ءوزىمىز «اق باس بۋرا» اتاپ كەتكەن پروفەسسور قايىرجان بەكحوجيننىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىردىم. قالالىق كىتاپحانانىڭ سيرەك جانە ارنايى قورىنداعى «الاشوردا» مۇشەلەرىنىڭ بارلىق شىعارمالارىن وقىپ شىققان سوڭ تاعى دا نەسىپبەكپەن بىرگە مۇحتار ماعاۋينگە بارىپ: ءبىز دە بىردەڭە بىلەمىز - دەگەندەي سىڭاي تانىتتىم. ول ماعان مۇلدە تىلسىم ءبىراز نارسەنى توكپەلەپ كەلە جاتتى دا كىلت توقتاي قالدى. «سولاي بالا» - دەگەندەي ساۋساعىمەن ستولدى شەرتتى. راس، ءبىلىمىم كەنجە ەكەن. سودان الگى «مالىمدەمەمدى» سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسى- اياعىندا جانە توقسانىنشى جىلى تاعى قايتالادىم. ال توقسان ءۇشىنشى جىلى م. ماعاۋيننىڭ «ارحيۆ حيكاياسىنداعى» كەيىپكەرى بولىپ شىققانىمدى وزىنە اشىق مويىنداۋعا تۋرا كەلدى.
مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ءبىر ادامنىڭ ءار باسقان قادامىن، ءتىپتى مىنەزىنە دەيىن قازىمىرلانىپ زەرتتەي بەرسەڭ، قۇداي تۇيسىكسىز قىلىپ جاراتپاعان سوڭ، ول تۋرالى ايتەۋىر ءبىر پىكىر قالىپتاسادى ەكەن. كەيدە م. ماعاۋيننىڭ قانداي كەزدە قالاي سويلەيتىنىن، قانداي شەشىم قابىلدايتىنىن الدىن- الا بولجاپ وتىرامىن. سول بولجامىم تۋرا سولاي بولىپ شىققانىندا وزىمە- ءوزىم تاڭداناتىنىم دا بار. سوندىقتان دا، جوعارىداعى تالانتتىڭ تەگى مەن تابيعاتى تۋرالى پىكىرگە ابدەن كوزىم جەتكەندىكتەن دە بۇل جايدى سۋىرتپاقتاپ وتىرمىن.
بوزبالا كەزىمنەن مۇحتار ماعاۋينمەن ءبىلىم باسەكەسىنە ءتۇسىپ، وتىز جىل بويعى باقىلاۋدان تۇيگەندەرىم مىناۋ.
سوناۋ ارعى اتاسى - جاستاباننان باستاپ مۇحتار مۇقان ۇلىنىڭ وزىنە دەيىنگى تۇقىم- تۇياننىڭ تاعدىرى مەن تالانت تابيعاتىنىڭ توعىسىن سارالايتىن بولساق، وندا بۇل تۇقىمنان قازاقتىڭ ءسوزىن ۇستايتىن ءبىر پەرزەنت قالايدا شىعۋعا ءتيىستى ەكەن. ويتكەنى «تەكتى» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى قيسىندى- قيسىنسىز ايتىلا سالعان تىركەس ەمەس قوي. ۇرپاقتان- ۇرپاققا ءسۇزىلىپ كەلگەن سول قاسيەت كيەلى ماعاۋيا دەگداردىڭ ماپەلەۋىمەن نەمەرەسى مۇحتارعا قوندى. عىلىمي تىلمەن ايتساق، جوعارىداعى ونەر ادامدارىن قاسيەتتەندىرگەن سەگىز شارتتى اتاسى كىشى مۇحتاردىڭ بويىنا انا سۇتىمەن، اتا تاربيەسىمەن قوسا ءسىڭىردى. سونداي تاربيەنى العان مۇحتار مۇقان ۇلىنىڭ «مۇحتار ماعاۋين» بولۋدان باسقا جولى دا قالماعان سياقتى كورىنەدى ماعان.
شىعارماشىلىق كوركەم الەمنىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپكەر ەڭ باستى شارتتىڭ ءبىرى - تالانت يەسىنىڭ جورگەگىنەن باستاپ تۋعان جەرىمەن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان تامىرلاسا بىلۋىنە بايلانىستى ەكەن. سەبەبى: پسيحولوگتاردىڭ زەرتتەۋىنشە، ءاربىر ونەر يەسى ءوزىنىڭ بەسىكتە جاتقان كەزىندەگى تابيعات قۇبىلىستارىن شىعارمالارىندا ءجيى سۋرەتتەۋگە قۇشتار بولادى ەكەن. دەمەك، فرەيدتى جيىرما جاسىندا جاسىرىن وقىعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ قازاق حاندىعى مەن جىراۋلار تۇسىنداعى ەركىندىك رۋحى ونىڭ اڭسارىنا اينالۋى زاڭدى. وعان دالەل - مۇحتاردىڭ كىندىگى كەسىلگەن كوپبەيىتتىڭ (حالىق اۋزىندا كوكوزەك، كوكتۇبەك دەپ تە اتالادى) قازاق تاريحىنداعى رۋحاني ورىنى.
ءبىرىنشى: بۇل كوكتۇبەك - شالكيىز بەن اقتانبەردى ءومىر سۇرگەن عاسىرداعى تىلسىم قالپىن ساقتاعان. ءدال قازىر دە ول ارادان وركەنيەتتىڭ بەلگىسىن ارەڭ تاباسىز. شىڭعىس تاۋىنىڭ سىرت كۇنگەيىنەن: تاڭعى مۇناردا شىعىستان - تارباعاتايدىڭ، وڭتۇستىكتەن - جوڭعار الاتاۋىنىڭ، كەشكى قىزىل شاپاقتا باتىستان - اقسوراڭ مەن ۇلىتاۋدىڭ، سولتۇستىكتەن - بالقانتاۋ مەن قارقارالىنىڭ سامالى ەسەتىن جانە سۇلباسى راۋانداپ قىلاڭ بەرەتىن اتويلى جون. ءتورت قۇبىلانى تۇگەندەپ وتىراتىن وسى جونعا ابىلايدىڭ ورداسى تىگىلىپ، ساعاناسى سالىنعان. ونىڭ ىزدەرى سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ال باقتىدان باستالىپ، سوناۋ قىزىلجارعا تىركەلەتىن كوكتۇبەكتىڭ جانىنان وتەتىن «حان جولىنىڭ» («ابىلاي جولى» دەپ تە اتالادى) قوس تابانى ءالى دە سايراپ جاتىر.
حان جولىنىڭ بويىنان، حان ورداسىنىڭ ىرگەسىنەن قونىس العان قۇرىمباي بي قۇنانبايمەن تاباقتاس، ابايمەن جاعاتتاس بولدى. سوندىقتان دا الاشتىڭ - الاش كەزىندەگى جىراۋلار مەن حانداردىڭ كەلەسى تۋرالى ءافسانالار مۇحتارعا تۋمىسىنان تانىس. حان ورداسىن اتا قونىسى ەتكەن ۇلان قازاقتىڭ تولىسقان مەملەكەت بولعاندىعىن، بوداندىققا تۇسكەن ۇلتتىڭ كىرىپتارلىعىن جانە بوستاندىق تۋرالى اڭساردىڭ ۇلى ساعىنىشىن ۋىزىنان ءسىڭىرىپ، الديمەن قوسا ەمدى. رۋحى ەر، تەكتىك سەنىمى مىقتى، «حان ۇلىنىڭ نەسى جوق، بي ۇلىنان نەسى كەم» - دەگەن ازات ويمەن ەسەيدى. ول سەگىز قيىردى شولىپ:
الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت،
اق الا وردام قونعان جۇرت.
اتامىز ءبىزدىڭ بۇل ءسۇيىنىش،
كۇيەۋ بولىپ بارعان جۇرت.
انامىز ءبىزدىڭ بوزتۋعان،
كەلىن بولىپ تۇسكەن جۇرت.
قارعاداي مىناۋ قازتۋعان باتىر تۋعان جۇرت.
كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت،
كىر- قوڭىمدى جۋعان جۇرت.
قاراعايدان ساداق بۋدىرىپ،
قىلشانىمدى سارى ءجۇن وققا تولتىرىپ،
جانعا ساقتاۋ بولعان جۇرت.
سالپ- سالپىنشاق اناۋ ءۇش وزەن،
سالۋالى مەنىڭ وردام قونعان جەر، -
دەگەن ەركىن كوڭىلىمەن بۇلا ءوستى.
وزگەنى بىلاي قويعاندا، حان ورداسىنىڭ جۇرتىندا، حان جولىنىڭ بويىندا، قارا شالدى قارا شاڭىراقتا تۋعان مۇحتاردىڭ جىراۋلار الەمىن ءتىرىلتۋى - پەرزەنتتىك اماناتقا العان پارىزى ەدى.
ەكىنشى، ول ابايدىڭ جامباسى تيگەن، اقىندىق رۋحىن وياتقان توپىراقتىڭ تۋرا وزىندە دۇنيەگە كەلدى. ۇلى اقىن 1886 -جىلى قۇرىمبايدىڭ رۇقساتىمەن كوپبەيىتتى ءبىر جاز جايلاپ شىعادى. سول كوپبەيىتكە كەلگەندە اقىندىق ارقاسى ۇستاپ، اتاقتى:
جازدى كۇن شىلدە بولعاندا،
كوكوراي، شالعىن، بايشەشەك،
ۇزارا جەتىپ تولعاندا، -
دەپ باستالاتىن ولەڭىن جازادى جانە سول كۇننەن باستاپ ءوز ولەڭىنە ءوزى يە بولادى.
ءسويتىپ «ءسوز تۇزەلەدى». ابايدىڭ باتاسىن العان قۇرىمباي ۇل سۇيەدى. اتىن اقىننىڭ سۇيىكتى ۇلىنىڭ ەسىمىنە ورايلاستىرىپ ماعاۋيا دەپ قويادى. 1904 -جىلى اباي كوپبەيىتتەن تۋرا 28 شاقىرىم جەردەگى بالاشاقپاقتا دۇنيەدەن قايتقاندا 15 جاستاعى ماعاۋيا باۋىرىمداپ بارىپ كورىسىپ، كوڭىل ايتقان. سول جىلدان باستاپ دۇنيەدەن ۋاز كەشكەن شاكەرىم شاقپاققا توشالا (ساياتقورا) سالدىرىپ، شىڭعىستىڭ سىرتىندا جالعىز مەكەندەيدى. باقىرشىسىنا كىلەڭ كەرەي جىگىتتەرىن ۇستاعان شاكەرىمنىڭ اڭ قاراي شىعىپ قونالقاعا تۇسەتىن جالعىز قىستاۋى دا سول كوپبەيىتتەگى قۇرىمبايدىڭ قىستاۋى.
داعاندى (كوكوزەك) ەلىنىڭ تورىندە، اتاقتى جانىبەك جازىعىنىڭ قۇيقالى قورىعىندا وتىرعان ماعاۋيانىڭ بويىنداعى ساياتشىلىق پەن اتبەگىلىك، مىرزالىق، كىرپيازدىق، قىسقا دا ويلى ءسوز سويلەۋ مانەرى شاكەرىم عۇلامانىڭ قاسىندا كوپ جۇرگەندىكتەن دە وعان جۇعىستى بولسا كەرەك. الاش- الاش بولعاننان باستاپ ابايعا دەيىنگى تاريحتى شاكەرىم قاجىدان كوكىرەگىنە توقىپ ءوستى. زاماننىڭ سىرىن ەرتە ءتۇسىندى. وعان سەبەپ: «الاشوردانىڭ» توبە ءبيى بولعان شاكەرىم مەن «الاش» پارتياسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى تۇراعۇل اباي ۇلىنىڭ اۋىلىنا 1919-1920 -جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ كەلىپ قونىس تەبۋى. مۇحتار اۋەزوۆ پەن كاميلا ماعاۋيا قىزىنىڭ تويى سول باقاناستا ءوتتى.
ماعاۋيا اقساقال قازاق كوسەمدەرىنىڭ كەلەسىنىڭ ىشىندە ءجۇردى. سىرىن الدىرماس ءۇشىن قالىڭ ەل قونىستانعان سارتاپ جۇرتتان بويىن اۋلاق ۇستادى. اباي ايتقانداي، «قىزىل جەلدى ۋىستايتىن» بەگەش شەشەن مەن ءۋايىس ءانشىنىڭ قاسيەتى دارىعان ماعاۋيا جالعىز ۇلى مۇقاندى زامانىنا سايلاپ وقىتتى. ۇلى اسكەرگە الىنىپ، سوڭىنان «حالىق جاۋى» بولىپ كەتكەندە كوكىرەكتەگى بارلىق ارماندى نەمەرەسى مۇحتارعا سارقا ايتتى، كوكىرەگىنە قۇيدى. ءتورت اتادان بەرى جالعىز ۇلمەن جالعاسىپ كەلە جاتقان ءۇرىمنىڭ ۇشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قۇرمەتىنە وراي اتىن قويعان نەمەرەسى مۇحتاردىڭ «تىلەكپەن تۋعان» بالا بولاتىندىعى دا سوندىقتان.
تۋرا سول كوپبەيتتە باستالعان 1931 -جىلعى كوتەرىلىس پەن اشارشىلىقتان كەيىن يەن قالعان جەردىڭ ەندىگى يەسى مەن كيەسى سياقتانعان ماعاۋيانىڭ باۋىرىنداعى بالاعا: «ا» ءارپىن - اباي، ابىلاي، الاش، احمەت، «ءا» ءارپىن - ءاليحان، اۋەزوۆ، «ج» ءارپىن - جۇسىپبەك، «ق» ءارپىن - قازاق، قۇنانباي، «ش» ءارپىن - شاكەرىم - دەپ اتاپ ۇيرەتتى. جانە: «بۇلار سەنىڭ اتاڭ. سەن حان ورداسىنىڭ جۇرتىنداعى جۇراعاتسىڭ، ابايدىڭ ءسوزىن ۇستار - مۇراعاتىسىڭ، الاشتىڭ ازاماتىسىڭ» - دەپ نىقتاپ وتىردى. «مەن - ەلمىن، مەن - ەرمىن. مەن - قازاقپىن» - دەپ كەۋدەسىن تىك ۇستاتىپ تاربيەلەدى.
وزگە قۇربىلارى ونىنشى كلاستا وقىعان «اباي» رومانىن مۇحتار اتاسىنا داۋىستاپ وقىپ بەرىپ ءجۇرىپ باستاۋىش كلاستا تاۋىستى. جىر مەن قيسسانى جاتتاپ ءوستى. سونى تۇيسىنەتىن زەردە بەردى. «جالعىز ۇلى باردىڭ شىعار - شىقپاس جانى بار» - دەگىزبەدى. اتاسىن دا، اكەسىن دە، ءوزىن دە، «مەن بارمىن» - دەگەن سەنىممەن ەڭسەلى ەتتى. قازاقتار مۇنداي تاربيە العان ادامدى: «ىشتەن وقىپ تۋعان» - دەيدى. ونىڭ ءوز قاتارلاستارىنان ءبىلىم- عىلىم جونىنەن ىلگەرى تۇرعاندىعى - سول ماعاۋيا دەگداردىڭ ارقاسى. نەمەرەسى مۇحتار تۇگىل، سىرتتاي اتىن ەستىگەن ءبىز دە سول كىسىگە قاراپ ويىمىزدى تۇزەدىك. ءبىر نار قىزىلدىڭ تاعدىرى تۋرالى اڭىزدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ !
مىنە، وسى ءۇش تىلسىمدى تابيعي نەگىز - حان ورداسىنىڭ، اباي مەن شاكەرىمنىڭ، «الاشوردا» مەملەكەتىنىڭ رۋحى - مۇحتاردىڭ ىشكى رۋحاني الەمىن قالىپتاستىردى. ال ۇلى اقىنداردىڭ ءتالىمىن العان ماعاۋيا دەگدارسىز، مۇحتاردىڭ دا، جالپى قازاق ەلىنىڭ دە رۋحىنا ءبىر قاسيەت جەتپەي قالاتىنداي سياقتى كورىنەدى ماعان. سوندىقتان، شاعىن ماقالانىڭ اتىن - « ماعاۋيا بايتەرەگى» دەپ اتاۋدى ءجون سانادىم. ويتكەنى، جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ كوكىرەگىنە «قوبىز سارىنىنىڭ» ءۇنىن قۇيعان، «الداسپان» جىراۋلارعا اڭسارىن وياتقان، «تازىنىڭ ءولىمى» مەن «شاھان شەردى» قيالىنا سىڭىرگەن، «الاساپىرانداعى» وردالىق رۋحتى قوزعاعان سول ادام. مۇحتار سول ماعاۋيا ءدىلماردىڭ ساياسىندا تامىرلانىپ، تاريحي رۋحتىڭ شىرىنىن بويىنا سىڭىرە بوي كوتەردى.
قازىر قازاقتىڭ تەكتىك قورىنداعى قويۋ مايەكتى تۇقىمداردىڭ تالايى ءىرىپ، سۇيىلىپ كەتتى. اتا جولىن رۋحىنا اينالدىرعان پەرزەنت ازايدى. رۋحاني جيدەلى- بايسىندا تۋىپ، ۇرپاعىن رۋحاني قۋاڭشىلىققا ۇشىراتقان تۇقىم- تۇيانداردا جەتكىلىكتى. جوعارىداعى قۋاتتى ءارى شاعىمدى ىشكى الەمنىڭ نازىك قۇبىلىسىن تۇسىنەتىندەي كىشى مۇحتارعا تابيعات جەتە بەردى. ول جازىمىش سىيلاعان ءۇش باقىتىن - اتانىڭ اماناتىن، بويىنا بەرگەن تالانتىن جانە - باقىتىن ايالاي ءبىلدى. قولىنا قونعان باق قۇسىن ۇركىتىپ العان جوق. جازۋشىنىڭ جەكە باسى مەن قابىلەتى سىنعا ءتۇسىپ، جۇيكەسى جۇقارعان جەتپىس ەكى - جەتپىس توعىزىنشى جىلداردىڭ اراسىندا سول ءۇش باقىتى ونى وي شىرعالاڭىنان الىپ شىقتى. ول سول تۇستا ءوزىن- ءوزى تاربيەلەدى، تالانت پسيحولوگياسىنا ءۇڭىلدى. بۇل - قازاق قالامگەرلەرىنە توسىن مىنەز. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق رۋحاني الەمىنىڭ مۇحتار ماعاۋينى دارەجەسىنە كوتەرىلدى.
ەگەر دە جازۋشىنىڭ تالانت پسيحولوگياسى مەن كوركەمدىك الەمىنە جۇگىنسەك ونىڭ مىنا قاسيەتتەرى قانىق بايقالادى.
ءبىرىنشى: ول ءوز تالانتىن قۇرمەتتەي جانە باعىتىن انىقتاي ءبىلدى. توڭىرەگىن تۇگەل شولىپ ۇيرەنگەن قىر بالاسى رەتىندە سەگىز قيىرعا قاتار كوز سۇزبەي، جالعىز- اق كوكجيەكتى ماقسات ەتتى. تالانتىن ۇلتى ءۇشىن ەڭ مۇددەلى، وزىنەن باسقا ادام ىستەي المايتىنداي ماقساتقا باعىتتادى.
ەكىنشى: العان باعىتىنان بەتىن بۇرمايتىن قايسارلىق پەن نامىسىنا، ۇشقىر اقىلىنا قىلاۋ تۇسىرمەدى. ءوزىن- ءوزى ۇنەمى قايراۋمەن، باپتاۋمەن بولدى. بويىنداعى بار بولمىسى تەك قانا جازۋشىلىق كاسىپكە جۇمسالدى.
بۇدان وزگە م. ماعاۋيننىڭ ۇلكەن ۋايىمى بولمادى دەسەم - شىندىققا قيانات ەمەس. اقىرىندا ونىڭ تالانتى الماس بۇرعىعا اينالىپ، ءوزى ەسكەرتكەن جاپون جازۋشىلارىنىڭ كەيىپكەرى سياقتى تەمىر تاۋدى تەسىپ شىقتى.
ءۇشىنشى: تۋمىسىنان باستاپ رۋحىن ادامعا دا، زامانعا دا، تاقىرىپقا دا تاۋەلدى ەتكەن جوق. ۇندەمەي قالعان، ىشىنەن تىنعان، شابۋىلعا شىقپاعان ساتتەرى بولعان شىعار. ءبىراق ورنىندا تۇرالاپ نە بۇعىپ قالمادى، تىپ- تىنىش قالپىندا ءوزىنىڭ كوكجيەگىنە قاراي ادىمداي بەردى. مىسىن ەشكىمگە باستىرمادى.
ءتورتىنشى: وزىنە، ماقساتىنا، ەلىنىڭ ەركىندىك الاتىنىنا كۇمانسىز سەندى. «اۋەلى - اللا، ودان كەيىن الاشتىڭ رۋحى، ودان كەيىن اتا- بابامنىڭ ءارۋاعى، ودان كەيىن - مەنىڭ ءوزىمنىڭ ەڭبەگىم مۇراتقا جەتكىزەدى»، - دەپ ويلاي ءجۇرىپ ءوزى دە جەتىلدى، ءتاڭىرى تىلەگىنە جەتكىزدى.
مۇحتاردىڭ ءوزى عانا مۇراتىنا جەتكەن جوق، ۇلتىن دا، اتا- باباسىن دا، باقىتىن دا بيىككە كوتەردى. اباي اكەسى قۇنانباي تۋرالى ەستەلىك ايتا كەلىپ: «اتالارىمىز نە دەگەن قاسيەتتى ءارى ۇلى ەدى. ءبىز ايتاتىن ءسوز قالدىرماپتى عوي»، - دەپ ءسوزىن وكىنە قورىتقان ەكەن. ەگەر دە مۇحتار ماعاۋين «قوبىز سارىنى» مەن « الداسپان» ارقىلى «بەس عاسىردى جىرلاتپاسا»، «مۇرتى كوككە شانشىلىپ، بۇرىن سويلەگەن»، «كەتبۇعاداي بيلەرمەن كەڭەس قۇرۋدى ارمانداعان» اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپانبەت، شالكيىز، اقتانبەردى، جيەمبەت، كۇدەرى، مارعاسقا، ۇمبەتەي، ءتاتتىقارا، شال، بۇقار جىراۋلاردىڭ مۇراسىن تىرىلتپەسە: «ە، اباي اتامىز بۇل ءسوزدى جاي كوڭىل ءۇشىن ايتقان ەكەن- اۋ» ، - دەر ەدىك. بۇگىن وزىنشە ءبىر ەركىندىك جىرىنا اينالعان جانە تۇركى تەكتەس جۇرتتاردىڭ ىشىندە تەك قازاق پەن نوعايدا عانا بار جىراۋلار الەمىنەن ماقۇرىم قالارىمىز حاق.
بوداندىق تۇسىندا بوستاندىقتىڭ وتىن ۇرلەپ وياتقان مۇنداي رۋحاني سەرپىلىس اكەلگەنى ءۇشىن دە مۇحتارعا تاعزىم. ابايعا ءوز ءسوزىن وزىنە قايتارىپ بەرگەن كوپبەيتتە (كوكوزەكتە) تۋعان مۇحتار ماعاۋين قازاقتىڭ ءسوز ونەرىنە ەلدىكتىڭ اق ورداسىن قوندىردى. ال ءوزى ءتول ادەبيەتىمىزگە ەۋروپالىق مادەنيەتتى اكەلدى. «قيانداعى قىستاۋ»، «ۆاتورلوو كوپىرى»، «جانتالاس»، «يەسىز»، «قارا قىز»، «كوكمۇنار» جانە «مەن» شىعارمالارىنداعى ىشكى كوركەمدىك يىرىمدەر م. ماعاۋيننىڭ ءوزى تاپقان ەكىنشى قونىسى. سونىمەن قاتار اتادان بالاعا اۋىسقان اقتامبەردىنىڭ تولعاۋىنداعى:
جاعاما قولدىڭ تيگەنىن،
جالعىزدىق سەنەن كورەمىن.
جاعامداعى جىرتىقتى،
جەتىمدىك سەنەن كورەمىن، -
دەگەن ۇلى اڭساردى ءتورتىنشى ۇرپاق جۇزەگە اسىردى.
ول جەتىمدىك پەن جەتىمسىزدىك كورگەن جوق، جالعىزدىق كورىپ ءوستى. شۇكىر ءتورت ۇل، ەكى قىز، ونشاقتى نەمەرەلى ورداباسى بولىپ وتىر. ماقالانىڭ اتىن «ماعاۋيانىڭ بايتەرەگى» دەپ قويعانىمنىڭ ءبىر استارى دا وسىندا جاتىر.
ءدال قازىر مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، سەگىز قيىرى تۇتاس. ءۇرىمدى ۇرلەپ، قىرىمدى جايلاپ، «ازاۋلىنىڭ ستامبۋلدان نەسى كەم، الاشتىڭ ماعاۋياسىنىڭ مۇحتارىنىڭ، حان ۇلىندا نەسى جوق، بي ۇلىنان نەسى كەم!»، - دەپ تۇرعان دەر شاعى. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن.
مامىر، 2000 ج.
