ءابىش كەكىلباي ۇلى. كۇي- قۇدىرەت

استانا. قازاقپارات - ونىڭ كۇيلەرىن بالقىپ تىڭداماۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ول تۋرالى شالقىپ سويلەمەۋ ەش مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن ەمەستى مۇمكىن قىلاتىنداي مەن دە قۇداي ەمەسپىن، نە قۇرمانعازى ەمەسپىن.

قۇرمانعازىنى ويلاساڭ، ويىڭا الدىمەن جاراتقان جاپار حاقتىڭ ءوزى تۇسەتىنى دە سودان شىعار.

قۇدايدىڭ ءوزى كەشكەي... قۇدايداي ادامدى دۇنيەگە اكەلۋ دە تەك قۇدايدىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس شىعار...

ال، العاشقى ىزىڭىنان- اق اقىل- ەستەن تاندىرىپ، بار سەزىم، بار جىگەرىڭدى ءبىر وزىنە باۋراپ الار سيقىر سازدى ادام كوكىرەگىنەن شىققان دەگەنگە اۋزىڭ بارمايدى.

بۇل تەك قۇدىرەتتىڭ عانا قولىنان كەلەر ءىس شىعار.

سودان دا ما ەكەن، ول تۋعان توپىراقتى، بۇيرات- بۇيرات قۇمدار مەن جالاق- جالاق سورلاردان اياق الىپ جۇرگىسىز جاداۋ ولكەدە تەك سونىڭ كۇيلەرىنەن عانا ءنار تاۋىپ جادىراعان جاماعايىننىڭ الدىندا ءتىل قاتقاندا دا، اۋزىما «قۇدىرەت» دەگەن ءسوز ءتۇستى.

استانا حالىقتىڭ ۇلاناسىر ۇلى جيىنىندا لەبىز بىلدىرگەندە دە اۋزىما سول «قۇدىرەت» دەگەن ءسوز ءتۇستى.

ول ءسوزدى دە اۋزىما قۇداي سالعان شىعار.

قۇدايدىڭ عانا قولىنان كەلەتىن دارحاندىقپەن تەلەگەي تەڭىز بوپ مول جاراتىلعان دارحان دارىننىڭ اسەرى سالعان شىعار.

نە دە بولسا، سول ءبىر ءولى ارۋاق ءتىرىلىپ، ورتامىزعا كەلگەندەي، ومىراۋىمىزدى اشىپ، كۇللى ەل بوپ ەلجىرەگەن ەكى جيىندا باعزىداعى بابا ارۋاق پەن بۇگىنگى ۇلان ۇرپاقتىڭ الدىندا رياسىز كوڭىلمەن ورتاعا سالعان جۇرەك جاردى ەكى لەبىزىمىزدى وسى ارادا بىرگە ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.

عاسىرلار كەرۋەنىنە ىلەسىپ، ماڭگىلىك تورىنە ءبىرجولا كوشىپ كەتكەن ۇلى جولاۋشىنىڭ ءبىز ىرزىق تەرىپ جۇرگەن كەڭىستىككە ادەيى تاستاپ كەتكەندەي كۇي قورجىنىن اقتارىپ كورگەندەگى اعىل- تەگىل قۋانىشىمىز بەن ويران- اسىر تاڭعالىسىمىزدى قاز- قالپىندا جەتكىزۋگە تىرىستىم.

كۇي تۋرالى تەك سويلەي المايسىڭ، تەبىرەنىپ قانا سويلەي الاسىڭ.

كۇيشى تۋرالى ەرنىڭنىڭ ۇشىمەن ەپسەكتەپ سويلەي المايسىڭ، ەت- باۋىرىڭ ەزىلىپ، ەمىرەنىپ قانا سويلەي الماقشىسىڭ.

بۇل كىتاپ - قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ۇلاناسىر تويداي ۇلى وقيعا عوي.

ۇلى تويلاردىڭ توي باستارى شالقىماعا اينالمايتىن با ەدى؟!

بۇل كىتاپتىڭ دا بەتاشارى شالقىما بولسىن. ءبىر ەمەس، ەكى شالقىما بولسىن.

بىرەۋى ونى پەرزەنت ءسۇيىپ، ەرنى تۇشىعان ەنە ولكە - اتىراۋدا ايتىلىپ ەدى.

ەكىنشىسى ونى پايعامبارداي ءپىر تۇتقان الاش اتتى استانا قاۋىمنىڭ اتا ءتورى - الماتىدا اۋىزدان شىققان- دى.

ەندەشە، كۇي مۇحيتىنىڭ جاعاسىنا كەپ، قوڭىر لەپكە كەۋدە توسقانداي، وسى ءبىر قوس شالقىماعا ءبىر ءسات قۇلاق توس، تىڭدارمان اعايىن.

....

ەكىنشى شالقىما

1993 -جىلعى 15 - قىركۇيەكتەگى

قازاقتىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك

اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنداعى

سالتاناتتى ماجىلىستە سويلەنگەن ءسوز

قادىرمەن قاۋىم!

كۇنى كەشە عانا ءبارى انىق، ءبارى ايقىن، ءبارى ورنى- ورنىندا تۇرعان ورنىقتى دۇنيەدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي ەدىك. سويتسەك، كورمەي جۇرگەنىمىز دە، بىلمەي جۇرگەنىمىز دە كوپ ەكەن. ءتىپتى اشىلماعان جاڭالىق ىزدەپ جەر- كوكتى شارلاۋدىڭ دا ەش قاجەتى بولماي شىقتى. اركىم ءوزى مەن ءوز توڭىرەگىنە بايىپتىراق كوز سالسا، كوپ بەلگىسىزدىكتەر تەڭدەۋىندەي باس قاتىرار وڭكەي ءدۇدامال، كۇدىك- كۇمان كۇمىلجى دۇنيەدە كۇن وتكىزىپ كەلگەنىن اڭعارار ەدى. قاپەلىمدە، مۇنداي شىندىقتى مويىنداۋ - شىرت ۇيقىدان شوشىپ ويانعانىندا وڭشەڭ قورقاۋ ورتاسىندا جاتقانىندا ءبىر- اق كورگەندەي قورقىنىشتى جاعداي ەكەنى دە راس. سودان دا بولار: دۇنيە ءالى دۇربەلەڭ: ادام ابىرجۋلى، قوعام قوبالجۋلى. ءوز تىزگىنىن وسىنداي كەزەڭدە ءوز قولىنا قاۋىم دا ءبىرازعا دەيىن توپان سۋى تۇسىنداعى نۇح پايعامبارىم كەمەسىندەي قالتىلداق ءحال كەشۋگە تۋرا كەلەر ءتۇرى بار. شالقىعان تەلەگەي، شامالىدا باسىلا ما، جوق پا، باسىلسا، وعان مىناۋ ءبىر كەمەدە جان ساقتاعاندار ءتۇپ- تۇگەل، امان- ەسەن جەتە الا ما، جوق پا، جەتسە، قيىن كۇندە ولار ءبىر- بىرىنە يلىگىسكەنمەن، قيىندىقتان قۇتىلعاسىن قايتادان شۇيلىگىسىپ كەتە مە، جوق پا - ءبارى بەيماعلۇم، دەمەك، ءبارى دە ۋايىم.

تاپ وسىلاي اينالا اتويلاعان ءۇمىت پەن ۇرەي ورتاسىندا شىبىن جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، نار تاۋەكەلدەن ايىرىلماي ءجۇرۋ ءۇشىن كەز- كەلگەن ادام، ادەتتە، وزىنە رۋحاني مەدەتتى ەڭ الدىمەن ءوز بويىنان ىزدەيدى. ايتپەسە، قىرىق قۇبىلعان دۇنيەنىڭ اۋانىمەن كەتىپ، قىرىق قۇيقىلجي بەرسە، قۇردىمنىڭ تۇبىنەن ءبىر- اق شىعۋى دا مۇمكىن. قوعام دا ادام سياقتى. تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتكەن قاۋىم دا سىن كەزەڭدە مەدەت بولار رۋحاني تىرەكتى ەڭ الدىمەن ءوز بويىنان ىزدەگەنى ءجون بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ كەيىنگى جىلدارى باس شالىپ، اتا- باباعا اس بەرۋىمىز، ولار وتكەن جولدى پىسىقتاپ، ولار بىتىرگەن ءىستى جاڭاشا پايىمداۋىمىز - وزگەلەرگە سەس كورسەتكەنىمىز ەمەس، وزىمىزگە دەم بەرگەنىمىز، بۇگىنگى قيىندىقتاردان دۇرىس جول تابۋدى بۇرىنعىلار تاجىريبەسىندە دە تيىسىنشە دەس بەرگەنىمىز سياقتى. بالكىم، باياعىدا زەرە اجەمىزدىڭ ۇلى ابايعا: «وي دا كوپ، ۋايىم دا كوپ، ويلاي بەرسەڭ، وي دا جوق، ۋايىم دا جوق، تويلاي بەرسەڭ»، - دەپ ەسكەرتكەنىن ارا- تۇرا ۇمىتىپ كەتىپ، مۇنداي شارۋالار تۇسىندا ساليحالى ويشىلدىقتان گورى ساۋىق- سايران تويشىلدىققا كوبىرەك دەن قويىپ الىپ جۇرسەك ول دا تۇزەلمەيتىندەي قاتە ەمەس.

ءبىراق، ءدال قازىرگى ءوتىپ جاتقان ايتۋلى وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالارعا باعىشتالعان راسىمدەر - حالقىمىزدىڭ رۋحاني تۇلەۋىندەگى، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنداعى ايتا قالارلىقتاي كەزەڭدىك وقيعالار ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ تاراپىنان ەشقانداي كۇمان تۋماسا كەرەك.

ءتىپتى باسقاسىن بىلاي قويعاندا، جاپپاي قىزىلشەكە بوپ جاعالاسىپ- جارماسىپ جاتقان الەۋمەتتىك اۋلەكىلىك پەن الاۋىزدىقتار تۇسىندا ءولىنىڭ ۇرەيىن، ءتىرىنىڭ كوڭىلىن تۇگەندەسىپ، قاۋىم بولىپ قاۋمالاسىپ، باسىمىز قوسىلىپ، بىرگە جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!

ءبىز الدەقاشان ءوتىپ كەتتى، ءوشىپ كەتتى دەپ، جەر استىنا تىرىلەي كومىلىپ قالعان ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قايتا قاۋزاپ، ءتىرىلتىپ جاتساق، ءبىر كەزدەگى جەر داۋى مەن جەسىر داۋىن، بارىمتا مەن قارىمتانى، الىمجەتتىك پەن ءدۇردارازدىقتى ەمەس، ەلگە ەتكەن ەرلىكتى، قاۋىم ۇستاعان كىسىلىكتى، وركەن وسىرەر ونەگە- قۇرمەتتى، ءبىر- بىرىمىزگە دەگەن ىقىلاستىق پەن ىنتىماقتاستىقتى ءتىرىلتۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. بابالارىمىزدىڭ بىزدەن دە بيىك مەرەيگە سول ارقىلى جەتكەنىن، بىزدەن دە قيىن وتكەلەكتەردەن سول ارقىلى وتكەنىن ۇعىنۋعا ۇمتىلىپ وتىرمىز.

قۇدايعا شۇكىر، حالقىمىزدىڭ كوپعاسىرلىق تاريحى مەن كوپقىرلى تاعدىرى ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىعىرىقتان كۇيزەلمەي شىعۋعا سەپتىگى تيەتىندەي ونەگە ىستەر مەن ونەگە- تۇلعالاردى مولىنان تاۋىپ بەرە الادى ەكەن. تەك باردى بار قالپىندا، ناردى نار قالپىندا قاراستىرىپ، قالتقىسىز باعالاي بىلسەك بولعانى. ايتپەسە، كەشەگى ماڭقا كەۋدە ماڭگۇرتتىكتىڭ ورنىن بۇگىن كەپ داڭكوكىرەك داڭعويلىق پەن ۇشقارىلىق جايلاسا، تاريحي سانامىز جەتىلە ءتۇسۋدىڭ ورنىنا ودان ارمەن كەتىلە ءتۇسۋى ىقتيمال. وتكەندى تانۋداعى تىڭعىلىقتىلىق پەن تياناقتىلىق ەرتەڭگە جاسار قادامدارىمىزدىڭ جاڭىلىسسىز- جانساقسىز ءدال دە نىق شىعۋىنا جاردەمدەسەرى ءسوزسىز.

ول ءۇشىن ادامعا ادامشا قاراپ، ادامدى ادامشا باعالاپ ۇيرەنگەن ءلازىم. قازىرگى زامانداسىمىزدىڭ ءىس- ارەكەتىن تەك ونىڭ ورنىندا ءوزىم بولسام قايتەر ەدىم دەگەن تۇرعىدان قاراستىرساق قانا دۇرىس تۇسىنە الامىز. بابالاردى باعالاعاندا دا سول تۇرعىدان كەلگەن ءجون. ەشكىم دە بۇل دۇنيەگە اياعى سالبىراپ اسپاننان تۇسكەن جوق. ءار قايسىسى ءار اتانىڭ مەيىرىنەن، ءار انانىڭ پەيىلىنەن جارالعانىمەن، ءبارى دە جاندى تۇگىلى جانسىزعا دا ۇستەمدىك ەتەتىن ۋاقىت پەن كەڭىستىككە تاۋەلدى. ەڭ الدىمەن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ كوگەنىنە كوگەندەلەدى. ەگەر ءبىز وسى ءبىر ماجبۇرلىكتى دۇرىس پايىمداپ، دۇرىس مويىنداي الساق قانا وزگەلەردىڭ تاعدىرىن، بىتىرگەنى مەن بىتىرمەگەنىن قىلداي قياناتسىز ءادىل باعالاي الماقپىز.

ەگەر بۇگىن اتى ۇلىقتالىپ وتىرعان قۇرمانعازى بابامىزعا دا وسى تۇرعىدان كەلەر بولساق، تاڭعالماي، تامسانباي سويلەۋ ەش مۇمكىن ەمەس.

بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەرگە سەنسەك ۇلى كۇيشىنىڭ مۇنداي ەلدەن ەرەك ونەرىن ونىڭ ءوز باسىنان كەشىرگەن ەلدەن ەرەك تاعدىرىنىڭ جاي- جاپسارىمەن تۇسىندىرۋگە بولاتىن سەكىلدى ەدى.

ال كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە دەس بەرسەك ول بۇرىن ايتىلىپ كەلگەندەي، ۇركىت تە اسپاعان، سارى ارقانى دا باسپاعان، «سامارقاندى دا ساپىرماعان» ، الاتاۋدى دا كورمەگەن. سىر بويىن دا كەزبەگەن. جيدەلىدە تۋىپتى. نارىن قۇمدا ءجۇرىپتى. شىعىستا - ورىنبور، ماڭعىستاۋ، ۇستىرتتەن، باتىستا - ەدىل، ساقمار، تەكەدەن ءارى بارماپتى. بىرەۋمەن باتۋ، بىرەۋمەن تاتۋ تۇرىپتى. اۋىزدىعا ءسوزىن، ازۋلىعا ەسەسىن جىبەرە قويماپتى. ۇستالىپتى دا، تۇتىلىپتى دا. قاشىپ- پىسىپ قۇتىلىپتى دا. جاپپاي ەرەۋىل اتقا ەر سالعان ولكەدە تاپ بۇل ونشا تاڭسىق بولا قويماسا كەرەك. قىسقاسى، كۇيشى ءوز تۇسىندا كۇللى قازاق دالاسىندا ەكىنىڭ ءبىرى وتكەن وتكەلەكتەردىڭ بارىنەن ءوتىپتى. ءبىراق، ەل كورمەگەندى كورىپ، ەل باستان كەشپەگەندى كەشكەن ەشتەڭەسى جوق سەكىلدى. ءتىپتى قىر ارقاسىندا جالى دا بولماعان سياقتى. ساقالى دا تاپ بەلىنە تۇسە قويماعان سياقتى.

ءجا، سولاي- اق بولسىن. گاپ، ەكىنىڭ ءبىرى كەشپەگەن تاعدىردا ما ەكەن؟ ەكىنىڭ ءبىرى كەشكەن تاعدىردى كەشە ءجۇرىپ، ەكىنىڭ ءبىرى ۇقپاعاندى ۇعىپ، ەكىنىڭ ءبىرى تىندىرماعاندى تىندىرعان ەلدەن ەرەك دارىن مەن ەلدەن ەرەك سۇڭعىلالىقتا ەمەس پە؟ !

بۇل جاعىنان كەلگەندە، قۇرمانعازى تەك سۇڭعىلا ەمەس، تەڭدەسى جوق سۇڭعىلا. ەلدەن الابوتەن ۇزاق عۇمىر سۇرمەسە دە، ەلدەن الابوتەن قىزىق داۋرەن كورمەسە دە، كۇللى ادامزات ءناسىلى باستان كەشكەن، كەشىرمەك احۋالدىڭ ءبارىن قاز- قالپىندا مولدىرەتىپ جەتكىزە العان تەلەگەي تەڭىز مول مۇرا قالدىردى. ادام تۇسىندىرگىشتى، زامان تۇسىندىرگىشتى جاعىنان، ءتىپتى بارشا بولمىس پەن تىرشىلىكتى الاقانىنداعى نارسەدەي جارقىراتىپ جايىپ سالۋى جاعىنان الەمدىك اقىل- ويدىڭ كوم تومدىق كىتاپحاناسىمەن پارمەندەس مۇنداي مول قازىنا ءبىر ادامنىڭ كوكىرەگىنەن شىققانىنا قايران قالماسقا بولمايدى. بالكىم، سودان دا شىعار، ارا- تۇرا: «وسىنشا كۇيدى قۇرمانعازىنىڭ ءبىر ءوزى شىعارا قويدى ما ەكەن، بۇكىل ءبىر ايماقتىڭ تاپقان- تايانعانىن ءبىر كىسىگە تەلىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ » - دەيتىن سىپسىڭ دا ەستىلىپ قالىپ جاتادى.

ولاي دەيىن دەسەڭىز، قۇرمانعازى - مالدىڭ باسى دا، جاننىڭ باسى دا ەسەپتەۋلى، قاعازعا تۇسكەن قاتتاۋلى كەزەڭنىڭ تۇلەگى، باسقان ءار ءىزى، ايتقان ءار ءسوزى قاداعالانعان ادام. اسقار تاۋداي ابىروي تۇگىلى سوقىر تايىن قيمايتىن اعايىن الگىندەي اڭگىمەنىڭ جانى بولسا، كوزىنىڭ تىرىسىندە- اق بايبالامداپ سالار ەدى عوي. وعان ءوز ورتاسىندا تالاي ءسوز ەرگەنمەن، تاپ مۇنداي ءسوز ەرمەگەن.

ال ەگەر ونىڭ كۇيلەرىن جيناۋشىلار مەن زەرتتەۋشىلەرگە سەنبەسەك بىرىنشىدەن - قۇرمانعازى مۇراسى كورە قالعانداردىڭ كوزدەرى ءتىرى كەزدە- اق جيناقتالىپ ۇلگەرگەن؛ ەكىنشىدەن - مۇنداي ىسپەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە كىسى، الدەنەشە ۇلتتىڭ، الدەنەشە ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى شۇعىلدانعان؛ ولار ءبىر- ءبىرىنىڭ ونداي كوزاپارا شيكىلىگىن تاۋىپ السا، الدەقاشان ايتپاس پا ەدى؛ ۇشىنشىدەن - قۇرمانعازى - ءبىر ولكەدەگى ءبىر ساڭلاق ەمەس، ول تۋعان ولكەدە اتتارىن ءدۇيىم جۇرت بىلەتىن داۋلەسكەر كۇيشىلەر مەن سازگەرلەر ودان بۇرىن دا، ونىڭ تۇسىندا دا، ودان كەيىن دە كوپ بولعان؛ ءبىر عانا ءابىلحايىر حان اۋلەتىنەن داۋلەتكەرەي، سەيتەك، مۇحيت، دينا، ناۋشا، لۇقپان، جانتورە، تۇركەشتەر شىقتى؛ ولاردىڭ تاپ ەشكىمگە ەسەلەرىن جىبەرە قويماسى، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى سەكىلدى؛ بۇلاردى بىلاي قويعاندا، قۇرمانعازىدان بۇرىن تانىلعان اسان قايعى، قازتۋعان، ابىل، بايجۇما، بالامايساڭ، سوقىر ەسجان، ۇزاق، ماحامبەت، قۇرمانعازىمەن تۇستاس نە كەيىن شىققان بوعدا، قاۋەن، مامەن، سارىمالاي، الىكەي، قۇلشار، ەرعالي، ەسباي، ەسىر، ارال، وسكەنباي، قازانعاپتاردىڭ كۇيلەرى ول كەزدە دە، ءقازىر دە ەشكىمگە تەلىنبەي، ءوز اتتارىمەن اتالىپ- تۇستەلىپ تارتىلىپ كەلەدى؛ تورتىنشىدەن - قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن ەل اراسىنا تاراتقان دا، بىزگە جەتكىزگەن دە جوعارىدا اتتارى اتالعان جەدەلدەستەرى مەن سولاردىڭ شاكىرتتەرى عوي؛ ەندەشە ونداي وزدەرى دە شاشالارىنا شاڭ جۇقتىرماس جۇيرىكتەر قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىندەي ناعىز اقىق كۇيلەردى كىم شىعارعانى اۋەلدەن ءدۇيىم جۇرتقا كەڭىنەن بەلگىلى بولماسا، الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان ايدالاداعى باسقا بىرەۋدىڭ قانجىعاسىنا وپ- وڭاي وڭگەرىپ قويا بەرەر مە ەدى؟ !.. ونىڭ ۇستىنە، كۇي دەگەنىڭ كوگەندەگى كوك لاق ەمەس قوي. كىمنىڭ كوكىرەگىنەن تۇلەپ، كىمنىڭ قولىنان شىققانىن ءوزى- اق ايتىپ تۇرماي ما؟!

بۇل جاعىنان كەلگەندە، جانرلارى مەن تاقىرىبى قانشاما ءار الۋان بولعانىمەن، قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ ءبىر جۇرەك ءبىر كوكىرەكتەن وربىگەنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولىپ تۇرادى. ولارداعىداي تاۋ جىعارداي تاۋسىلا شايقالار، تەڭىزدى توڭكەرەردەي تەڭسەلە كۇيزەلەر جۇرەك سارقىلا سىر توگىپ، ساپىرىلىسا مۇڭ توگەر كوكىرەك قاقىراي قامىرىعىپ، شاتىناي شامىرىعاتىن جۇيكە، تاۋدان جوڭكىلگەن سەلدەي بوپ، الابۇرتقان الاپات قۇشتارلىق، نوسەرلەتە سەبەلەيتىن ءنوپىر ءۇن مەن قىردا ويناعان كيىكتىڭ قىرىق قۇيقىلجىعان دۇسىرىندەي قۇبىلمالى ىرعاق تەك قۇرمانعازىعا ءتان. تاپ ونداي جارىق جالعاننىڭ قاي قۇبىلىسى مەن قاي احۋالىن دا، جۇمىر باستى پەندەنىڭ سەزىم تۇگىلى قيالىڭ قارماي الماستاي يۋ- قيۋ قىلىق- قۇلىعىن وپ- وڭاي كۇي تىلىنە كوشىرىپ، كوكىرەگىندە ءسال تۇيسىگى بار كەز كەلگەن كوڭىلى قالاعان ۋاعىندا، قالاعان جاعىنا كوكدونەندەي جەتەلەپ الا قايقايار، قالتقىسىز ۇيىتا الار ءتاڭىرى تالانتتى ۇلتتىق سازگەرلىك تۇگىلى، الەمدىك سازگەرلىكتە باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ الۋ ءۇشىن ناعىز ءيىس الماستىڭ ءوزى بولۋىڭ كەرەك شىعار. ونىڭ بۇنداي شارشى توپتا الدىنا جان سالماي دارا كەلەر شاڭقوبىزدىعىن جەدەلدەستەرى دە، تۇستاستارى دا تۇگەل مويىنداعان. كوزدەرىنىڭ تىرىسىندە- اق داۋلەتكەرەيدى «كۇيدىڭ باپاسى (پاپاسى)»، ال قۇرمانعازىنى «كۇيدىڭ اتاسى» اتاندىرىپ جۇرگەن دە سولار- دى. الىستاعى توقا، قوجەكە، تاتتىمبەتتەر بولماسا، جۋىق ماڭداعى دومبىرا ۇستاعاندار باسى داۋلەتكەرەي بوپ، قۇرمانعازىنىڭ الدىنان وتپەگەن. سولاردىڭ ءبارىنىڭ بار كەزىندە دينانىڭ باسقالاردان ەمەس، قۇرمانعازىدان باتا الۋى تەگىننەن- تەگىن بولماسا كەرەك. ەندەشە، قۇرمانعازىدان قالعان شەتىنەن اقىق، شەتىنەن اسىل مول مۇرانىڭ نەگىزگى سەبەبىن باسقا ەشكىمنەن دە، ەشتەڭەدەن دە ەمەس، الاتاۋعا بىتكەن اسقارلىقتاي، اتىراۋعا بىتكەن شالقارلىقتاي، دالاعا بىتكەن دارحاندىقتاي شەكسىز دارىن، شەننەن شىققان تالانتتى ءبىر كىسىگە قيا سالعان قۇدىرەتتى كۇشتى قۇداي- ەكەڭنىڭ قۇرمانعازىعا دەگەندە قولىنىڭ ايرىقشا اشىقتىعى ۇستاپ كەتكەن كوڭىلشەكتىگىنەن كورۋىمىز كەرەك.

تۇپتەپ كەلگەندە، تاڭعالاتىن نارسە بۇل ەمەس. تاڭعالاتىن نارسە باسقا: ءدال قۇرمانعازىداي اسىپ- تاسىپ توگىلىپ، بۇلقان- تالقان سوگىلۋ ءۇشىن اۋەلى شارشىسىنا تولا شالقىپ، ارتىنان سونداي داۋرەننەن ويدا جوقتا ايىرىلىپ، ويران- بوتقاسى شىعا قامىرىعىپ- شامىرىعاتىنداي بايباتشا عۇمىر كەشۋ كەرەك سياقتى. ال ءبىز بىلەتىن كۇيشى ءويتىپ بولىپ- تولىپ تا، شايقاپ- توگىپ تە كورگەن جوق سەكىلدى ەدى. ەندەشە، وعان تاپ مۇنشا تەڭسەلتەر مۇڭ مەن تەپسىنگەن ىزا قايدان ءبىتىپ ءجۇر؟ الدە كەشەگى ءبىر جىلدارى ادەتكە اينالعانداي، سونىڭ ءبارىن سول تۇستاعى الدەبىر الدەكىمسىنگەن اۋلەكى بايشىكەش پەن ونىڭ اۋمەسەر شابارمانىنىڭ قورلىق- زورلىعىنا اپارىپ سايامىز با؟ ولاي ەتەيىن دەسەك، دويىردىڭ بابىن دومبىرادان كەم بىلمەيتىن، قيقار ءتىلىن قىلىشتاي جالاڭداتقان وت اۋىز، وراق ازۋ، ناعىز جاۋباسار قۇرمانعازى ونداي- وندايلارعا قاقساعان قارا شاناققا شاعىنباي- اق، ەسەسىن جىبەرە قويار ءتۇرى جوق سياقتى ەدى. بالكىم اۋىل- ءۇيدىڭ ءيتىرقىلجىڭىنان تۋىندايتىن ونداي وتكىنشى ىزا ونسىز دا كەۋدە كەرنەپ تۇرعان مۇڭ مەن شەردىڭ لاق ەتىپ اتقارىلۋىنا تۇرتكى بولسا، بولعان دا شىعار، ءبىراق الگىندەي وردالى دەرتتىڭ ءاۋ باستاعى ورنىعۋىنا قوزداپ- قوردالانۋىنا ءتۇپ توركىن، تۇبەگەي سەبەپ بولا الماسا كەرەك- ءتى. شىنداپ ويلاعاندى شىن شىتىرمانعا سالار شىن قيتۇرقى، مىنە، وسى ارادا جاتقان سياقتى.

جالپى، وسى قۇرمانعازى، قانشاما ەلدەن ەرەك دارىن دەگەنىمىزبەن، ءوزى تۋعان كەزەڭدە تۋماسا، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتادا تىرلىك كەشپەسە دە، ءتىپتى الگى ساۆيچيەۆ ايتقانداي، يەۆروپالىق ءبىلىم العان كۇننىڭ وزىندە دە، تاپ بۇگىن ءبىز بىلەتىن قۇرمانعازىداي ايرىقشا قۇبىلىس، زاماندىلىق تۇلعا بولا الار ما ەدى؟ !

ونىڭ سىرىنا، سۋرەتكەر تاعدىرىن تەك باستان كەشكەن كۇيزەلىستەرى مەن جەكە باسىنىڭ بيوپسيحيكالىق سيپاتتامالارى تۇرعىسىنان عانا قاراستىرىپ قويماي، ول تاعدىردى تۇتاس ءبىر الەۋمەتتىك- ەستەتيكالىق قۇبىلىس قىلىپ قالىپتاستىرعان تاريحي كەڭىستىك پەن تاريحي ۋاقىتتى جان- جاقتى زەردەلەتىپ بارىپ قانىعۋعا بولاتىن شىعار. بۇل ارادا: «ەگەر اقىندى شىنداپ تۇسىنگىڭىز كەلسە، تۋعان جەرىن بارىپ كور» ، - دەيتىن قاشانعى قاعيدا ويعا ورالادى. بىزدىڭشە، كوز اشقان جەرمەن قوسا كوز جۇمعان جەرىن دە كورگەن ءجون. سوندا عانا ونىڭ تاعدىرىنىڭ حالقىنىڭ تاعدىرىمەن قانشالىقتى قابىسىپ، قانشالىقتى قابىسپايتىنىن كەڭىرەك پايىمداۋعا بولار ەدى. ەگەر سۋرەتكەر ءوز تۇسىنىڭ وزەكتى شىندىعىنا ءدوپ تۇسكەن بولسا، ءسوز جوق، ۇلكەن تالانت. ال ەگەر ول ءوز تۇسىنىڭ احۋالى ارقىلى حالقى مەن كۇللى ادامزات وتكەن وتكەلەكتەردىڭ وزەكتى ارناسىنا تەرەڭدەپ بويلاي السا، سونىڭ ناتيجەسىندە وتەشەكتىڭ جەتەگىندە كەتپەي، كەلەشەككە ىنتالانار رۋحاني دايەك تاۋىپ بەرە السا، ناعىز ۇلى تالانت ەكەنى داۋسىز.

جارىقتىق قۇرمانعازى بابامىزدىڭ شىعارمالارىنىڭ كۇللى ادامزاتتىق ءمان- ماڭىزى مەن ۇلانعايىر تاريحي اۋقىمىنا وعان توپىراق بۇيىرعان مەكەنگە الدەنەشە رەت بارا جۇرە كوزىمىز جەتە تۇسكەندەي بولدى.

وزەگىنەن سۋ، جيەگىنەن ەل ارىلىپ كورمەگەن ەجەلگى ەدىلدىڭ اياعى. اندىزداعان اتىراۋ. سالا- سالانىڭ ارا- اراسى توقىمداي- توقىمداي قارا جەر. نە ارال، نە تۇبەك. سولاردىڭ بىرىندە قويان جونىنداي بۇلتيعان قوڭىر توبەدە جۇپىنى تومپەك جاتىر. قۇلپىتاسىن كورگەندە كوزىڭىز اتىزداي بولادى: اي استىندا باسقا پۇشپاق قالماعانداي، مىناۋ ارىستاننىڭ اۋزىنا، زىمىستاننىڭ تۇبىنە جەتىپ جىعىلۋعا نەگە ىنتىق بولدى ەكەن؟ جازمىشتىڭ جازۋى ما؟ جوق، جازمىشىڭىزعا دا قۇلاق اسقىسى كەلمەي، وسقىرىنعان ورتەكە كوڭىلدىڭ ەڭ اقىرعى قيقارلىعى ما؟!

قاپەلىمدە، جاۋاپ تابا الماي، بوتالاعان كوزىڭىزدى قۇلپىتاستان توڭىرەككە اۋدارساڭىز، قۇرمانعازى كوكىرەگىندەگى تاۋسىلماس قىجىلدىڭ قايدان قوزدايتىنىن، ول ۇستاعان قارا شاناقتىڭ نەگە بوزدايتىنىن اڭعارعانداي بولاسىز... ول ماڭايدىڭ ءار بۇتاسى تاريح پەن تاعدىردىڭ قانشالىقتىڭ تۇراقسىز، قانشالىقتى تۇرلاۋسىز ەكەندىگىنەن سىر شەرتىپ تۇرعانداي.

باعزى بابالارىمىز اۋەلى كۇنگەيدەن تەرىسكەيگە قاشقان مۇزعا ىلەسىپ، اڭ قۋالاپ، كەيىن شىعىستان باتىسقا، باتىستان شىعىسقا جاۋعان جاڭبىرعا ىلەسىپ، مال قۋالاپ، ءارلى- بەرلى جوڭكىگەن تۇسىنان بەرمەن قارايعى قوس اياقتى ءناسىل قارەكەتتەرىنىڭ قالاي قۇبىلىپ، قالاي بۇلتارعانىن تۇگەلدەي ويمەن سەزىپ شىعۋ ءۇشىن الىسقا ات سابىلتپاي- اق، قوس قۇرلىقتى قوسا ايقارعان وسى اراعا كەلسەڭىز دە جەتكىلىكتى ەكەن. ءتىپتى ەڭ ەجەلگى پايعامبار زاراتۋشترا وسى ماڭايدا تۋىپتى- مىس. كۇنگە تابىنۋدىڭ ورمان مەن دالا، شالعىن مەن شاڭدىق بەتپە- بەت شارپىسقان بۇل ايماقتان شىعۋى تەگىننەن- تەگىن بولماسا كەرەك. زاراتۋشترا ۇمبەتتەرىنىڭ ءبىر پاراسى ەدىلدى كەسىپ ءوتىپ، كۇنگەي اۋنادى. ءبىر پاراسى جايىقتى كەسىپ ءوتىپ، شىعىس اۋىپ، قۇز باسىنا مال جايىپ، مۇز ەتەگىنەن مال سۋارىپ جۇرگەن كوشپەندىلەرگە قوسىلىپ، جارىق پەن جىلۋ يەسى كوكتاڭىرگە تانۋدى شىعاردى. اسپانعا ىزەت تۇسپالى اسانى، جەر مەن كوكتىڭ بىرلىگىنىڭ تۇسپالى اشانى، شاراپات شاپاعىن اسپەتتەيتىن ايكونەنى كوتەرىپ، قايتادان ەدىل- جايىقتى كەسىپ ءوتىپ، باتىستا بالتىققا جەتىپ، كۇنگەيدە بالقاننان اسىپ، التىن دۋلىعالى ريم يمپەراتورىنا ايكونەنى سۇيگىزىپ، اشاعا ماڭدايىن تيگىزىپ، تىزە بۇكتىردى. سوسىن- اق بۇل ولكە جەر كىندىگىنە اينالدى. ءدىن بىتكەن وسىندا جەتۋگە اسىقتى. حازار حاندىعى تۇسىندا 790 -جىلى يۋدەي ءدىنى، بولگار حاندىعى تۇسىندا 966 -جىل يسلام كەپ ىرگە تەپتى. دنەپر دە ەدىلدەن قالعىسى كەلمەي، يسلامعا تالپىندى. ءبىراق، ولگا پاتشايىم دۇنيە اۋىپ، بالاسى ۆلاديمير 966 -جىلى مۇسىلمان ەلشىلىگىنىڭ مەسەلىن قايتارىپ، 998 -جىلى ۆيزانتيا ءدىنىن قابىلدادى.

 ءبىراق، سوناۋ ءادىل (اتتيلا) زامانىنان بەرى بۇل ايماقتا ابدەن ەتەك جايعان ازيالىق داۋىرلەۋ ءبارىبىر توقتامادى. كيىزدەي ۇيىسقان باتۋ قولى ونى تاعى دا ءۇش عاسىرعا ۇزارتىپ بەردى. ءبىراق، اي استىندا ماڭگىلىك نە بار؟ الەمدىك شارۋاشىلىقتىڭ بىردەن- ءبىر ءنارى جەر ۇستىندەگى قونىس بولعاندا مالىنىڭ باسى وسكەن سالت اتتى شىعىس باسىم تۇسسە، الەمدىك شارۋاشىلىقتىڭ نەگىزگى ءنارى جەر استىنداعى كەنىش بولعاندا جانىنىڭ باسى وسكەن تەمىر دوڭعالاقتى باتىس باسىم ءتۇستى. قازانعا شاپقان تايبۋرىلدىڭ تۇياعىنان تۇسكەن قاسقا جولدىڭ بويىمەن ەندى شىعىسقا زىركىلدەگەن زەڭبىرەكتەر جىلجىدى. قونىسقا ۇمتىلعان شىعىستىق داۋىرلەۋ تۇسىندا الدىڭعى شەپكە اينالىپ، اسىعى ىلعي الشىسىنان ءتۇسىپ كەلگەن بۇل ايماق كەنىش ىزدەپ، كەنەزەسى كەپكەن باتىستىق داۋىرلەۋدىڭ ازۋىنا الدىمەن ىلىكتى. «ەدىلدە تۇرىپ وق اتسا، جايىقتا وعىن جوعالتىپ، جايىقتا تۇرىپ وق اتسا، ەدىلدە وعىن جوعالتىپ» الشاڭداپ قالعان اردا جۇرت ءۇشىن ەركىندەگەن ەر زامان ءوتىپ، كەڭكىلدەيتىن كەر زامان كەلدى.

اۋەلى بوسىپ سىر اۋدى. ودان بەزىپ قىر اۋدى. الاتاۋدى اينالدى. سارى ارقادا ساندالدى. ەكى عاسىر سەندەلىپ، ەسكى جۇرتقا ورالدى. ورالسا - ەدىلگە كوشكەن ساقمار سۋ، شورا كەتكەن نارىن قۇم، سيداقتان قالعان قوبان سۋ، تەلاعىس اۋعان بوقساق ساي، قازتۋعان قاشقان دەندەر ءدوڭ، ورمانبەت ەتكەن اڭقاتى، قارت قوجاق قونعان قالدىعايتى، قاراساي ولگەن اقتوبە، اسان بەزگەن قورعانشا - ءبارى- ءبارى جات قولدا. ەسكى ارناسىنا ۇمتىلعان ەركە دارياداي ەل كوڭىلى قانشا شاپشىعانمەن، كەتكەن داۋرەن كەلمەدى. ءتىپتى ءابىلحايىر، جانىبەك بوكەنباي، ەسەت قولدارى اشتارحانعا تالاي اڭسارلارى اۋىپ، بوزانعا دەيىن سان كەلىپ، كۇركىرەگەن زەڭبىرەكتەرگە داتتەرى شىداماي، سان رەت كەرى قايتتى. حان تىندىرماعاندى تىندىرماق بولعان يساتاي مەن ماحامبەت تە قاندى قانجارعا قارمالدى. باتۋدان قالعان كوك ساراي، بەركەدەن قالعان اق ساراي، قاسقا جولدى قاسىمدى قوسقاندا جەتى بىردەي حان جەرلەنگەن سارايشىق سىرتتا سۋ مەن جەل توناپ، ىشتەن تىشقان مەن سۋىق قول توناپ، الدا تومپەككە اينالدى. كورىنگەن جالدىڭ باسىنداعى كونە ۇيىك اۋعان باق، اۋناعان تاق، وشكەن داۋرەندى ەسكە سالىپ، كوزدى ورتەپ تۇرعاندا قالايشا قامنان قاپەرسىز تاباق تاۋىسىپ، سابا سارقىپ، جايباراقات جۇرە الماقسىڭ!

 كوشپەندىلەردىڭ ەكى مىڭ جىلدىق الەمدىك داۋىرلەۋى تۇسىندا ارعىداعى التى تاڭبا الاشتىڭ دا، بەرگىدەگى ءۇش تاڭبا قازاقتىڭ دا باعى اۋماعان بايتاعىنداي بولعان ەدىل- جايىق، اتىراۋ- ارال الابى جانارتاۋ بوپ اتىلىپ، ءبىر جارىم عاسىرداي بۇرقاعى باسىلماي، لاپىلدادى دا جاتتى. قۇرمانعازىدان بۇرىنعى سىرىم، كوكتەمىر، اساۋ، باراق، تىلەنشى، جولامان، ارىنعازى، قارا، اتاقوزى، قاراتايلاردى بىلاي قويعاندا، قۇرمانعازى تۇسىنداعى يساتاي، ماحامبەت، وتەن، تورەمۇرات، مىڭباي، تۇرلان، ەسەت، بەكەت، يسا، دوساندار ەرەۋىلى كەۋدەسىندە جانى باردىڭ دەلەبەسىن قوزدىرادى. يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاعان كۇيكى تىرلىكتىڭ كەز- كەلگەن كەلەڭسىزدىگى ساحارانىڭ قاي پۇشپاعىندا دا كەشەگى داۋرەندى ەسكە سالىپ، زىعىرداندى قايناتتى. قىردا كەنەسارى مەن ناۋرىزباي، سىردا جانعوجا مەن بۇقاربايدى، قاراتاۋ مەن الاتاۋدا تەنتەك پەن بايزاقتى، سۇرانشى مەن ساۋرىقتى، تويشىبەك پەن بايسەيىتتى اتقا قوندىرىپ، ارپالىستىرىپ جۇرگەن دە سول ەدى. ەل ەرەۋىلدەپ جاتقاندا، ءتىل بوگەلە الار ما؟! «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» سول تۇستا جىرلاندى. اۋباكىر، ابىل، شەرنياز، ەسەت، نۇرىم، قالنياز، قاشاعان، ءىزىم، بالا وراز، جاستابان، اقتان، شىنياز «ءۇش قياننان» ، «ايتا بەرەر اقىر زاماننىڭ» كەلگەنىنە ەگىلە وتىرىپ، باياعى نوعايلى زامانىنداعى دوسپامبەت، شالكيىز، قازتۋعانداردىڭ كوكەيىنە باسىپ، «ەرتەدە وتكەن ەرلەردىڭ» ارۋاعىن شاقىردى. سىپىرا جىراۋ- داستان مەن اسان قايعى- زار كومەيگە بىرگە ورالدى. دومبىرانىڭ شاناعى دا - ەر- زامان مەن كەر زاماندى سالعاستىرىپ سارنادى.

ساز الەمىنە قۇرمانعازى دەيتىن الەۋمەتتىك- ەستەتيكالىق قۇبىلىستى اكەلگەن تاريحي ۋاقىت، تاريحي ورتا، تاريحي احۋال، مىنە، وسىنداي ەدى. سوندىقتان دا، ول تۇستاعى قوزعان دەلەبە، قايناعان زىعىردان، تاسىعان جىگەر، جاسىعان كوڭىل، ۋداي ىزا ومىردە قانداي لاپىلداپ، قانداي ساپىرىلىسىپ جاتسا، قۇرمانعازى كۇيلەرىندە دە سونداي لاپىلداپ، سونداي ساپىرىلىستى. ون بارماقتىڭ ۇشىنان ءبىر ادامنىڭ ەمەس، كۇللى زاماننىڭ شەرى شەرتىلدى. مۇڭى مۇڭدالدى. ىزاسى قاينادى. اقىلى الاس ۇردى.

جىلدار ءوتتى. ەرلەر ءولدى. جالىن ءساندى. تالاي ارمان كۇيرەدى. تالاي كۇدەر ءۇزىلدى. ال قۇرمانعازى كۇيلەرى ءالى اتتان تۇسكەن جوق. اتويلاپ تۇر. ويتكەنى، كورەگەن تالانت ءوز تۇسىنداعى وتكىنشىدەن ءومىرباقي تيىلمايتىن- توقتالمايتىن كۇرەتامىر دۇرسىلىندەي وزەكتى ءمان- ماعىنانى ءدال تاۋىپ الدى. بۇل رەتتە كۇللى دالالىق كوركەم ويدا وعان ارعىداعى تاريحتان تەك ياسساۋي مەن قورقىت، اسان قايعى مەن بۇقار، بەرگى تاريحتا تەك اباي عانا شەندەسە الادى. ول دا الگى اتى اتالعان ۇلى وتانداستارى سياقتى ءبىر ۇلتتىڭ تەك ءبىر عاسىر ەمەس، الدەنەشە عاسىرلارعا سوزىلعان قىرسىق پەن قياناتقا تولى تاعدىر- تالايىنىڭ، ەشتەڭەنى قالت جىبەرمەگەن، ەشتەڭەنى بەتتەن قالقىماعان، ءبارىنىڭ دە تۇڭعيىعىنا تۇقشيا ۇڭىلگەن ەڭ تولىق، ەڭ ءدال، ەڭ شىنايى زامانالىق كەسكىندەمەسىن جاسادى. تاعدىر ونىڭ تالايىنا ەڭ كۇردەلى، ەڭ قيامەت كەزەڭدى تاپ قىلدى. ءوزىن جاراتقان تۇركى- قىپشاق دۇنيەسىنىڭ ءبارىن داعاراداي قىلعان داۋرەندى كەزەڭمەن قيماي قوشتاستى، ونىڭ ءوزى تۇگىلى ءىزىن وپىرا- جاپىرا كەلگەن جاڭا كەزەڭدى قينالا قارسى الدى. ءبىراق، زاماناقىر كەلسە دە، زامانعايىپ بولماۋى، كۇن سونسە دە، جارىق وشپەۋى، قيانات جەڭسە دە، ادىلەت ولمەۋى، ۇرەي تورلاسا دا، ءۇمىت جوعالماۋى كەرەكتىگىن ۇقتىرا ءبىلدى. كۇيلەرىندە ءبىرى جۇرگەن جەردە ءبىرى جۇرە المايتىنداي زار مەن جىگەر، مۇڭ مەن شاتتىق، ىزا مەن مەيىر قيالعا سىيماستاي ۇيلەسىم تاۋىپ، ۇيىرلەسىپ جاتاتىندىعى دا سوندىقتان. بۇل جاعىنان العاندا، ۇلتتىق كوركەمدىك سانادا وزىنە دەيىنگى سۋرەتكەرلەردىڭ ەشقايسىسىندا مۇنداي مول مولشەردە بولماعان كوپ- قىرلىلىق پەن مول اۋقىمدىلىقتىڭ، قايشىلىققا تولى تاۋقىمەت تاعدىردىڭ قاي كۇردەلى شىندىعىنا دا تايسالماي بارا الاتىن جۇلىن جۇتقان كوزسىز ەرلىك پەن ءسوزسىز شەبەرلىكتىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن كورسەتە الدى. وعان دا تەك تاريحقا جۇگىنىپ، داۋسىز كوز جەتكىزۋگە بولادى.

شەكاراسىن - ايداعان مالىنىڭ تۇياعى، استاناسىن جايلاعان كولىنىڭ قۇراعى، بەرەكە- بىرلىگىن - اۋىزەكى ۋادە، ءتارتىبى مەن ءتارىن اۋىزەكى ءۋاج ءوشىپ، داۋلەتى - ءتورت اياعىنا، اۋلەتى - ەكى اياعىنا جالىنعان كوشپەندى قاۋىم ىشىنە الا، ىرگەسىنە شالا تۇسكەن كوزدىڭ بارىندە دە وشارىلا قۇلدىراپ، ويسىراي داعداراتىن زار زامانعا ۇشىراعان دا وتىرعان. ول اۋەلى ءبىر- بىرىنە قىر كورسەتەتىن، ءبىرىن- ءبىرى وگەيسىتەتىن قىرعيقاباقتىقتان باستالىپ، كەيىن كولدەنەڭنەن كيلىككەن كوك اتتىنىڭ الىمجەتتىگىمەن اياقتالعان. دەمەك، ءبىزدىڭ اۋەلى قۇلقىمىزدىڭ بۇزىلۋىنا، كەيىن داۋرەنىمىزدىڭ اۋۋىنا مىناۋ اشىق- تەسىك دالاعا سىرتقى ىقپالدىڭ، ەۋرازيا دەپ اتالاتىن ۇلانعايىر كەڭىستىكتەگى ساياسي كۇشتەر اراسالماعىنداعى وزگەرىستەردىڭ اسەرى تىم كۇشتى بولعانىن اڭعارتادى.

ءبىزدىڭ دالا سوڭعى مىڭجىلدىقتا ونداي داۋرەندى ءتورت رەت باستان كەشتى. قىردان قىپشاق، ويدان وعۇزدىڭ باسى قوسىلىپ، قاعاناتى قۇلاعالى تاۋى شاعىلعانداي بولعان تۇركى الەمى ەڭسەسىن ەندى تۇزەي باستاعاندا ەل ءىشىن الگىندەي ارەكەت جايلادى. اعايىن ەكى جارىلدى. اۋىزدار ءار جاققا قيسايدى. وندايعا جول بەرمەيمىز دەپ، يمان ۇياسى مەشىتتە كوپكە ءۋاجى وتپەگەن حازىرەتى ياسساۋي جەر استىنا تىرىلەي سۇڭگىپ كەتتى، بيلىك وردادا بەككە ءۋاجى وتپەگەن قورقىت بارار جەر، باسار تاۋ تابا الماي، ەل اقتاپ كەتتى. بۇل - بىزدەردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى جەلىسىن ۇزبەي كەلە جاتقان ءداستۇرلى رۋحاني تاريحىمىزداعى ەڭ ءبىرىنشى زار زامان ەدى. ول زاماننان بوتاداي بوزداپ، ارۋاناداي اڭىراعان قوبىز سارىنى قالدى.

قاراتاۋدا ىرىگەن ۇيتقى ەدىل بويىندا قايتا ۇيىستى. باس- اياعى بەس عاسىرعا سوزىلعان دالالىقتاردىڭ جاڭا داۋرەندەۋىنىڭ تۇبىنە ۇرىنارعا قارا تاپپاعانداي تاياۋ شىعىستى ۋىسىندا ۇستاي باستاعان بايازيت پەن ەۋروپاعا ەندەپ كىرە باستاعان توقتامىسقا بارىپ كيلىككەن اقساق تەمىر جەتتى. سول- اق ەكەن، ەكى قۇرلىقتىڭ باسىن ءبىر كەۋدەگە سىيعىزىپ كەلگەن اق ساۋىتتىڭ كوبەسى سەتىنەدى دە جۇرە بەردى. تاريحتىڭ دوڭگەلەگى كەرى اينالدى. اۋەلى حان مەن حان، سوسىن سۇلتاندار مەن بەكتەر، ودان بەكتەر مەن بەكتەر ۇستاسىپ، ىرگەدەگى اتا جاۋلارىن قالاي كۇشەيتىپ العاندارىن وزدەرى بىلمەي قالعان كوشپەندىلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جات قۇلقىنعا جۇتىلا باستادى. اران اۋىزدان الىسىراق قونىس اۋدارىپ امان قالۋدان باسقا امال تابا الماعان اسان قايعى جەلمايا ءمىنىپ، جەر كەزدى. بۇل - ءبىزدىڭ تىكەلەي بابالارىمىز كەشكەن ەكىنشى زار زامان ەدى. ودان نوعايلىنىڭ نالىمالى سازدارى «ناۋايىلار» مەن ەڭكىلدەگەن «ەل ايىرىلعان» قالدى. بىت- شىت التىن وردانىڭ ەكى سىنىعى مەن موعولستاننىڭ ءبىر سىنىعىنان قوسىلىپ، قاراتاۋ بويىندا ءوز حاندىعىنا ۇيىسقان قازاقتاردىڭ توبەسىنە تاعى دا قيقۋ ءتوندى. ءۇش ارىس اۋەلى قايدان كەلسە، سونداي بىتىراپ، تاعى دا باسىمىز شاتىلدى. بۇل - ءۇشىنشى زار زامان ەدى. ودان «ەلىم- اي» ، «قايىن ساۋعان» مەن نەشە سالا، نەشە تارماق «كەرتولعاۋلار» ءوربىدى.

داۋرەنى تاسقاندا كورشىلەردى ىقتىرىپ، دارمەنى باسىلعاندا بوس جاتقان قونىستارعا ىعىسىپ، ايتەۋىر، كەڭ ءجۇرىپ، كەڭ تۇرعانعا ۇيرەنگەن تۇزدىكتەرگە اۋىپ قونا سالار ادىرا قونىستار مەن بورىكپەن باسىپ الار بوس بەلبەۋ كورشىلەر دە قالمادى. وزگەنىكى تۇگىلى ءوز جەر، ءوز سۋىڭ مۇڭ بولدى. اتا- قونىسىڭنىڭ ءشولى سەنىكى دە، كولى - باسقانىكى، شاڭداعى - سەنىكى دە، شالعىنى - باسقانىكى، بەتىندەگى قىلتاناق تۇگى - سەنىكى دە، استىنداعى التىن قويما قازىناسى - باسقانىكى زامان تۋدى.

«قايدا بارساڭ - قورقىتتىڭ كورى» ، - دەيتىندەي زامان ەندى كەلدى. دارحان كوڭىل دالالىقتار بۇرىن- سوڭدى تاپ بۇلاي جىگەرى قۇم بولىپ كورمەگەن- ءدى. اقساۋىتتى، اق نايزالى ات ءۇستى نوياندىق قوي بوعىنداي قورعاسىننىڭ الدىندا دىمى قۇرىدى. ەر ۇستىندە ەرەۋىلدەگەن ەركوڭىل ۇردىستەن ۋاقىتىلى بەزىنبەسە، جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋدى. ەر زاماننان ءبىرجولاتا كۇدەر ءۇزىپ، كەر زامانعا ءبىرجولاتا كوندىگۋ كىمگە وڭاي تيگەن ەدى. ءبىراق، تۇقىمىڭمەن تۇزداي قۇرىپ كەتكەندە دە كىمدى مۇقالتاسىڭ؟ ! ەجەلگى ءريمنىڭ ءبىر كەزدە يۋدەيلەرگە تۋدىرعان زوبالاڭى ەندى تۇزدىكتەرگە ءتوندى. قاۋىمنىڭ ءبىر پاراسى ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەل بايلاسا، ءبىر پاراسى كەلەر كۇننىڭ الدىن وراپ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جولىن قىرىقپاي، ىعىسىن تاۋىپ ءىس قىلۋدى ىڭعايلادى. كۇللى ۇلىسىڭمەن ۇلىتىپ جىبەرەتىندەي ناعىز ۇلكەن زار زامان وسى بولدى. جۇرتتان الابوتەن داۋرەندەۋ تۇگىلى جۇرت بولىپ قالۋدىڭ ءوزى ەكىتالاي ەدى. جەرىڭ، سۋىڭ، بايلىعىڭ، كەنىڭ بىلاي قالىپ، سۇيەككە سىڭگەن ەلدىك ۇردىسىڭە، ءداستۇر- دابىڭە، ءتىپتى قولقاڭداعى تىلىڭە دەيىن قول سالىندى. جەر بەتىندەگىنىڭ ءبارىن جىم قىلىپ، ازدى دا، كوپتى دە استىنا جىعىپ كەلە جاتقان وسپادار وزبىرلىق زامانىنىڭ لاڭىنا لاعنەت جاۋدىرعاننان باسقا امال قالمادى.

ءدال سونداي ويسىراعان تۇستا سەرىلىكتەن ەمەس، شەرلىلىكتەن قولىنا دومبىرا العان قۇرمانعازى دا اۋەلى ەر- توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلادى. تىعىرىقتان شىعار جول تابا الماي مۇڭايدى. كۇدەر ءۇزىپ كۇڭىرەندى. سوسىن ءبارىبىر ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق، وتكەندى قۋىپ جەتپەك جوق ەكەنىن مويىندادى. ءبىراق، مويىمادى. ءوزىن ءوزى قايرادى. وكسۋدىڭ ورنىنا ورتەنە ىزالانتار وجەتتىكتىڭ كۇيىن تولعادى. ج ۇلىنىڭدى ءۇزىلتىپ، جۇرەگىڭدى ءمۇجىلتىپ وتىرا، كەنەت نامىسىڭا وت تاستاي، جۇرەگىڭە شوق تاستاي لاپىلدادى. سول ارقىلى قانشا ءبىر قىرعىن كەلسە دە، نامىستى قۇرتىپ الماۋعا، نەشە ءبىر توپان باسسا دا، جىگەردىڭ وتىن ءسوندىرىپ الماۋعا ۇندەدى. ەل قاتارلى ەس جيناي المايتىن قاۋىمنىڭ ەل قاتارلى ەل دە بولا المايتىنىن ۇقتىردى. ەجەلگىنى سول قالپىندا ورالتامىز دەپ ويلاۋ - ەسىرىكتىك. ءبىراق وتكەندە قانداي ەل بولساڭ، ەرتەڭ دە سونداي ىرگەلى ەل بولا الاتىندىعىڭنان كۇدەر ءۇزۋ - ەزدىك. قۇرمانعازى كۇيلەرى ەسىرىكتىككە دە، ەزدىككە دە بىردەي قارسى. سوندىقتان جىلاتادى دا، جۇباتادى دا، شامىڭا ءتيىپ، شابىتىڭدى قايرايدى دا.. . سول ارقىلى ءوز تىلەۋىڭدى ءوزىڭ كەسۋدەن، ءوز ءۇمىتىڭدى ءوزىڭ ۇزۋدەن، ءوز ۋايىمىڭا ءوزىڭ ۋلانىپ، ءوز دەمىڭە ءوزىڭ تۇنشىعۋدان ساقتايدى. ءوزىنىڭ وسالدىعىن جەڭە العان حالىق وزگەنىڭ وزبىرلىعىن دا جەڭە الادى. قۇرمانعازىنىڭ سوناۋ كەرى كەتكەن كەر زاماننىڭ وزىندە جەر بولىپ جەتەكتەلىپ بارا جاتقان ۇلتتىق سانانى جەلپىنتىپ، قايراتىنا قايتا مىنگىزەردەي داۋىلپاز كۇيلەر شالقىتاتىنى دا سودان.

ءسويتىپ، كوپ ءتىندى، كوپ ءتۇيىندى قۇرمانعازى كۇيلەرى بىزگە قانداي بولعانىمىزبەن قوسا، قانداي بولماعىمىزدى دا ايقىنداپ بەردى. قازىرگىدەي الماعايىپ كەزەڭدە ۇلى كۇيشىنىڭ ءبىز ءۇشىن باعا جەتپەس رۋحاني مەدەت بولا العاندىعى دا وسىدان. نامىس پەن جىگەردىڭ جەكە ادام تاعدىرىن قانداي تۇرلاۋلاندىرىپ بەرە السا، جالپاق قاۋىمنىڭ دا تاريحى قارەكەتىن تاپ سولاي تۇلعالاندىرىپ، وركەشتەندىرىپ بەرە الاتىنداي جاسامپاز كۇشىن جارقىراتىپ جايىپ سالا بىلەتىندىگىندە. تالاي نارسە تاپشى، تالاي قاسيەت قات بولىپ تۇرعان قازىرگى كەزەڭدە دە تاۋەكەلدەن تايعىزباس، تاعدىر تالقىسىنان مويىتپاس نامىس قايراپ، جىگەر شىڭدايتىن ومىرشەڭ ونەر وتە- موتە قاجەت- اق. الايدا، ونىڭ ورنىنا تاريح تالقىسىنىڭ ءبارىن تەك تار زامان عانا دەپ ۇعىپ، وڭدى- سولدى گوي- گويلەي جونەلەر كۇيرەۋىكتىك كۇشەيىپ بارا جاتقانى بايقالادى.

 ءيا، تاعى دا تار جەرگە كەلگەنىمىز راس. تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتى كوبەيىپ بارا جاتقانى داۋسىز. ءبىراق، بۇرىن دا ىلعي جۇماقتا جۇرمەگەنىمىز بەلگىلى عوي. تالاي جەردە اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ ەدىك قوي. سولارعا دا شىداپ، سارى ۋايىم ساپىرماي، سابىر ساقتاپ ەدىك قوي. ونىڭ قاسىندا ءقازىر كوڭىلگە مەدەت بار ەمەس پە؟ ! ەندى ەركىندىك كورەمىز بە، جوق پا دەپ ەتەكتەرى تولا ەڭىرەپ وتكەن بابالاردىڭ تالاي ۇرپاعىنىڭ كوز جاسىن ءتاڭىرىم بۇگىن كورىپ، ەل قاتارلى ەس جيىپ، ەل قاتارلى ەل بولىپ كەتۋگە قام جاساۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىرساق، تاريح پەن تاعدىردان بۇدان ارتىق تاعى قانداي تارتۋ- تارالعى دامەتە الامىز؟ ! بۇل - بۇگىنگى جەر باسىپ جۇرگەن ۇرپاقتىڭ باسىنا قونعان ايرىقشا ابىروي عوي. سونداي بارشامىزدىڭ باسىمىزعا ورناپ تۇرعان ورتاق باققا قۋانىپ، ونى اقىرىنا دەيىن ءىس قىلىپ شىعارۋ جولىندا نە قيىندىققا توزە ءبىلۋ - جەكە العاندا، ءارقايسىمىزدىڭ ادامگەرشىلىگىمىز بەن ازاماتتىعىمىز، جالپى العاندا، ەلىمىزدىڭ ەلدىگى سىنالار جاۋاپتى ءىس. تەك وسىعان تاۋەكەل تۇرا بىلگەن ەل عانا تاۋەلسىزدىكتى دەگەنىنە جەتكىزە الادى. ايتپەسە، ءبىزدىڭ عاسىردا مۇنداي داۋرەنگە جەتپەگەن حالىق از. سونىڭ ءبارى دە بىردەن كۇرپ ەتە قالعان جوق. تەك توزە بىلگەندەرى عانا اياعىنان تىك تۇرىپ كەتتى. توزە الماعاندارى، باياعى تاز قالپىنا قايتا ءتۇستى.

...

بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، بۇرىن دا ايتقانبىز، قازىر دە ايتامىز: ءولىپ- تالىپ قولىمىز زورعا جەتىپ وتىرعان تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن بىلمەي، ءويتىپ شولجاڭدايتىنداي ءبىزدىڭ قازاق قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ نە تۋعان قۇداسى، نە قارىن بولەسى ەمەس. مىناۋ جارىق دۇنيەدەگى ءوز ءتۇتىنىن ءوزى تۇتەتىپ جاتقان قالعان حالىقتان نەنى كورسە، سونى كورۋى ءتيىس، نەنى بىلسە، سونى ءبىلۋى ءتيىس. ايتپەسە، اۋەلى وزگە ەلدەر نە ىستەپ جاتسا، سونى ىستەپ ۇيرەنبەسە، ەلگە يە بولا المايدى؛ ءوز نەسىبەسىنە بىتكەن باق پەن داۋلەتتى ءوزى يگەرىپ ۇيرەنبەسە، جەرگە يە بولا المايدى. ونسىز ءوز ىرىسىن ءوزى تەۋىپ، ءوز باعىن ءوزى تارك ەتەدى. ويتكەنى: باعالاي بىلمەگەنگە باق تۇرمايدى، قۋانا بىلمەگەنگە قۇت قونبايدى؛ تابىنا بىلمەگەن قاۋىمعا پايعامبار بىتپەيدى، باعىنا بىلمەگەن قاۋىمعا باسشى تۇتپەيدى؛ بىرلىك سودان ازىپ، بەرەكە سودان توزادى. ول ەكەۋى جوق جەردە تاۋەلسىزدىكتىڭ تاسى ورگە دومالايدى. ال ەگەر تاۋەلسىزدىگىمىزدى تارك ەتەر بولساق، وندا ءبىزدىڭ كەشەگىلەردىڭ كيەسى ۇرىپ، ەرتەڭگىلەردىڭ قارعىسى اتادى. تاريحتىڭ قولى ونسىز دا تاراڭ. قايتا- قايتا جەلەپ- جەبەي بەرمەسى حاق. بولساق - وسى جولى بولامىز. بولماساق - وسى جولى ءبىرجولاتا بورداي توزامىز.

 جوقتان وزگەگە كۇيگەلەكتەنىپ، كۇڭىرەنە دە بەرمەي، ءالى ارناسىنا ءتۇسىپ بولماعان اۋناقشىما زاماننىڭ اۋانىنا كوزسىز ەرىپ، اۋسارلىققا دا ۇرىنباي، جان- جاعىمىزبەن جاقسى، ءوز ىشىمىزدە جاراستىقتى بولىپ، ءوز ابىرويىمىزدى ءوزىمىز ۇستەپ، ءوز ىرزىعىمىزدى ءوزىمىز كوبەيتىپ، ءوز مەرەيىمىزدى ءوزىمىز تاسىتا الساق قانا بولىپ- تولامىز. اۋەلى ەل بولا الساق قانا - ءبارى بولادى. ەل بولىپ الماي تۇرىپ، ەشكىمنىڭ دە جۇلدىزى جانبايدى. سوندىقتان وتپەلى كوزەڭنىڭ وتكىنشى اۋىرتپالىعىنا شىداي الماي، كەشەگى سۇرلەۋلەرگە قاراي كەجەگەلەرى تارتىپ تۇراتىن پيعىلداردىڭ بارىنەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك... ايتپەسە... تاۋەلسىزدىكتىڭ جولى ونسىز دا تار. ونسىز دا تايعاق. ءبىزدىڭ بوتا تىرسەك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جولىن تارىلتار ور ونسىز دا قازىلىپ قويىلعان. ول - كەشەگى وتارشىل ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ اياق- قولىمىزدان بىردەي اندىعان تۇساۋى مەن ماتاۋى. وزگەگە قاراي اۋىز اشىپ قالعان ءوز دارمەنسىزدىگىمىز. ءبىراق ودان ءبىر كۇندە ارىلا المايمىز. بار تۇزاقتى ءبىر- اق جۇلقىپ ۇزە المايمىز. ەگەر سونىڭ بارىنەن ء«بىر- اق سەكىرىپ تۇسەمىز، ءبىر- اق قارعىپ شىعامىز» دەسەك، وندا دا قازۋلى تۇرعان ارانعا ءوزىمىز بارىپ قۇلايمىز. ويتپەس ءۇشىن شىداي ءبىلۋ كەرەك. شىداي بىلسەك - بولامىز. شىداي الماي، شي شىعارىپ الساق - ءوز اۋىز ومىرتقامىزدى ءوزىمىز ءۇزىپ، بورداي توزامىز. ونىڭ ءبارى دە نامىس پەن جىگەرگە بايلانىستى. بىزدەرگە قازىرگى قيىن وتكەلەكتەردىڭ بارىنەن امان- ەسەن ءوتۋ ءۇشىن قۇرمانعازى كۇيلەرىندەگىدەي لاپىلداپ تۇرعان نامىس پەن جىگەر كەرەك.

جاقسىدان شاراپات دەگەن دە سول... ءدۇيىم جۇرتىڭا تار جەردە تاياۋ، تايعاق جەردە تىرەۋ بولا العاننان اسقان قانداي شاراپات بولۋشى ەدى؟ !.

جۇمىر باستى پەندەلەر، مىنا بىزدەر، مىناۋ جارىق دۇنيەگە بۇيرىقتى نەسىبەمىزدى تەرىپ جەپ، ءدام تاۋسىلعان كۇنى ءوز ءجونىمىزدى ءوزىمىز تابۋ ءۇشىن كەلەمىز...

ال كوزى باردا ءوزى، كوزى جوقتا ونەرى قاۋىمىنىڭ باسىنا سۇيەسىن، قولتىعىنا دەمەسىن بولاتىن ۇلىلار دۇنيە تۇرعانشا تۇرۋ ءۇشىن تۋادى.

قۇرمانعازى دا سولاي... دۇنيە تۇرعانشا تۇرادى.. .

ىقىلاستارىڭىزعا اللا رازى بولسىن!