شاي تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر

 استانا. قازاقپارت - شايدىڭ شارشاپ شالدىققاندا كوڭىل كوتەرىپ، اسىرەسە، تاڭەرتەڭ ىشكەن كەزدە ۇيقى اشاتىنىن جانە دەنەنى سەرگىتىپ، راحاتقا بولەيتىنىن بىلەمىز.

شاي شىعىس حالىقتارىنا، سونىڭ ىشىندە قىتاي مەن ءۇندىستاندا بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن بەلگىلى بولعان. ولار الدىمەن ءوز بەتىمەن شىققان جابايى شاي جاپىراقتارىن سۋعا سالىپ، بوياۋىن شىعارىپ، سان الۋان اۋرۋعا ەم ءۇشىن ءدارى ورنىنا پايدالانعان.

بەرتىن كەلە شاي كۇندەلىكتى ىشەتىن سۋسىنعا اينالىپ، ونىڭ بىرنەشە سورتى ەگىلىپ شىعارىلا باستادى. ال XV عاسىردا شاي ءىشۋ شىعىس حالىقتارىنان ورتا ازيا حالىقتارىنا تاراي باستاعان. شايدىڭ ارعى تەگى قىتايدان شىققان دەيدى. شاي دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قىتايدىڭ «تتساي- يە» دەگەن سوزىنەن تاراعان كورىنەدى. ال «تساي-يە» قىتايشا «جاس جاپىراق» دەگەن ءسوز ەكەن. شايدىڭ جانە بايحى دەگەن سورتى بار. بۇل دا قىتايدىڭ «بايحوا» دەگەن ءسوزى بولسا كەرەك. بىزدىڭشە ول «اق كىرپىك» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

شاي جاپىراقتارى كۇمىستەي جىلتىراعان اق كىرپىكتەي قىلتاناقتارمەن كومكەرىلگەن. شاي جاپىراقتارىنىڭ ءتۇر-ءتۇرىنىڭ «بايحى» اتالاتىن سەبەبى وسى.

قىتاي موناحتارى شايدى قاسيەتتى سۋسىن دەسە، دارىگەرلەرى ەمدىك ءدارى دەپ اتاعان.

شايدى ەۋروپاعا ءبىرىنشى رەت گوللاندىقتار اكەلىپتى، XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە رەسەي، ورتا ازيا جانە مونعول حالقى دوستىق قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرعان. رەسەي پاتشاسى ميحايل رومانوۆ 1638 -جىلى مونعول حانىنا سىيلىق جىبەرەدى. پاتشادان كەلگەن باعالى سىيلىققا جاۋاپ رەتىندە مونعول حانى وعان 200 قوراپ شاي جونەلتكەن. اۋەلگى كەزدە شايدى ءدارى ورنىنا قولدانىپ، كەيىننەن سۋسىن رەتىندە ءىشۋ باستالعان. ءسويتىپ رەسەي پاتشاسى ورىس كوپەستەرىن شاي الىپ كەلۋ ءۇشىن 1669 -جىلى بەيجىڭگە ادەيىلەپ جىبەرگەن.

پاتشا شەنەۋنىكتەرى رەسەيدە شاي ەگۋدى قولدامادى. ويتكەنى ولار شاي رەسەي جەرىنە شىقپايدى دەپ ەسەپتەيدى. دەگەنمەن، 1818 -جىلى قىرىمداعى نيكيتينسك بوتانيكا باعىندا تۇڭعىش رەت شاي ەگىلەدى. اسىرەسە، اتاقتى ورىس حيميگى ا. م. ۆۋتلياروۆ شاي ەگۋدە كوپ ەڭبەكتەنەدى. ال بوتانيك، ءىرى عالىم ا. ن. كراسنوۆ شايدىڭ جاڭا تۇقىمىن ىزدەپ، جەر شارىنىڭ تەڭ جارتىسىن ارالاپتى. ونىڭ ەڭبەگى بوسقا كەتپەيدى. وتكەن عاسىردىڭ اياق شەنىندە باتۋميعا جاقىن چاكۆە دەگەن جەردە كىشكەنە ۋچاسكەگە بىرنەشە شاي پلانتاتسياسى ەگىلەدى.

ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدە شاي كوپشىلىك ىشەر سۋسىن رەتىندە XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIX عاسىردىڭ باسىندا كەڭىنەن تاراي باستادى. ءبىراق شايدى مول ەتىپ شىعارۋ كەڭ ءورىس الا المادى. تەك سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن عانا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شاي شىعاراتىن ءوندىرىس ورىندارى كوپتەپ اشىلا باستادى.

شاي ءىشۋ بۇقارا اراسىندا كەڭىنەن تاراعان. سوعان بايلانىستى الەمدە، اسىرەسە قىتاي، جاپونيادا شاي ىشەتىن ارناۋلى ىدىستار دا كەڭىنەن قانات جايىپ، كوپتەپ شىعارىلا باستادى. سونىڭ ىشىندە جاپوندىقتار شايدىڭ بىردەن- ءبىر تاتىمدىلىعى دايىندالعان نەمەسە قۇيىلعان ىدىسىنا بايلانىستى دەپ ەسەپتەيدى.

شايدىڭ ادام ورگانيزمىنە وتە پايدالى شيپالىق قاسيەتى بار سۋسىن ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. كىسى جازدىڭ ىستىق- اڭىزاق كۇندەرىندە شولدەسە دە، قىستىڭ ساڭىلداعان سارى ايازىندا بويىن سۋىق شالىپ، جۇمىستا شارشاپ- شالدىعىپ، قاجىسا دا، ءتىپتى باس اۋىرىپ، كوڭىل كۇيدىڭ حوشى بولماعان ساتتەردە دە شاي ءىشىپ، بويى جەڭىلىپ، سەرگىپ، راحاتقا بولەنەدى. وسىنىڭ سىرى نەدە؟

شاي قۇرامىندا تانين، كاتەحين كومپلەكسى، دۋ ال زاتى، الكولويدتار، كومىرسۋ، ەفير مايى، ادام ورگانيزمىنە پايدالى ۆيتاميندەر بار. شايدىڭ جاس جاپىراعىندا %72-76 سۋ بولسا، قۇرعاق زات %28-24. ونداعى قۇرعاق زات سۋدا ەريتىن جانە ەرىمەيتىن بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ەريتىن توپقا جاتاتىن قۇرعاق زات ەكستراكت دەپ اتالادى.

شايدىڭ نەعۇرلىم نازىك تە قۇندى جاپىراقتارى جيىلىپ، شاي وندىرەتىن فابريكالارعا جەتكىزىلسە، ءسويتىپ مەزگىلىندە تەحنولوگيالىق ازىرلەۋدەن وتسە ساپالى شاي دايىندالادى.

بايحى قارا شاي دايىنداۋ تەحنولوگياسى جيناۋ، شيراتۋ، سۇرىپتاۋ، فەرمەنتتەۋ، كەپتىرۋ جونە سۇرىپتاۋ سەكىلدى كۇردەلى پروتسەستەردەن وتەدى.

قارا شايدا كۇرەڭ قىزىل ءتۇس، حوش ءيىس، ءتىل ۇيىرەتىن سۇيكىمدى ءدام بولادى. دايىنداۋ تەحنولوگياسىنا بايلانىستى قىزىل، سارى ءتۇستى شاي دا كەزدەسەدى. ال دۇنيە جۇزىندە ءار قيلى تەحنولوگيالىق دايىنداۋ ادىستەرىنە بايلانىستى قارا، كوك، سارى، قىزىل ءتۇستى شاي وندىرىلەدى. شاي ەكى جولمەن شىعارىلىپ، ەكى توپقا بولىنەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - فابريكالىق ادىسپەن ءوندىرۋ. ال ەكىنشىسى - شاي ولشەۋ فابريكالارىندا شەت ەلدىك شايمەن ارالاستىرۋ، قوراپتارعا سالىپ تاۋارلىق كورىك بەرۋ، ءسويتىپ ساۋدا ورىندارىنا دايىنداۋ. بايحى قارا شايىنىڭ كىرپىشتەي، تاقتايداي جانە سۋدا تەز ەرىگىش ۇنتاق تۇرلەرى بار.

شاي ءىشۋ جان باسىنا شاققاندا انگليا، اۆستراليا، كانادا، جاپونيا، امەريكا مەملەكەتتەرىندە الدەقايدا جوعارى. كەرىسىنشە، شايدى ەڭ كوپ وندىرەتىن مەملەكەتتىڭ ءبىرى ءۇندىستاندا شاي ءىشۋ كورسەتكىشى جوعارىداعى مەملەكەتتەرگە قاراعاندا الدەقايدا از.

شاي وندىرۋمەن دۇنيە جۇزىندە وتىزعا تارتا مەملەكەت شۇعىلدانىپ، 1700 مىڭ گەكتار جەرگە شاي ەگەدى ەكەن. سونىڭ ىشىندە سوۆەت وداعىندا شاي پلانتاتسياسىنىڭ كولەمى 80 مىڭ گەكتار. ازيا، افريكا، وڭتۇستىك امەريكادا دا شاي كەڭىنەن وندىرىلەدى.

ينديادا تەڭىز دەڭگەيىنەن 300-1800 مەتر بيىكتەگى تاۋلى جەرلەردە 370 مىڭ گەكتار جەرگە شاي ەگىلىپ، جىلىنا 500 مىڭ توننا شاي ونىدىرىلەدى. ال شاي ءوندىرىسى باعزى زاماننان دامىعان قىتايدا 333 مىڭ توننا شاي شىعارىلادى.

شري لانكا، ياۆا ارالدارىندا شاي تەڭىز دەنگەيىنەن 900-2000 مەتر بيىكتىكتەگى 240 مىڭ گەكتار جەردە وسەدى.

ءبىر ەرەكشەلىگى - ءۇندىستان، شري لانكا، ياۆا جەرلەرىندە شاي جاپىراقتارى جىل بويى ۇزدىكسىز جينالادى.

قايناتىلعان شايدىڭ تۇرىنە قاراي قازاق اراسىندا مىناداي تۇرلەرى مەن اتاۋلارى قالىپتاسقان:

اقتاماق شاي - شيكى قايماق قاتقان قويۋ شاي.

اشى شاي - ءسۇتىن از قاتقان قويۋ شاي.

اق شاي - ءسۇتتى مول قاتقان شاي.

قارا شاي - ءسۇت قاتىلماعان شاي.

قاق سالعان شاي - ءسۇت قاتپاي، قاق سالعان قىشقىل شاي.

قاراقات سالعان شاي - تەرلەۋ ءۇشىن قاراقات سالعان شاي.

سالما شاي - باۋىرساق، شەلپەك، تارى توعىتىپ ىشەتىن شاي.

سارقاسقا شاي - سارى ماي سالعان شاي.

ءتاتتى شاي - قانت، بال قوسقان شاي.

تۇيە ءسۇتىن قاتقان شاي - اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي تۇيە ءسۇتىن قاتقان شاي.