انتون چەحوۆ. «حامەلەون» - اڭگىمە
وعان ىلەسە اياڭداپ جيرەن قالاباسى كەلەدى، قولىندا كامپەسكەلەنگەن توشالاعى تولى ەلەگى بار. اينالا تىم-تىرىس.. - الاڭدا قىبىر ەتكەن جان جوق... دۇكەندەر مەن كاباكتاردىڭ ەسىكتەرى جارىق دۇنيەگە ارانىن اشقانداي شالقاسىنان اشىلىپ، تۇنجىراي قاراپ قالىپتى، ولاردىڭ ماڭىندا، ءتىپتى، قايىرشى دا جوق.
- قاۋىپ العانىن قاراشى سۇمنىڭ! جىگىتتەر، جىبەرمەڭدەر ءوزىن! قازىر قاۋىپ الۋعا زاڭ جوق! ۇستا! ءا... ءا! - دەگەن داۋىستى وچۋمەلوۆتىڭ قۇلاعى شالىپ قالدى.
ءيتتىڭ قىڭسىلاعانى ەستىلدى. جان-جاعىنا قاراعان وچۋمەلوۆ پيچۋگين دەگەن كوپەستىڭ وتىن قويماسى جاعىنان ءۇش اياقتاپ شوقاڭداپ، ارتىنا قاراي-قاراي قاشىپ بارا جاتقان ءبىر ءيتتى كوردى. ونىڭ سوڭىنان ءبىر ادام قۋىپ كەلەدى، ۇستىندە كراحمالدانعان شىت كويلەك، جەلبەگەي سالعان جيلەت. قۋىپ بارا جاتىپ ول ەڭكەيە ۇمتىلا بەرىپ، ەتپەتىنەن قۇلاي بەرىپ، ءيتتىڭ ارتقى اياعىنان الا ءتۇستى. ءيتتىڭ تاعى دا قىڭسىلاعان اشى داۋسى مەن ادامنىڭ «جىبەرمە!» دەگەن ايعايى جارىسا شىقتى. سويتكەنشە بولماي، دۇكەندەردىڭ ەسىگىنەن ۇيقىلى-وياۋ ءپىشىندى بىرەۋلەر قىلتيىپ شىعا-شىعا كەلدى، وتىن سارايىنىڭ ماڭىنا جۇرتشىلىق، جەتى قات جەر استىنان شىققانداي لەزدە جينالا قالدى.
- ءسىرا، ءبىر جانجال بار عوي دەيمىن، اسىل تەكتىم!.. - دەدى قالاباسى.
وچۋمەلوۆ سولعا قاراي قيىس بۇرىلدى دا، جينالعان توبىرعا قاراي اياڭدادى. قويمانىڭ قاقپاسى قاسىندا ماناعى جەلبەگەي جيلەتكەلى ادام، وڭ قولىن كوككە كوتەرىپ: قان-قان بولعان ساۋساعىن جينالعان توبىرعا كورسەتىپ تۇر ەكەن. ونىڭ شالا ماس الپەتىندە «ەندى سەنىڭ تەرىڭدى سىپىراتىن بولدىم، ناينساپ!» دەپ تۇرعان كىسىنىڭ رايى بار سياقتى، اسپانعا كوتەرگەن ساۋساعىنىڭ ءوزى دە جەڭىس سالتاناتىن سەزدىرگەندەي بولىپ-اق تۇر. وچۋمەلوۆ بۇل ادامنىڭ ون ساۋساعىنان ونەر تامعان زەرگەر حريۋكين ەكەنىن تاني كەتتى. توبىردىڭ قاق ورتاسىندا، الدىڭعى ەكى اياعىن جەرگە الشايتا تىرەپ، تۇلا بويى دىرىلدەپ سارعىلت تەڭبىل جوتالى ءسۇيىر تۇمسىق اق تازى كۇشىك شوقيىپ وتىر، جانجالعا جازىقتى سول بولسا كەرەك. كۇشىكتىڭ جاساۋراعان كوزىندە كۇيىنىش پەن ۇرەيلەنگەندىكتىڭ نىشانى بار.
- نە بوپ جاتىر مۇندا؟ - دەدى وچۋمەلوۆ، توبىردى قيىپ - جارىپ. - بۇل نە؟ سەن نەمەنە ساۋساعىڭدى؟.. ايعايلاعان كىم؟
- ەشكىمگە تيىسپەي، ءوز جونىممەن كەلە جاتىر ەم، اسىل تەكتىم... - دەپ باستادى حريۋكين، جۇدىرىعىنا جوتەلە ءتۇسىپ، - ميتري ميتريچپەن وتىن جونىندە... ءسويتىپ كەلە جاتقانىمدا مىنا زاندەمى ساۋساعىمنان الا تۇسكەنى... ايىپقا بۇيىرا كورمەڭىز، مەن قارەكەت قىپ، ەڭبەكپەن كۇن كورىپ جۇرگەن اداممىن... ۇساق-تۇيەك جۇمىس ىستەيمىن. تولەسىن ماعان، ويتكەنى بۇل ساۋساعىمدى، بالكي، ءبىر جەتى بويى قيمىلداتۋدان دا قالارمىن... اسىل تەكتىم، ماقۇلىقتان ءجابىر-جاپا شەكسىن دەگەن زاڭدا جازىلماعان... ءبۇيتىپ، كورىنگەنى ءبىر قابا بەرەتىن بولسا، وندا، ءتىپتى، جارىق دۇنيەدە ءومىر سۇرمەگەننىڭ ءوزى جاقسى عوي...
- ىم!.. جاقسى...- دەدى وچۋمەلوۆ جوتەلە ءتۇسىپ، قاسىن كەرە قاتۋلانا سويلەپ. - جاقسى... يت كىمدىكى؟ مەن مۇنى اياقسىز قالدىرمايمىن! ءيتتى بەتىمەن بوس جىبەرۋدى كورسەتەيىن مەن بۇلارعا! جارلىققا باعىنعىسى كەلمەيتىن مىرزالاردى قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى! سۇمىرايدىڭ وزىنە تارتقىزسام، سوندا ءيتتىڭ نەمەسە باسقا حايۋاناتتىڭ بەيساۋات بەتىمەن جىبەرۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەر ەدى، بالەم! مەن ونىڭ كورەشەگىن كورسەتەيىن!، - دەپ قالاباسىنا قارادى ول، - مىنانىڭ كىمنىڭ ءيتى ەكەنىن ءبىلدى، حاتتاما جاسادى، مىنا ءيتتىڭ كوزىن جويۋ كەرەك. دەرەۋ! بالكي، ءوزى قۇتىرعان يت شىعار... كىمنىڭ ءيتى دەيمىن؟
- بۇل گەنەرال جيگالوۆتىڭ ءيتى بولۋ كەرەك! - دەدى بىرەۋ توبىر ىشىنەن.
- گەنەرال جيگالوۆتىڭ ءيتى دەيدى؟.. ىم!.. ەلدىرين پالتومدى شەشىپ جىبەرشى... كۇننىڭ شىجۋى-اي! ءسىرا، جاۋىن جاۋعالى تۇر-اۋ دەيمىن... دەگەنمەن، مەن ءوزىم ءبىر عانا نارسەنىڭ بايىبىنا بارا الماي تۇرمىن: بۇل يت سەنى قالاي قاۋىپ الا قويدى وسى؟ - دەدى وچۋمەلوۆ حريۋكينگە.
- ساۋساعىڭا، ءسىرا، وسىنىڭ بويى جەتە قويعانداي ما؟ كىپ-كىشكەنتاي، ال ەندى سەن بولساڭ اتتاي ءتۇرىڭ مىناۋ! ساۋساعىڭدى ءوزىڭ شەگەمەن جاراقاتتاپ الىپ، سونان كەيىن جالا جابايىن دەگەن وي كەلە قالعان شىعار. سەن سياقتىلار... بەلگىلى عوي! بىلەمىن، سەندەي پەرىلەردى!
- ول بار عوي، اسىل تەكتىم، تالكەك قىلماق بولىپ تۇمسىعىنا شىلىم باسىپ الىپ ەدى، ال يت اقىماق دەيسىڭ بە، الا كەپ ءتۇستى... بۇل ءوزى ءبىر سودىر ادام، اسىل تەكتىم!
- وتىرىك ونىڭ، قىلي نەمە! كوزىڭمەن كورمەگەن سوڭ، وتىرىك ايتۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ جاقسى تەكتىمنىڭ ءوزى اقىلدى مىرزا بولعان سوڭ كىمنىڭ وتىرىك ايتىپ، كىمنىڭ شىنىن ايتىپ تۇرعانىن ول كىسىنىڭ ءوزى دە بىلەدى... ەگەر مەن وتىرىك ايتادى ەكەم، وندا مەيلى، ءبىتىمشى سۋديا سوتتاسىن-اق. ونىڭ زاڭىندا ايتىلعان... وسى كۇندە بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىق ەمەس... مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە اعايىم جاندارمدا ىستەيدى... بىلگىلەرىڭ كەلسە...
- قىسقارتىڭدار ءسوزدى!
- جوق، بۇل گەنەرالدىكى ەمەس... - دەپ قالدى قالاباسى، تەرەڭنەن تولعاعانداي تۇرمەن ايتتى. - گەنەرالدىڭ مۇنداي يتتەرى جوق. ونىكى كوبىنەسە اڭشىل يت بوپ كەلەدى...
- سەن ونى انىق ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
- انىق بىلەمىن، جاقسى تەكتىم...
- مەن ءوزىم دە بىلەمىن. گەنەرالدىڭ يتتەرى اسىل تۇقىمدى، قادىرلى يتتەر، ال مىنانىڭ نە ەكەنىن جىن ءبىلسىن! ءارى تىقىر، ءارى ۇسقىنسىز... بارىپ تۇرعان جەكسۇرىننىڭ ءوزى... مۇنداي ءيتتى ۇستاي ما؟! اقىلدارىڭا بولايىن، تۇگە؟ وسىنداي يت پەتەربۋرگتە نەمەسە موسكۆادا كورىنە قالسا، قايتەتىنىن بىلەمىسىڭدەر؟ زاڭعا قاراپ جاتپاي-اق، ءاپ-ساتتە كوزىن جويا سالار ەدى! حريۋكين، سەن جاپا شەككەن ادامسىڭ، بۇل ءىستى ەندى اياقسىز تاستاما... ۇيرەتۋ كەرەك! ۋاقىت جەتتى...
- دەگەنمەن، گەنەرالدىڭ ءيتى بولۋى دا ىقتيمال... - دەدى قالاباسى ويىنداعىسىن ەستىرتە ايتىپ، - تۇمسىعىندا جازۋلى تۇرعان ەشتەڭە جوق... جۋىردا سونىڭ قوراسىنان وسىنداي ءبىر ءيتتى كورگەن ەدىم.
- البەتتە، گەنەرالدىكى! - دەدى توپتىڭ ىشىنەن ءبىر داۋىس.
- ىم!.. پالتومدى كيگىزىپ جىبەرشى، ەلدىرين باۋىرىم... جەل سوقتى-اۋ دەيمىن... تۇرشىكتىرىپ جىبەردى... سەن ءوزىڭ بۇل ءيتتى گەنەرالدىكىنە اپار دا، بارعاسىن سۇرارسىڭ. مەنى تاۋىپ بەرىپ جىبەردى دەگەيسىڭ... بۇدان بىلاي كوشەگە جىبەرە كورمەسىن دەپ ايتتى دە... مۇمكىن، قادىرلى يت شىعار، وعان كورىنگەن شوشقا ءبۇيتىپ تۇمسىعىنا شىلىم باسا بەرسە، وندا ءيتتى بۇزۋ قيىن بوپ پا. يت دەگەن - نازىك ماقۇلىق قوي... ال سەن، ەسەرسوق، ءتۇسىر قولىڭدى! تۇرتىنشەك ساۋساعىڭدى شوشايتىپ تۇرىپ الاتىن دانەڭە جوق! ءوزىڭ كىنالىسىڭ!..
- گەنەرالدىڭ اسپازى كەلە جاتىر، سودان سۇرايىق... ەي، پروحور! بەرى تامان كەلشى، شىراق! ءيتتى قاراشى... سەندەردىكى مە؟
- تاپقان ەكەنسىڭ! بۇل سياقتى يت بىزدە ءومىرى بولىپ كورگەن ەمەس!
- ءتىپتى، سۇراي بەرەتىن دە دانەڭەسى جوق! - دەدى وچۋمەلوۆ. - بۇل - بۇرالقى يت! كوپ ءسوز عىپ جاتاتىن تۇگى جوق... بۇرالقى دەگەن سوڭ بۇرالقى بولعانى... كوزىن جويعاننان باسقا دانەڭە جوق.
- بۇل بىزدىكى ەمەس، - دەپ پروحور ءسوزىن سوزا ءتۇستى. - بۇل - گەنەرالدىڭ جۋىردا كەلگەن ءىنىسىنىڭ ءيتى. ءبىزدىڭ گەنەرال تازىعا قۇشتار ەمەس. ول كىسىنىڭ باۋىرى قۇشتار...
- ايتپاقشى، ول كىسىنىڭ باۋىرى كەلىپ پە ەدى؟ ۆلاديمير يۆانىچ پا؟ - دەپ سۇراعان وچۋمەلوۆتىڭ ءجۇزى كۇلىمدەپ قويا بەردى. - ەي، ءتاڭىرىم-اي! بىلسەم بۇيىرماسىن! قوناقتاپ كەلگەن ەكەن عوي؟
- قوناققا...
- ەي، ءتاڭىرىم -اي... باۋىرىن ساعىنعان ەكەن عوي... بىلسەم بۇيىرماسىن! ءسويتىپ مىناۋ سول كىسىنىڭ ءيتى ەكەن عوي؟ وتە قۋانىشتىمىن... ال ءيتتى... جامان يت كورىنبەيدى... العىر ەكەن... مىنانى ساۋساعىنان الا ءتۇسىپتى! حا- حا- حا!.. ە، نەمەنەگە قالتىرايسىڭ؟ ىررر... ىرر.... ىزالانىپ تۇر نايساپ... ءتايت، وڭباعان نەمە.
پروحور ءيتتى شاقىرىپ الدى دا، وزىمەن بىرگە وتىن قويماسىنان ءارى قاراي ەرتىپ ءجۇرىپ كەتتى... توپىرلاسقان جۇرت حريۋكيندى اجۋالاپ، قارقىلداپ كۇلىسىپ جاتىر.
- مەن سەنىڭ دە جايىڭدى تابارمىن ءالى! - دەپ وچۋمەلوۆ وعان سەس كورسەتتى دە، شينەلىن قاۋسىرىنا ءتۇسىپ، بازار الاڭىمەن اياڭداپ تارتا بەردى.
اۋدارعان ە. قويشىبايەۆ