ولەڭ ىبىرايدىكى مە، مىرجاقىپتىكى مە؟

 استانا. قازاقپارات - ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «كىم سەندەردى، بالالار، سۇيەتۇعىن» دەپ باستالاتىن «شەشەنىڭ بالالارىن ءسۇيۋى» دەپ اتالاتىن ولەڭى ىبىرايعا تەلىنىپ، ونىڭ جيناقتارىنا ەنگىزىلىپ ءجۇر.

[التىنسارين ى. تازا بۇلاق. الماتى: جازۋشى، 1988. -19 ب. ]، وقۋلىقتارعا [انا ءتىلى. (حرەستوماتيا). - الماتى: اتامۇرا، 2009. - 61 ب. ] «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ 2006 -جىلعى 27 -ناۋرىزداعى نومىرىندە «ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ نازارىنا» دەگەن ايدار-ارناۋمەن «ولەڭ ىبىرايدىكى مە، مىرجاقىپتىكى مە؟» دەگەن ماقالا جارىق كوردى.

وندا اقمولا وبلىسىنىڭ استراحان اۋدانىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمى ب. احمەتوۆا 1991 -جىلى «جالىن» باسپاسىنان سەرىك ماقپىر ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن شىققان ى. التىنساريننىڭ «ونەر، ءبىلىم بار جۇرتتار» جيناعىنداعى «انانىڭ ءسۇيۋى» ولەڭى س. ماقپىر ۇلى، گ. قۇرمانباي، ا. قىراۋبايەۆا قۇراستىرعان 8-سىنىپقا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىندا (2004 ج. ) م. دۋلات ۇلىنىكى دەلىنىپ، «شەشەنىڭ بالالارىن ءسۇيۋى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلۋى قالاي دەپ سۇراق قويادى.

ءسويتىپ، ەكى ولەڭدى دە قاتار جازىپ، ايىرماشىلىعىنىڭ از ەكەنىنە كوڭىل اۋدارىپ: «ەڭ باستىسى اۆتور ى. التىنسارين بە، الدە م. دۋلات ۇلى ما؟ بۇل ساۋالىمىزعا ەكى كىتاپتى دا قۇراستىرۋعا قاتىسقان س. ماقپىر ۇلى جاۋاپ بەرسە ەكەن» دەيدى.

سول جىلى 27 -ساۋىردە اباي اتىنداعى قاز ۇ پ ۋ پروفەسسورى س. ماقپىر ۇلىنىڭ «ولەڭدى ىبىرايدىكى بولعىزعان مەن ەمەس» دەگەن جاۋابى جاريالاندى. وندا اۆتور ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىنا ادەيى بارىپ، ءمىرجاقىپتىڭ 1914 -جىلى جارىق كورگەن «ازامات» اتتى جيناعىن كورگەنىن، كىتاپتىڭ 13-14 -بەتتەرىندە اتالعان ولەڭ بار ەكەنىن ايتىپ، بۇل ولەڭ م. دۋلاتوۆتىكى ەكەنىن تۇسىندىرەدى.

ىبىرايدىڭ 1991 -جىلعى «ونەر، ءبىلىم بار جۇرتتار» جيناعىنان م. دۋلات ۇلىنىڭ ولەڭىن الىپ تاستاي الماۋىنىڭ سەبەبىن قۇراستىرۋشى بىلايشا تۇسىندىرەدى: «ى. التىنسارين شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن باسپاعا 1989 -جىلى تاپسىردىم، ونىڭ شىعۋ- شىقپاۋ ماسەلەسى بىردەن شەشىلمەي، قولجازبا بىرەر جىل كىدىرىپ قالدى. 1991 -جىلى 150 جىلدىعى اتالىپ وتەتىن بولدى دا، باسپا وسىعان وراي دايار تۇرعان قولجازبانى سول جىلى جازدا كىتاپ ەتىپ شىعاردى. مەنىڭ قۇراستىرۋشى رەتىندە ىبىراي جيناعىنان اتالعان ولەڭدى الىپ تاستاۋعا مۇمكىندىگىم بولمادى. ءمىرجاقىپ تاعدىرى شەشىلمەگەن كەز بولاتىن (1989). 1991 -جىلى جيناعى شىققان سوڭ عانا اقتالدى عوي».

شىندىعىندا، بۇل ءمىرجاقىپتىڭ تۋىندىسى. وعان تاعى ءبىر دالەل - جوعارىدا ءسوز بولىپ وتىرعان ولەڭ 1879 -جىلى جارىق كورگەن «قازاق حرەستوماتياسىندا» دا، ودان كەيىنگى 2003 -جىلعى باسىلىمىندا دا، 1935 -جىلى شىققان (قۇراستىرىپ، العى ءسوزىن جازعان ب. سۇلەيمەنوۆ) جيناعىندا دا، بۇرىن س. سەيفۋللين قۇراستىرعان 1955 -جىلعى تاڭدامالى شىعارمالارىندا دا جوق.

شىعارما كىتاپقا ەنگەن سوڭ ونى كوپشىلىك وقيدى. ءسويتىپ، ءبىر قاتەلىك، ونداعان قاتەلىككە ۇرىندىرادى. ماسەلەن، ى. التىنساريننىڭ 167 جىلدىعىنا ارنالعان «ىبىراي التىنسارين جانە ءبىلىمنىڭ قازىرگى ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-ادىسنامالىك سەمينار ماتەريالدارىنىڭ جيناعىندا م. دۋلاتوۆتىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جوعارىداعى ولەڭى ى. التىنسارين شىعارماسى رەتىندە تالدانادى.

كىم سەندەردى، بالالار، تەربەتەتىن،

ەركەلەتىپ، ويناتىپ، سەرگىتەتىن؟

جالقاۋ بولساڭ،

بالالار جامان بولساڭ،

قامقور اناڭ كوز جاسىن

كولدەتەتىن، - دەگەن ى. التىنساريننىڭ بۇل ولەڭ شۋماقتارىنان وتباسىندا بالانى ءسۇيىپ، ەركەلەتەتىندىگىن جانە اتا-انا بالانىڭ العاشقى تابيعي تاربيەشىسى ەكەنىن، قازاق حالقىنىڭ بالاجاندىق قاسيەتى مەن ەرەكشە مەيىرىمدىلىگى بار ەكەنىن كورەمىز» [اسىلبەكوۆا م. ىبىراي التىنسارين شىعارمالارىنداعى جەكە تۇلعا ماسەلەسى // ىبىراي التىنسارين جانە ءبىلىمنىڭ قازىرگى ماسەلەلەرى. - ى. التىنسارين قوعامدىق قورى، 2009. «ماستەر پو» ج ش س، 2009. 44 ب. ].

ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قاراقيا اۋدانىنداعى №4 -ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمى ن. جاپانوۆانىڭ «قازاق ادەبيەتى جانە مەملەكەتتىك ءتىل» [№4 (28) -ءساۋىر، 2011. -17-19 ب. ب. ] جۋرنالىندا جارىق كورگەن «م. دۋلات ۇلى: «شەشەنىڭ بالالارىن ءسۇيۋى» اتتى ادىستەمەلىك ماقالاسىندا، تاقىرىبى ايتىپ تۇرعانداي، م. دۋلات ۇلىنىڭ شىعارماسى رەتىندە قاراستىرىلادى.

مۇعالىمدەردە كىنا جوق، كىنا شىققان كىتاپتاردا بولىپ تۇر. م. دۋلات ۇلىنىڭ «شەشەنىڭ بالالارىن ءسۇيۋى» ولەڭى ىبىراي جيناعىنا «انانىڭ ءسۇيۋى» دەگەن اتپەن قالايشا ەنىپ كەتىپ جۇرگەنىن ىبىرايتانۋشى عالىم ءانۋار دەربىسالين م. دۋلاتوۆتىڭ 1920 -جىلدارى «وقۋ قۇرالى» اتتى كىتابىنا التىنسارين شىعارمالارىمەن بىرگە وزگە اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن دا اتى- ءجونىن كورسەتپەي بەرۋى سەبەپ بولعانىن جازادى.

«ىبىراي شىعارمالارىنىڭ ىشىندە 50- جىلدارعا دەيىن اۆتورى بەلگىسىز ءبىرسىپىرا شىعارمالار ەنگىزىلىپ كەلدى، - دەيدى عالىم. - ولار «بۇل كىم؟»، «انانىڭ ءسۇيۋى»، «جاز شىققاندا» دەگەن ولەڭدەر، «دۇنيەدە جاماندىق نەدەن؟»، «بايلىق»، «ماقتا قىز بەن مىسىق» دەگەن اڭگىمەلەر، ي. ا. كرىلوۆتىڭ «ەگىننىڭ باستارى»، «قايىرىمدى تۇلكى» مىسالدارىنىڭ اۋدارماسى [دەربىسالين ءا. ىبىراي التىنسارين. ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى. الماتى، «قازاقستان». 1965 - 33-34 ب. ب. ].

س. دۋلاتوۆ «وقۋ قۇرالىنىڭ» ءمان-مازمۇنىن اشا ءتۇسۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ «انانىڭ ءسۇيۋى» ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ي. ا. كرىلوۆتان اۋدارعان «ەگىننىڭ باستارى»، ت. ب. اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن قوسۋى، ارينە، ورىندى. الايدا كەڭەس داۋىرىندە ولاردىڭ اتى-ءجونىن اتاۋ قىلمىس سانالدى. سوندىقتان «وقۋ قۇرالى» قايتا باسىلىپ شىققان كەزدە م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ اتى-جوندەرى سىزىلىپ، ولەڭدەرى اۆتورسىز قالدى.

مۇنى ول تۇستا (1960 -جىلدارى) ءا. دەربىسالين ايتا المادى، ولاردى ايتسا، كىنالى، جاۋ ەتىپ كورسەتۋى كەرەك. سول سەبەپتى ءا. دەربىسالين «حالىق جاۋى» ەمەس، ي. ي. دميتريەۆتىڭ اتىن اتاپ، دۋلاتوۆتى كىنالى ەتىپ كورسەتىپ، «ىبىرايدىڭ كوركەم شىعارمالارىنىڭ كوپ ۋاقىتقا دەيىن جەتە سۇرىپتالىپ، انىقتالماي كەلۋىنە قازاقتىڭ بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدارىنىڭ كوپ زيانى ءتيدى» [ىبىراي التىنسارين «ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى. الماتى، «قازاقستان»، 1965. - 33 ب. ] دەپ جازۋعا ءماجبۇر بولدى.

بۇل ايتىلعانداردان «اداسقان» ولەڭ اۆتورى م. دۋلاتوۆ ەكەندىگىن، ونىڭ ىبىراي كىتاپتارىنا قالاي ەنىپ كەتىپ جۇرگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

قالاي بولعاندا دا ەكى ولەڭنىڭ ەكى اۆتور جيناعىندا بىردەي قايتالانىپ ءجۇرۋى وقىرمانداردى ءارتۇرلى ويعا قالدىرىپ، شاتاستىرارى ءسوزسىز. سوندىقتان ىبىراي جيناقتارى قايتادان جارىق كورگەن كەزدە بۇل ولەڭدى الىپ تاستاعان دۇرىس دەپ بىلەمىز.

سەرىكباي وسپان ۇلى، قوستاناي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى