اقساق تەمىردى كىم دەپ كەلدىك؟
اسكەري شەبەرلىگى ونى تاريحتا ۇلى تۇلعا دارەجەسىنە كوتەردى. دۇنيە دوڭگەلەك دەگەن سول عوي، شىڭعىسحان اسا ءىرى تايپا نايمانداردى جەڭىپ بارىپ (ونىڭ وزىندە دە جامۋعانىڭ ساتقىندىعى بولماعاندا) بۇكىل جەر بەتىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىن جاۋلاپ الدى. نايمانداردى جەڭە الماعاندا نە بولار ەدى؟ ول ارينە، ءبىر اللاعا ايان!
كەيىننەن بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ، سول نايماننىڭ بارلاس رۋىنان شىققان تەمىرلان شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى باتىل (باتۋ) ورناتقان التىن وردانى بىرنەشە رەت كۇيرەتە جەڭدى جانە كۇيرەتىپ تىندى دەسەك ارتىق ايتپاعاندىق بولار ەدى. زەرتتەۋشى عالىم ءارى جازۋشىسى حيلدا حۋكحەمنىڭ «تەميرلان - پوۆەليتەل تيۋركوۆ» اتتى قۇجاتتى تاريحي پوۆەستىن وقىپ وتىرىپ، ونىڭ اسكەري قۇرىلىمى شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قۇرىلىمىنان اۋماي قالعاندىعىن جانە كەم تۇسپەگەندىگىن، سونداي- اق، نەگىزگى اسكەري كۇشى تەك كوشپەلى حالىقتان تۇرعاندىعىن وقىپ وتىرىپ كوپ نارسەگە كوز جەتكىزەسىڭ. ورىس جازۋشىسى س. دەميننىڭ «بايازيت» رومانىن تولىقتاي وقىپ شىقساڭ دا تەمىرلاننىڭ كىم ەكەنىن انىق تۇسىنەسىڭ...
- وسىنى وسىلاي وقي وتىرىپ، تەمىرلاننىڭ ەڭ نەگىزگى كۇشى كوشپەلى ەلدىڭ ساربازدارىنان تۇرعاندىعىن بىلەسىڭ جانە اسكەري قۇرىلىمنىڭ ءداستۇرى دە، ۇستانىمى دا، ءتارتىبى دە شىڭعىسحان جاساعىنان اۋماي قالعاندىعىن، سونداي- اق اسكەرى تەك تۇركىلەردەن اسىرەسە سونىڭ ىشىندە قىپشاقتاردان تۇرعاندىعىن ۇعىناسىڭ. تەك، ورتالىعى ەتىپ ورتاازيالىق سامارقاندتى تاڭداپ الدى دەمەسەڭ، ناعىز كوشپەلى ەلدىڭ يمپەرياسى.
اتقا ءمىنىپ ۇيرەنگەن، ەرلەرىمەن تىزە قوسىپ سوعىسىپ جاتتىققان، كونبىس قازاقتىڭ قىزدارى مەن ايەلدەرى بولماسا، قاي حالىقتىڭ سونىڭ ىشىندە وتىرىقشى ەلدەردىڭ (وسەدلىح) ايەلدەرى مۇنداي جورىقتارعا توزەر مە ەدى؟ ەشۋاقىتتا! تەمىرلان قانشاما جورىققا شىقسا دا، ەشبىر ەلدىڭ اسكەرىنەن جەڭىلمەگەن. ۇيرەتىلگەن ساربازدار مەن ولاردىڭ ايەلدەرى قارسى جاۋعا بوي بەرمەگەن عوي. ءارى تەمىرلاننىڭ سوعىس ءتاسىلى مەن وعان اسقان سوعىس شەبەرلىگىن، دالدىگىن قوسىڭىز.
ءبىراق وسى ۇلى يمپەريانىڭ قاتە باسقان، سوعىستى كىمگە قاراي باعىشتاعانىن دا بىزگە دۇرىس تالداي ءبىلۋىمىز قاجەت-اق.
ەڭ ءبىرىنشى تەمىرلان يمپەرياسى ءوزىنىڭ قانداستارى قۇرعان التىن وردانى ءۇش رەت سوعىسىپ جەڭىپ، قيراتىپ تىندى. رۋس پەن ەۋروپانىڭ ءبىراز بولىگىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ وتىرعان، قانشاما عاسىر بودان بولىپ كەلگەن ەلدەر ازاتتىعىن الىپ كەتتى. ءارى ولار مەملەكەت بولۋدى ۇيرەنىپ ءبىر ورتالىققا، ءبىر پاتشاعا باعىنۋدى تۇسىنگەن ەدى. ونسىز كۇندەرى قاراڭ بولاتىنىن بىلگەن.
رۋس، التىن وردانىڭ باسىپ العان بۇكىل جەرىن يەلەنىپ كەتتى. ءىلدىرىم بايازيت ۇستەمدىك جۇرگىزىپ تۇرعان تۇرىك يمپەرياسىن (مولنيانوسنىي بايازيت) ءبىر جورىعىندا تاس- تالقانىن شىعاردى. سوققىنىڭ قاتتى بولعانى سونداي قاندى قىرعىننان بۇتكىل اسكەرىنەن ايرىلىپ قالعان ۇلى تۇرىك قاعاناتى 50-60 -جىل كوتەرىلە المادى.
كارى قۇرلىق ىشتەي تەرەڭ دەمالىپ بوستاندىققا شىعىپ كەتتى. ءبىراق جارتى عاسىر سالىپ بار وسمان تۇرىكتەرى قايتادان ەتەك- جەڭىن جيىپ، كۇشەيىپ، اينالاسىن باسىپ الا باستادى. دۇنيەنىڭ ۇشتەن- ەكى بولىگىن بيلەپ تۇرعان قايران تۇركىلەر، جەر شارىندا ءبىر بيلەۋشى بولۋى كەرەك دەپ، ءبىرىن- ءبىرى الىپ ۇردى. نەتكەن ساياسي قاتەلىك دەسەڭشى! ءتىلى بولەك، ءدىنى جات، ءداستۇرى باسقا ەل ەسەبىنەن ءوسىرىپ الىپ، قالاي بيلىك جۇرگىزۋدى، اسكەردى قايتىپ قۇرۋدى، سوعىستى قانداي ءادىس- تاسىلمەن ىسكە اسىرۋدى ۇيرەنىپ الىپ، التىن وردانىڭ قايتا تۇرۋىنا ەرىك بەرمەدى.
كەيىننەن وسمان يمپەرياسىنىڭدا ىرگە تاسىن بوساتىپ، السىرەتىپ قۇلاتتى. تۇركى يمپەريالارى (التىن وردا بولسىن، شىڭعىس حان نەمەسە وسمان تۇرىكتەرىنىڭ يمپەرياسى بولسىن) باسىپ العان حالىقتاردى قىرماي، تەك الىم- سالىق جيناپ وتىرسا، بيلىككە شىققان ءدىنى بولەك باسقا جۇرتتار، بۇلاردى وسىرمەي جۇيەلى تۇردە قىرىپ كەلدى. تابانعا سالىپ، مەملەكەت بولا المايتىنداي جاعدايعا جەتكىزدى.
قۇلدىق تىرشىلىكتىكتىڭ قامىتىن مويىندارىنا ءىلدى. سول كەزەڭدەردەن كەيىن، بۇكىل تۇركىلەردەن تەك تۇرىكتەر عانا مەملەكەت قۇرا الدى.
ەكى يمپەريانى ۇرىپ جىققان جانە ءۇندىستاندى، باسقا دا اراب ەلدەرىن، كوپتەگەن جۇرتتار مەن ۇلىستاردى جاۋلاپ العان ۇلى تەمىرلان ەندى سانى ءوسىپ، جەرىن كەڭەيتە باستاعان قىتايدى تالقانداۋدى مەجەگە الدى. ءبىراق بۇل ماقساتىنا جەتە المادى. كەزىندە اتا- بابالارى قازاق جەرىنەن كەلگەن، نايماننىڭ بارلاس رۋىنان شىققان ۇلى يمپەرەتور شۇرشىتتەرگە جورىققا اتتانىپ بارا جاتىپ، وتىراردىڭ تۇبىنە كەلىپ كوكتەمگى سۋىقتان وكپەسى قابىنىپ مەرت بولدى. يمپەريانى تاراتپاي ۇستاپ تۇراتىنداي، شىڭعىسحان سياقتى ارتىنا وسيەتناما جازىپ قالدىرا المادى. سول زامانداردا الماس قىلىشتارى جارقىراپ تۇرعان قىپشاق - قازاقتىڭ ەرجۇرەك ازاماتتارى- اي دەيسىڭ ىشىڭنەن وكىنىپ.
ەل-جۇرتتى قامشىنىڭ تاسباۋىنداي ءورىپ، ۇيىمداستىرا بىلگەن، بىلىكتى، سوعىستىڭ سان ءتۇرلى قىرىن جەتىك تۇسىنگەن ۇلى قايراتكەر تەمىرلان، وسى يمپەريالاردى قۇرعان ءبىر ءتىل، ءبىر ادەپ- عۇرىپتاعى ەل ەكەنىن تۇسىنە الماي كەتتى- اۋ. اللا تاعالام جار بولىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارى قازاقتاردىڭ سونداي- اق، تۇركى ەلدەرىنىڭ دۇنيەگە كەلتىرگەن مەملەكەتتەرىن ساقتاپ قالسىن دەيمىز.
بەيسەنعازى ۇلىقبەك