قازاقتاردىڭ جانۇياسىندا نەلىكتەن ءۇش بالادان كەم بالا بولماۋ كەرەك؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - پوليتولوگيا دوكتورى، گۋميليەۆ اتىنداعى ە ن ۋ- دىڭ زاماناۋي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مۇحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆ ەلىمىزدەگى كوپبالالىققا قاتىستى پىكىرىمەن ءبولىستى.

بۇل تۋرالى ونىڭ Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پاراقشاسىنا سىلتەمە جاساپ، Stan.kz حابارلايدى

سىدىقنازاروۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى كونە زاماننان ناقتى دەموگرافيالىق بولجامنان حاباردار بولعان جانە ونى ۇستانعان. ءوز سوزدەرىنە دالەل رەتىندە عالىم قازاقتىڭ: «ءبىر بالا - بالا ەمەس، ەكى بالا - جارتى بالا، ءۇش بالا - ءبۇتىن بالا» دەپ ايتقان ماقالىن كەلتىرىپ وتىر.

«مۇندا XIX عاسىردا العاشقى دەموگرافتار، فرانسۋز گيار مەن اعىلشىن مالتۋس سيپاتتاعان دەموگرافيالىق سالدونىڭ فورمۋلاسى جاتىر. ماقالدا جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وتباسىندا كەم دەگەندە ءۇش بالا بولۋى كەرەك دەگەن ماعىنا بار. ەكى بالا اتا-انا قايتىس بولعاننان كەيىن ولاردىڭ حالىقتىڭ ىشىندەگى ورنىن باسادى، ال ءۇشىنشى بالا ءوسىم بەرەدى، بۇل تابيعي مينيمالدى سالدو. كوبىسى ونى بىلەدى، ءبىراق كوبىسى ونى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى»، - دەيدى ول.

ماماننىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدىڭ كەيبىر ازاماتتارى ەۋروپالىق تاسىلدەمەنى جانە كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى وتباسىنى جوسپارلاۋ جايلى تۇراقتى ستەرەوتيپتەردى ۇستانادى. جاعدايى تومەن جانۇيالاردا نەمەسە اۋىلدا تۇراتىنداردا عانا كوپ بالا بولادى دەپ بۇرىس ويلايدى.

«مۇلدەم ولاي ەمەس. اسىرەسە ءبىزدىڭ زامانىمىزدا كوپتەگەن قازاقتار اتا-انانىڭ رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىعى مۇمكىندىك بەرسە، كوپبالالى بولۋدى ارماندايدى. دەنساۋلىق فاكتورى ءبىرىنشى ورىندا. قارجىلىق جاعداي مەن ماتەريالدى مۇمكىندىكتەر جاقىن ارادا جاقسارادى دەگەن ويمەن بالالاردى جاس كەزىندە بوسانادى. ەشكىم بالانى بولاشاققا ءۇمىت ارتپاي تۋمايدى»، - دەيدى ينستيتۋت ديرەكتورى.

سادىقنازاروۆتىڭ پىكىرىنشە، كاسىپكەر قازاقتىڭ وتباسىندا كەم دەگەندە ءتورت بالا بولۋى ءتيىس. ونەرگە جاقىن جانە عىلىمي-اكادەميالىق جانۇيادا دا كەم دەگەندە ءۇش-ءتورت بالا بولۋى كەرەك.

«ەشكىم بۇل كاتەگورياعا جاتاتىن ادامدار وتباسىلىق-رەپرودۋكتيۆتى ماقساتتاردى ۇزاق ۋاقىت بويى جوسپارلاي المايدى دەپ مالىمدەي المايدى. ادام جاعدايى جاقسارا تۇسكەن سايىن بالاسى دا كوپ بولعانىن قالايدى. بۇل تۇسىنۋدەن تۋعان، جوعارعى تاسىلدەمە. تابىسى ءارتۇرلى ءار قازاق قارتايعاندا بالالارىم ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەدى، بولاشاقتا ءبىر-بىرىنە تىرەك بولادى دەپ ويلايدى. مەملەكەتتىڭ قامقورشىلىق ۇستانىمىنا ءۇمىت ارتپاي بالالاردى ومىرگە اكەلەدى جانە ولاردى تاربيەلەيدى»، - دەيدى عالىم.

ونىڭ سوزىنشە، بۇل ناقتى باقىلاناتىن تەندەنتسيا.

«ءتىلسىز جاۋدىڭ كەسىرىنەن بەس بالاسىنان ايىرىلىپ قالعان وتباسى دا كورىپ تۇرعانىمىزداي مەملەكەتتەن كومەك كۇتپەگەن. كۇندىز دە، تۇندە دە جۇمىس ىستەگەن. ەڭبەكقورلار قولدارىنان كەلگەنشە جۇمىس ىستەدى. كوپ بالالىلاردى» جەتىمدىكتى كوبەيتىپ جاتىر» دەپ سوككەندەر، زاماناۋي قازاقتاردىڭ وتباسىلىق-رەپرودۋكتيۆتى قاتىناستارىنىڭ اسپەكتىسىن بىلمەيدى»، - دەدى سىدىقنازاروۆ.

عالىمنىڭ ايتۋى بويىنشا، ەگەر قازاقستاننىڭ زاماناۋي اتا-انالارى كوپبالالى بولۋدى ارمانداسا، ولاردى سوگۋدىڭ كەرەگى جوق. كەرىسىنشە قولداۋ كورسەتۋ قاجەت.

«تىم قۇرىعاندا از-ازدان رەسەيدىڭ انالىق كاپيتالدان جيناعان تاجىريبەسىن الۋ كەرەك. ءمىنسىز دەگەندە ارابتىڭ، شىعاناقتاعى مونارحيالىق مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن (ءبىزدىڭ جاعدايدا جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگى تومەن، ءبىراق سوندا دا). ولاردا تۋىلعان بالالاردىڭ سانى پايىزبەن اتا-انانىڭ موينىنداعى كرەديتتىك-يپوتەكالىق قىسىمدى ازايتادى. (ءبىرىنشى بالا - مينۋس 25، ەكىنشى بالا - مينۋس 50، ءۇشىنشى بالا- مينۋس 75، ءتورتىنشى بالا - مەملەكەت كرەديتتى تولىعىمەن جاۋىپ بەرەدى). سوندىقتان سوككەنشە، ءتورت-بەس بالالى بولۋ - ءبىزدىڭ جانۇيالارىمىز قالايتىن ستاندارت ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون. بارلىعىنىڭ ەمەس، ءبىراق كوپتەگەن جانۇيالاردىڭ قالاۋى»، - دەپ قورىتىندىلادى ەكسپەرت.

الەۋمەتتىك جەلىدە سىدىقنازاروۆتىڭ سوزىمەن كوپتەگەن ادامدار كەلىستى. ونىڭ جازباسى كوپتەگەن قازاقستاندىقتاردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. جەلى قولدانۋشىلارى عالىمعا ءوز پىكىرىمەن بولىسكەنى ءۇشىن العىس ايتتى.