تۇركىلەردە ۇستانى كيەلى ساناۋ كۋلتى بايىرعى زاماننان قالىپتاسقان - دارحان قىدىرالى
شىنتۋايتىندا، ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ايتىلعانداي، «ءبىزدىڭ جەرىمىز ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن دۇنيەلەرىنىڭ پايدا بولعان ورنى» ەكەنى بەلگىلى.
بۇل تۋرالى Egemen Qazaqstan گازەتىندە جاريالانعان ماقالادا ايتىلعان.
تۇركىلەر اراسىندا قارا تەمىردى قامىرشا يلەپ، بولات بالقىتقان ۇستانى كيەلى ساناۋ كۋلتى بايىرعى زاماننان قالىپتاسقان. ايگىلى راشيد اد- ديننەن جەتكەن دەرەكتە بايىرعى بابالارىمىز ەرگەنەقوننان شىعا الماي تۇيىققا تىرەلگەندە تەمىرشى ۇستانىڭ جەتپىس وگىز تەرىسىنەن ۇلكەن كورىك جاساپ، سول ارقىلى تەمىر تاۋ بوكتەرىنە كومىر جاعىپ، تاۋدى ەرىتىپ، سودان اتاقونىستارىنا جەتكەنى باياندالادى.
عۇندار داۋىرىندەگى سول العاشقى پاسسيونارلىق باستاۋدان كەيىن ۇلى دالانى ءدۇر سىلكىندىرگەن قۇدىرەتتى ءامىرشىنىڭ دە تەمىرشى (تەمۇجين) اتالاۋى تەگىن ەمەس. سول سياقتى تۇتاس تۇركىستاندا رەنەسسانس ءداۋىرىن باستاعان ءامىر تەمىردىڭ اتىن دا وسى قۇتتى كيەنىڭ سارقىتى دەۋگە بولادى.
سوندىقتان جاڭا عاسىردا دومنا پەشتە بولات بالقىتىپ، قۇرىشتاي شىڭدالعان تەمىرشى ەلباسىنىڭ مەتالل ءوندىرۋدى تۇركىلەردىڭ اتا كاسىبى رەتىندە قاراۋى - ءداستۇر ساباقتاستىعىنىڭ جاڭعىرۋى! الاتاۋداعى ەسىكتەن، التايداعى بەرەلدەن، تارباعاتايداعى ەلەكە سازىنان التىن ادامداردىڭ تابىلۋى باعزى زاماننان بەرى زەرگەرلىك ونەرىنىڭ وزىق ءداستۇرى بايتاق دالادا كەڭ تارالعانىن كورسەتەدى. العاش ۇلى دالادا قۇرىقتالىپ، قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىنىڭ اشەكەيلى ەر- تۇرمان مەن تەمىر ۇزەڭگى، ارعىماقتىڭ اۋىزدىعى، سالت اتتى سايىپقىران جاۋىنگەردىڭ ساۋىت- سايمانى - ۇستالىق كاسىپتىڭ اسىل ونىمدەرى. تاۋ- تاسىمىزدىڭ قويناۋىندا بابالاردان قالعان جارتاس سۋرەتتەرىندە ۇزىن بولات نايزانى ۇمسىنا ۇستاپ، قولىنداعى شاشاقتى بايراقتى جوعارى كوتەرگەن، استىنداعى اتىنا دا مۇزداي تەمىر كەجىم كيدىرگەن، اۋىر قارۋلانعان تۇركى جاۋىنگەرىنىڭ بەينەسى ءجيى كەزدەسەدى. بۇل - سوناۋ عاسىرلاردان جەتكەن تۇركى باھادۇرىنىڭ قاھارماندىق تاريحىنىڭ ءرامىزى، ءبىزدىڭ ەپوستاردا سوزبەن سۋرەتتەلگەن بارشامىزعا تانىس بەينەنىڭ تاستاعى سۇلباسى.
جىردا «ۇزەڭگىسى ۇزبە التىن، قۇيىسقانى قۇيما التىن، تەبىنگىسى تەرمە التىن» دەپ بەينەلەنەتىن كەيىپكەرلەر. سوندىقتان بولسا كەرەك، تەمىرشىنى، ۇستانى، شەبەردى تۇرك بيلەۋشىلەرى ايرىقشا قادىرلەگەن، ولارعا ەرەكشە الەۋمەتتىك مارتەبە بەرگەن. قوعامدا شەبەرلەردىڭ شوعىر توبى پايدا بولىپ، ولار ءتىپتى اتا كاسىبىمەن عانا شۇعىلداناتىندىقتان، ماشىعىنا قاراي كەيىننەن رۋلارعا دا اينالىپ وتىرعان. مىسالى، تەمىر بالقىتۋشىلاردى بولاتشى، كوڭ يلەۋشىلەردى كوڭشى، بيىك اربالىلاردى تەلەۋلەر، قاڭقا اربا جاساۋشىلاردى قاڭلىلار دەپ اتاعان. اتالمىش بۋىنداردىڭ قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ تۇزىلىسىندە ايرىقشا ايشىعى بار، ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازىر ورتامىزدا ءجۇر. ەجەلگى داستان «وعىزنامادا» العاشقى اربانى جاساعان ونەرتاپقىشتىڭ اتى- ءجونى ساقتالعان. «وعىز قاعاننىڭ شەرۋىندە ۇزدىك جاقسى ءبىر شەبەر بار ەدى. ونىڭ اتى بارماقلىق جوسىن بىلىك ەدى. بۇل شەبەر ءبىر قاڭقا (اربا) تاپتى. قاڭقا ۇستىنە جانسىز ولجانى تيەدى، قاڭقانىڭ الدىنا ءتىرى ولجانى جەگىپ، تارتىپ كەتە بەردى. حالىقتىڭ ءبارى مۇنى كورىپ تەزدەتىپ تاعى قاڭقا شاپتى» دەپ جىرلانعان. اڭىز جەلىسى قاڭلىنىڭ شىعۋىن وسىعان اپارىپ تىرەيدى.
ايگىلى اكادەميكتەر ق. ساتبايەۆ پەن ءا. مارعۇلان ءوز زەرتتەۋلەرىندە ورتالىق، سولتۇستىك جانە شىعىس قازاقستان ايماقتارى ەجەلگى داۋىرلەردە مەتاللۋرگيا ءوندىرۋدىڭ ءىرى ورتالىقتارى بولعاندىعىن ايتادى. اسىرەسە، ورتالىق قازاقستانداعى «قىرىق شۇرىق»، «قالايى قازعان»، «مىڭ شۇڭقىر»، «بەس شۇرىق»، «جەزقازعان»، «كەنقازعان»، «ۇستا»، «قارا تەمىر» جانە «تەمىرتاۋ» سەكىلدى كەن ورىندارى العاش رەت قولا داۋىرىندە پايدا بولىپ، كەيبىر كەنىشتەردى يگەرۋ ورتا عاسىرلار مەن كەيىنگى كەزەڭدەرگە دەيىن جالعاسقاندىعى جونىندە دەرەكتەر كەزدەسەدى.
قولا ءداۋىرىنىڭ تۇرعىندارى وسى وڭىردەگى كەن ورىندارىنان مەتالدىڭ قولا، قالايى سەكىلدى تۇرلەرىن وڭدەپ، وزدەرىنىڭ كادەلەرىنە جاراتا ءبىلدى. ۇلى دالادا مەتالدى يگەرىپ، ادامزات تۇرمىسىندا پايدالانۋ ءۇردىسى ساق داۋىرىندە قارقىندى دامىدى. ماسەلەن، گرەك جازبالارىندا ساق، سارمات، ماسساگەتتەردىڭ ەلىندە مىس پەن التىن قورىنىڭ مول ەكەندىگى جانە ولاردىڭ مەتالل ءوندىرۋدى جەتىك مەڭگەرگەندىگى ايتىلادى. ال گەرودوت پەن سترابوننىڭ جازبالارىندا «ازيالىق سكيفتەردە التىننىڭ مولدىعى سونشا، ولار باسىنان اياعىنا دەيىن التىن اشەكەيلەرمەن اپتالعان باي كيىمدەر كيەدى جانە استىنداعى اتتارىنىڭ دا ەر- تۇرماندارى التىندالعان»، دەيدى.
بۇل تاريحي جازبالاردى ايعاقتايتىن قازاقستان جەرىنەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە التىن ادام قازىرگى كۇنى تابىلىپ، تۇرك وركەنيەتىنىڭ سالتاناتىن الەمگە پاش ەتتى. ءا. مارعۇلان گەرودوت ايتقان مىس پەن التىنعا باي ازيالىق سكيفتەر ەلى «بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك- شىعىس ايماقتارى مەن التاي، تارباعاتاي وڭىرلەرىمەن سايكەس كەلەدى»، دەيدى. مەتالدىڭ سان الۋان ءتۇرى التاي ولكەسىندە سوناۋ قولا، ساق زامانىنان بەرى وندىرىلە باستاعان. بەلگىلى ارحەولوگ س. ي. رۋدەنكو التاي وڭىرىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، اتالمىش ايماق ەجەلدەن مەتاللۋرگيانىڭ ءىرى ورتالىقتارى ەكەندىگىن، ءارى التىن قورىنىڭ مول بولعاندىعىن ايتادى. التايداعى ساق داۋىرىنە تيەسىلى - ارجان، بەرەل، شىلىكتى قورعاندارىنان كوپتەگەن التىن بۇيىمدار تابىلىپ كوزقۋانىشقا اينالدى. ەلباسى ءوزىنىڭ ماقالاسىندا دا التايعا باسا نازار اۋدارۋىنىڭ سەبەبى، التاي - ساق داۋىرىنەن بەرى تۇگەل تۇرككە التىن بەسىك بولۋىمەن قاتار، ءىرى مەتاللۋرگيا ورتالىعى ەكەندىگىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك.
«كورگەندە كوز، كوڭىلدىڭ التاي ەمى، التايدىڭ كەن اڭقيدى العان دەمى، جەرىنەن التىن كۇمىس جەنتەكتەلگەن» دەپ جىرلاعان يسا اقىن بابالار رۋحىنىڭ لەبىمەن كەندى التايدىڭ قازىنالى الەۋەتىن گەولوگيالىق بارلاۋشىلاردان دا ەرتە ءتۇيسىنىپ، سۇيسىنە سۋرەتتەگەن دەۋگە بولادى. بەلگىلى تۇركولوگ ن. يا. بيچۋرين: «التاي تاۋى قىتاي جىلنامالارىندا جيڭ- شان دەپ حاتتالعان، ماعىناسى التىن تاۋ» (تۇرك- موڭعولشا «التان» التىن دەگەندى بىلدىرەدى) - دەپ تۇجىرىمدايدى. سول سەبەپتى ەجەلدەن حالىق اراسىندا: «التايدىڭ ساي- سالاسى تۇگەل التىن»، دەگەن ۇعىمنىڭ ساقتالۋى دا كەزدەيسوق بولماسا كەرەك- ءتى.
ءداستۇرلى مەتالل ءوندىرۋ ءىسى كەيىننەن عۇن، ءۇيسىن جانە قاڭلى مەملەكەتتەرى تۇسىندا دا اسكەري جانە تۇرمىستىق ماڭىزعا يە بولىپ، قولا مەن تەمىردەن قارۋ- جاراق پەن ءتۇرلى بۇيىمدار جاساعانى بەلگىلى. مەتالل وڭدەۋ، ونىڭ ىشىندە تەمىر، قورعاسىن، التىن قورىتۋ ىستەرى تۇرك قاعاندىعى داۋىرىندە قارقىندى دامىدى. بايىرعى تۇركتەردەگى مەتاللۋرگياعا قاتىستى دەرەكتەر تۇركتەردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ كەزەڭىمەن تىعىز بايلانىستى. ول تۋرالى قىتاي جىلنامالارىندا التاي تاۋىنا قونىس اۋدارعان اشينا تۇركتەرى اۋەلدە جۋجان يمپەرياسىنا ساياسي تاۋەلدى بولىپ، سالىق رەتىندە تەمىر ءوندىرىپ وتىرعاندىعى ايتىلادى.
تاريحي قۇجاتتاردا جۋجانداردىڭ بيلەۋشىسى اناحۋاننىڭ تۇركتەردى «مەنىڭ تەمىر وندىرۋشىلەرىم» دەپ اتاۋى تەمىرشىلىك/ۇستالىق ءداستۇر تۇركتەردىڭ نەگىزگى كاسىپتەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ل. ن. گۋميليەۆتىڭ «تەمىر كوشپەلىلەرگە بۇرىننان بەلگىلى بولعان، ءبىراق ونى حالىقتىڭ جاپپاي قولدانۋىنا قول جەتكىزگەن تۇركتەر عانا بولدى»، دەگەن پىكىرى تەمىر ءوندىرۋ ءىسى بايىرعى بابالارىمىزدا جالپىحالىقتىق كاسىپكە اينالعاندىعىن بايقاتادى.
التاي، حاكاسيا جانە تىۆا وڭىرىندە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە تۇرك داۋىرىنە جاتاتىن ءبىرقاتار كەن ورىندارى مەن پەش قالدىقتارىنىڭ ىزدەرى ساقتالعانى انىقتالدى. ارحەولوگيالىق ولجالاردىڭ ىشىندە تۇرك داۋىرىنە ءتان نايزا، جەبە، ساداق، شوقپار جانە قىلىش سەكىلدى تەمىردەن جاسالعان قارۋ- جاراقتاردىڭ مولىنان تابىلۋى تۇرك قوعامىندا مەتاللۋرگيا ءىسىنىڭ ايتارلىقتاي جوعارى دەڭگەيدە دامىعاندىعىن كورسەتىپ بەردى.
تۇركتەر تەمىردى ءتيىمدى يگەرە وتىرىپ، قارۋ- جاراق پەن ساۋىت- سايماننىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىنە قول جەتكىزدى. بۇل ءۇردىس ۇلى دالادا تۇركتەردىڭ اسكەري قۋاتىنىڭ جەدەل ارتىپ، ورحون جىرلارىندا جىرلانعانداي دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن جاۋلاپ الۋىنا زور ىقپال ەتتى. تۇرك قاعاندىعىنىڭ تەرريتورياسى كەڭەيىپ، قۋاتتى مەملەكەتكە اينالعان تۇستا ۇلى جىبەك جولى تۇركتەردىڭ بيلىگىنە وتكەنى بەلگىلى. ۇلى دالانىڭ كۇرەتامىرىنا اينالعان جىبەك جولى تۇركتەردىڭ ساۋدا- ەكونوميكاسى مەن ساياسي- ديپلوماتياسىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتتى. وسى ارقىلى باتىس پەن شىعىستىڭ التىن كوپىرىنە اينالعان - ۇلى دالا ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ جاراستىقتا ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەردى.
ۇلى جىبەك جولى بويىندا ءتۇرلى مەتالدان جاسالعان بۇيىمدار مەن مەتالل تۇرلەرى دە تاسىمالدانىپ، تاۋار رەتىندە باعالانعانى جازبا دەرەكتەردە كەزدەسەدى. سول سەبەپتەن دە مۇنى كەيدە بولات جولى دەپ تە ايشىقتايدى. ماسەلەن، تۇركتەردىڭ شىعىس- ريم يمپەرياسىنا تەمىردى ءونىم رەتىندە ساتقاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر ۆيزانتيا جازبالارىندا ساقتالعان. ال ۆيزانتيالىق ەلشى زەمارح ءوزىن قارسى العان تۇركتەر وعان تەمىر ساتاتىندىعىن، ءارى وزدەرىنىڭ ساياسي كۇش- قۋاتىن بايقاتۋ ءۇشىن تەمىر كەنى مەن ءتۇرلى مەتالل ۇلگىلەرىن ۇسىنعانىن باياندايدى. زەمارح سول ساپارىندا باتىس تۇرك قاعانى ديزابۋلدىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ءسان- سالتاناتى جاراسقان قاعان ورداسىن بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى: «.. ءبىز قاعاندى اڭ اۋلاپ، سالتانات قۇرىپ جۇرگەن جەرىنەن كەزىكتىردىك. قاعان ءبىزدى ءوزىنىڭ جىبەكپەن اسەمدەلگەن شاتىرىنا (ورداسىنا) الىپ باردى. شاتىر ىشىندە التىن تاق، التىن ىدىستار، كۇمىستەن جاسالعان بۇيىمدار، التىننان جاسالعان جانۋار مۇسىندەرى مەن باسقا دا اسىل بۇيىمدار تولى ەكەن. ودان كەيىن ءبىزدى باسقا ءبىر شاتىرعا الىپ باردى، ونىڭ دا بوساعالارى التىندالعان، ءىشى التىن- كۇمىس زاتتارعا باي، قاراعان جاننىڭ كوز جاۋىن الادى. مىنە، تۇرك بيلەۋشىسىنىڭ التىندالعان ورداسى وسىنداي»، دەپ جازادى. ال وسى باتىس تۇرك قاعانى ديزابۋلدىڭ سول كەزدە ەكىتاۋ دەپ اتالعان قاراتاۋ مەن الاتاۋدىڭ اراسىن جايلاعان ايگىلى ەستەمي قاعان ەكەنىن ەسكەرسەك، قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋى باعزى زامانداردان بەرى كەن ورىندارىنا باي ەكەنى تاعى بەلگىلى.
وسى ورايدا، ل. ن. گۋميليەۆتىڭ: «تۇركتەر الەمدىك تاريح ساحناسىندا ورتالىق ازيادا العاش رەت تەمىردى ونەركاسىپتىك جولمەن يگەرگەن حالىقتىڭ ءبىرى بولعان»، دەپ تۇيىندەۋى ونىڭ وسىنداي دەرەكتەرگە سۇيەنگەندىگىن بايقاتادى. قازاق دالاسىندا ۇزاق جىلدار بويى پايدالانىلعان قولا، تەمىر داۋىرىنەن قالعان كەن ورىندارىن يگەرۋ ءىسى كەيىننەن قازاق حاندىعى تۇسىندا دا جالعاسقانى جانە حان- سۇلتانداردىڭ جەكە كەنىشتەرىنىڭ بولعاندىعى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر بار. مىسالى، كوكشەتاۋ ماڭىندا ايگىلى شوقاننىڭ اتاسى ءۋاليحان حاننىڭ مىس، قورعاسىن وندىرەتىن مەنشىكتى كەن ورىندارى بولعاندىعى تۋرالى قازاق جەرىنە قۇپيا تاپسىرمامەن كەلگەن ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ تىڭشىسى ف. نازاروۆتىڭ جازباسىندا باياندالادى.
ول ءوز جازباسىندا ءۋاليحان حان وزىنە تيەسىلى «مىڭ شۇڭقىر» كەنىشىن ورىس زەرتتەۋشىلەرىنە كورسەتكىسى كەلمەي، تاسالاپ، شانگينا ەكسپەديتسياسىن باسقا باعىتقا بۇرىپ جىبەرگەندىگىن باياندايدى. ەل اراسىندا ەگەر، كىمدە- كىم حان يەلىگىندەگى كەن ورىندارىن ورىس زەرتتەۋشىلەرىنە نەمەسە سىرت كوزگە كورسەتەتىن بولسا، قاتاڭ جازالانادى دەپ تىيىم سالعان. الكەي مارعۇلاننىڭ زەرتتەۋلەرىندە مەنشىكتى كەن ورىندارى تاۋكە حان مەن ابىلايدىڭ زامانىندا دا بولعاندىعىن ايتادى. التىن نەمەسە باسقا دا باعالى كەن ورىندارى تەك حان اۋلەتتەرىنە عانا تيەسىلى بولىپ، بۇل ءداستۇر قازاق قوعامىندا ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن جالعاسقان. حانعا تيەسىلى التىن، كۇمىس وندىرىلەتىن كەن ورىندارى حاننىڭ جەكە جاساق جىگىتتەرى ارقىلى توناۋشىلار مەن كولدەنەڭ اتتىلاردان قورعالعان. حان التىنىن (كەن ورنىن) قوريتىن جىگىتتەر تۋرالى ەل اراسىندا «التىن قورىعان جىگىتتەر» دەگەن تاريحي اڭىزدار تارباعاتاي مەن التايدان كوكشەتاۋعا دەيىنگى جەرلەرگە تارالعان. بۇل قىزىقتى دەرەكتەر گەرودوتتىڭ جازباسىنداعى ساق پاتشالارىنىڭ التىنىن قوريتىن گريفوندار (سامۇرىق) تۋرالى اڭىزدى ەسكە تۇسىرەدى. اتالعان اڭىزداردى قۋاتتايتىن التايداعى ساق قورعاندارىنان (بەرەل، پازىرىق) گريفون مۇسىندەرى تابىلعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك.
ەجەلگى تۇركتەردەگى مەتالل يگەرۋ، تەمىرشىلىك ءداستۇر كەيىننەن كەيبىر تۇرك حالىقتارىندا جالعاسىن تاپتى. مىسالى، التايداعى شور، كۋمان جانە تۋبا حالىقتارى تەمىرشىلىكتى نەگىزگى كاسىپكە اينالدىرىپ، كەيىنگى عاسىرلاردا مەتالدان ءتۇرلى زاتتار جاساپ، جوڭعارلارعا سالىق تولەپ تۇرعاندىعى جونىندە قىزىقتى مالىمەتتەر بار. مۇنى كەشەگى تۇرك داۋىرىندەگى ءداستۇرلى مەتالل ءوندىرۋدىڭ تاريحي ساباقتاستىعى دەپ تە قاراستىرۋعا بولادى. سونىمەن قاتار مەتاللۋرگياعا قاتىستى «تەمىر قاپىع»، «باقىرلىق تاۋ»، «باقىرشاق»، «تەمىر تاۋ»، «كۇمىس توبە» سەكىلدى جەر- سۋ اتاۋلارى دا ساقتالعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. سولاردىڭ قاتارىندا قارقارالى اۋدانىنداعى ءىرى كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى «تەمىرشى» تاۋىنىڭ اتاۋى سوناۋ كونە داۋىرلەردەن كەلە جاتقان توپونيم بولۋى مۇمكىن جانە بۇل ەجەلگى تۇركتەردەگى تەمىرشىلىك ءداستۇردىڭ كۋاسى ءتارىزدى كورىنەدى.
XIX عاسىردىڭ اياعىندا «تەمىرشى» تاۋىنا كەلگەن گەولوگ گ. د. رومانوۆسكي اتالعان جەردەن تەمىر وندىرگەن كەنىشتىڭ ورنىن تاپقانىن باياندايدى. بەرتىن كەلە تەمىرشى تاۋى ورنالاسقان ورتالىق قازاقستان ايماعى مەتالل ءوندىرۋدىڭ ءىرى ورتالىعىنا اينالىپ، ايگىلى تەمىرتاۋ مەتاللۋرگيا كومبيناتى سالىنعانى بەلگىلى. بۇل تەمىرتاۋ - قازاق مەتاللۋرگتەرىنىڭ قازىنامىزدى بايىتقان قۇرىش بۋىنىن ازىرلەگەن قاستەرلى قالا. قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ تاريحىندا قارا تەمىردى قامىرشا يلەپ قارۋ- جاراق، ەر- تۇرمان جاساعان، التىن- كۇمىستەن اشەكەي بۇيىمدار زەرلەگەن نەبىر حاس شەبەرلەر بولعانى بەلگىلى.
سوزدىك قورىمىزداعى «تەمىر»، «تەمىرشى»، «دارقان»، «زەرگەر»، «ۇستا»، «كورىك»، «دۇكەن»، «ءتوس» جانە وسى تاقىرىپقا قاتىستى تاعى دا باسقا مىڭداعان اتاۋلاردىڭ ەجەلگى داۋىرلەردە قالىپتاسىپ، قازاقتىڭ ءتول سوزىنە اينالعانى انىق. قازىرگى كۇندە دە ۇستالىق كاسىبى ۇلتتىڭ جادىندا ساقتالىپ، ءداستۇرلى تۇردە ساباقتاسىپ كەلەدى.
ايتالىق ۇستانىڭ دۇكەنىنە، كورىگىنە، بالعا- توسىنە سىيىنۋ - وسى كاسىپ يەلەرىنە دەگەن حالىق كوزقاراسىن تانىتادى. ماسەلەن، ەل ۇستاشىلىق كاسىپتىڭ ءپىرى ءداۋىتتى بىلاي دەپ جىرعا قوسقان:
اۋەدەن كومىر تۇسىرگەن،
وت جاقپاي، تەمىر پىسىرگەن!
قاۋ كورىگى باقىلداپ،
بالعا ءتوسى شاقىلداپ،
ەر ءداۋىت، ءپىرىم، سەن قولدا!
التايدىڭ ار جاعىنداعى اعايىننىڭ وسى تەمىرشىلىك ءداستۇردى جاڭعىرتىپ وتىرعانىن كورىپ، سۇيسىنگەنىمىز بار. ال باباسى تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن قالىڭ قازاق تەمىرشىلىكتى، كەن قازۋدى جانە ۇستالىقتى قازىر اتا كاسىپ كورە مە؟ بالا كەزىمىزدە ءار شاڭىراقتا ەر- تۇرمانمەن بىرگە بالعا مەن ءتوس، قايراق تۇراتىن. قازىر دە وسى يگى ءۇردىس جالعاسىپ، ءار شاڭىراقتا ەر- تۇرمان مەن ءتوس- بالعا تۇرسا دەپ ويلايمىز. بۇل، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانباسا دا، شاڭىراقتىڭ كيەسى ءارى جاستار اراسىندا مەتاللۋرگيانىڭ اتا كاسىپ رەتىندە قابىلدانۋىنا وڭ سەپتىگىن تيگىزەر اسىل مۇرامىز بولار ەدى دەگەن پىكىردەمىز.