ەلى جوق ەڭ كوپ ۇلتتار

استانا. قازاقپارات - جەر بەتىندە ەلى جوق، بەلگىلەنگەن شەكاراسى جوق، رەسمي مەملەكەت بولىپ تانىلماعان ۇلتتار از ەمەس. ءتىپتى وسىنداي كەي ۇلتتاردىڭ سانى الدەبىر تاۋەلسىز ەلدەردىڭ حالقى سانىنان دا اسىپ ءتۇسىپ جاتادى.

بۇگىنگى ايتپاعىمىز ەلى جوق ەڭ كوپ ۇلتتار جايلى بولماق. ەركىندىكتى سۇيمەيتىن جان، تاۋەلسىزدىكتى اڭسامايتىن حالىق جوق تا بولار، ءسىرا؟ بۇل ۇلتتار دا ەگەمەن ەل بولىپ، ەڭسەسى ءتۇزۋ مەملەكەت قۇرعىسى كەلەدى. ءبىراق كەدەرگى كوپ، مۇمكىندىك جوق.

 • كۇردتەر

كۇردتەر - تاياۋ شىعىستى ەجەلدەن مەكەندەپ كەلە جاتقان حالىقتاردىڭ ءبىرى. قازىرگى تاڭدا تۇركيا، يران، يراك پەن سيريا ەلدەرى اۋماعىندا ءومىر سۇرەدى. بۇل ەلدەرمەن شەكتەسەتىن اۋعانستان، ارمەنيا، گرۋزيا مەن ءازىربايجاندا دا كۇردتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. الەم بويىنشا كۇردتەر سانى بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا 38 ميلليوننان اسادى ەكەن. تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق، كۇردتەر تاۋەلسىزدىگىن الۋ ءۇشىن ءار جىلدارى باس كوتەرىپ وتىرعان. ءتىپتى سوڭعى جىلدارى دا وزدەرىن ەگەمەن ەل رەتىندە جاريالاپ، رەفەرەندۋم وتكىزۋگە تالپىندى. ءبىراق يراك تا، يران دا، تۇركيا دا كۇردتەردىڭ بۇل ۇسىنىستارىن قابىل العان جوق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتاۋ ىشىنەن وتاۋ تىگۋگە نەمەسە جەرىن ءبولىپ، ەنشىسىن الۋلارىنا تۇبەگەيلى قارسى. اتالعان ايماقتارداعى كۇردتەر ءوز جەرلەرىن كۇردىستان دەپ اتايدى. وزدەرىنىڭ جەكە مەملەكەتتىك رامىزدەرى بار. مەديا- حولدينگتەرى دە جۇمىس جاسايدى. ونعا جۋىق تەلەارنالارى كۇرد تىلىندە حابار تاراتادى. قازاقستاندا دا كۇرد دياسپوراسى بار. قازاق جەرىندە ولاردىڭ تۇرا باستاعانىنا 80 جىلدان اسىپ بارادى. ەلىمىزدە 12 ەتنومادەني ورتالىعى مەن كۇردتەردىڭ رەسپۋبليكالىق "باربانگ" قاۋىمداستىعى جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان كۇردتەر وزدەرىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، بارلىق ەتنوستار وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى دوستىق، بىرلىك پەن تۇسىنىستىك ساياساتىن قولدايدى. نەگىزىنەن الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا قونىستانعان.

 • سىعاندار

سىعان حالقىنىڭ تاريحى V عاسىردان باستاۋ الادى. سول كەزەڭدە ءۇندى پاديشاعى 1000 عا جۋىق ءانشى، بيشىلەردەن قۇرالعان، ساۋىق- سايرانمەن ءومىر سۇرەتىن ونەرپازدار توبىن پارسى پاتشاسىنا سىيعا تارتىپتى. وسىلايشا سىعاندار پارسى جەرىندە ءومىر سۇرە باستايدى. ۋاقىت وتە پارسىلارعا ارابتار شابۋىل جاساپ، جەرگىلىكتى حالىقتى كۇشتەپ يسلام دىنىنە كىرگىزگەن. وسى كەزەڭدە وزدەرىنىڭ نانىم- سەنىمدەرىن، ءداستۇرىن، ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سىعاندار جان- جاققا بىتىراپ كوشە باستايدى. سول زاماندا ءوزىنىڭ تاريحي مەكەنىنەن، وتانىنان ايىرىلعان سىعان جۇرتى ءالى كۇنگە دەيىن جەردىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە ءۇيسىز- كۇيسىز كۇن كەشىپ ءجۇر. انتاركتيدادان باسقا بارلىق قۇرلىقتا سىعاندار توبىرى بار. New York Times باسىلىمىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، قازىرگى كەزەڭدە ولاردىڭ سانى 11 ميلليونعا جۋىق ەكەن. 1971 -جىلى لوندوندا تۇڭعىش رەت دۇنيەجۇزىلىك سىعاندار كونگرەسى ءوتتى. وزدەرىن رەسمي مەكەنى جوق ۇلت رەتىندە جاريالادى. سونداي- اق 8 - ءساۋىردى سىعاندار كۇنى دەپ بەكىتتى. تاقىرىپ بويىنشا تولىق اقپاراتتى "ماسساگەت" سايتىنىڭ "بىلە ءجۇرىڭىز" ۆيدەوتوپتاماسىنان بىلە الاسىزدار.

 • تيبەتتىكتەر

تيبەتتىكتەردىڭ وزىندىك تاريحى، مادەنيەتى، ءتىلى مەن ءدىنى بار. تەك تاۋەلسىز ەلى جوق. ولاردىڭ ءومىر سۇرەتىن ايماعى قىتاي جەرىندە ورنالاسقان. تيبەت حالقى ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردى باستان وتكەردى. تاۋەلسىز ەل دە بولدى. ءبىر كەزدەرى موڭعول يمپەرياسى، شين يمپەرياسىنا دا باعىندى. 1949 -جىلعا دەيىن ەركىن بولعان ەل قىتايدىڭ قىسىمىنا ۇشىرادى. قىسىمىنا ۇشىراپ قانا قويماي، قاندى قاقتىعىستان كەيىن اسپان استى ەلىنىڭ قول استىنا ەندى. دەگەنمەن تيبەت باسشىلىعى باعىنباي، ءۇندىستان استى. ءالى كۇنگە دەيىن وزىندىك زاڭدارى بويىنشا جۇمىس جاساپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا قىتاي بيلىگىنىڭ سول ءبىر ساياسي ۇستانىمى مەن ارەكەتىن دالاي لاما ⅩⅣ گەنوتسيد دەپ ايىپتاپ كەلەدى. ال قىتاي ۇكىمەتى 1959 -جىلدان كەيىن تيبەتتە قۇلدىق جويىلىپ، ساۋاتتىلىق دەڭگەيى كوتەرىلىپ، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى ارتتى دەپ جاۋاپ بەرىپ كەلەدى.

 • كاتالوندىقتار

 يسپان بيلىگى باس قاتىراتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - كاتالوندىقتار. مادەنيەتى مەن تاريحى باي ۇلت جىل سايىن تاۋەلسىزدىگىن الۋ ءۇشىن باس كوتەرىپ كەلەدى. يسپان بيلىگى كاتالونيانى قول استىنان شىعارعىسى كەلمەيدى. سەبەبى بۇل ايماق كورولدىكتەگى ەڭ ءىرى ونەركاسىپ پەن كەمە پورتتارى ورتالىعى. تۋريستەر دە ەڭ كوپ كەلەتىن مەكەندەردىڭ ءبىرى. كاتالونياداعى حالىق سانى 7,5 ميلليوندى قۇرايدى. بۇل يسپانيا حالقىنىڭ %16,4 نا تەڭ. كاتالوندىقتاردىڭ % 95 ى ءوز تىلدەرىن جەتىك بىلەدى. بۇل ءتىل ەۋروپادا كەڭ تاراعان تىلدەر رەيتينگىندە 9-ورىندا تۇر. ءبىراق ەۋرووداقتىڭ رەسمي تىلدەر تىزىمىنە ەنبەگەن. تاۋەلسىزدىك الۋ جايى بويىنشا كاتالونيا بيلىگى رەفەرەندۋم دا وتكىزدى. حالىقتىڭ تاڭداۋى ەكىگە ءبولىنىپ كەلەدى. بىرەۋلەر قولداۋدا، بىرەۋلەر قارسى شىعۋدا. 2017 -جىلى وتكەن رەفەرەندۋمعا حالىقتىڭ %43 ى قاتىسىپ، ونىڭ % 90,18 ى تاۋەلسىزدىكتى قولدادى. ءبىراق جارتىسىنان كوبى داۋىس بەرۋگە كەلگەن جوق. ەۋروپاداعى ەلدەردىڭ باسشىلىعى دا يسپانيانىڭ ءبىرتۇتاس بولعانىن قولداپ كەلەدى.

سيكحتەر

 سيكحيزم قازىرگى ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا XV- XVI عاسىرلاردا پايدا بولعان سەنىم. بۇل ءدىني تۇسىنىك ادامدار ورتاسىن قالىپتاستىردى. ولار وزدەرىن ءبىر ۇلت دەپ سانايتىن دارەجەگە دەيىن جەتتى. 1980 -جىلدار سيكح سەپارتيستەرى حاليستان ەلىن قۇرامىز دەپ بيلىككە قارسى باس كوتەردى. جەر بەتىندەگى جان بىتكەننىڭ بارلىعىنا قۇرمەتپەن قاراۋدى باستى ماقسات تۇتاتىن سيكحتەر سەنىمى وزگەرگەندەي بولدى. ەلدە ءتۇرلى لاڭكەستىك جارىلىستار جاساپ، بيلىككە ءقاۋىپ ءتوندىردى. ءتىپتى ءۇندىستان تاريحىنداعى تۇڭعىش ايەل پرەمەر- مينيستر ينديرا گاندي دا وسى سيكحتەر قاستاندىعىنان قازا بولدى. وسىدان كەيىن بارىپ بيلىك پەن سيكحتار اراسىنداعى قاقتىعىس ءورشىدى. سيكح سەپاراتيستەرى 1986 -جىلى رەسمي تۇردە حاليستاندى قۇرعانىن جاريالادى. ايتكەنمەن ەل بيلىگى قاتاڭ جازالاپ، باسىپ جانشىپ قاقتىعىستى توقتاتتى. قازىرگى تاڭدا ءۇندىستان سيكحتارعا ەركىندىك بەرىپ، ءدىني اۆتونوميا بولۋىنا رۇقسات ەتكەن.

 • ۇيعىرلار

 ورتالىق ازيادا ەجەلدەن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن حالىقتاردىڭ ءبىرى - ۇيعىرلار. كوپ بولىگى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىندا تۇرادى. سونداي- اق قازاقستاندا، قىرعىزستاندا، وزبەكستاندا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە دە ۇيعىرلار سانى باسىم. تاريحقا زەر سالساق، ۇيعىرلاردىڭ قاعاندىعى دا بولعان. ءار كەزەڭدەردە ءارقيلى كۇي كەشتى. اقىرى الەم كارتاسىنا تاۋەلسىز ەل رەتىندە ەنە المادى. ۇيعىرلار قازاقستانداعى حالىق سانى كوپ دياسپورا قاتارىنا جاتادى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىمەن شەكتەسىپ جاتقان قىتاي ەلىندە، ياعني، شىنجاڭ- ۇيعىر اۆتونومدى اۋدانىندا 11 ميلليونعا جۋىق ۇيعىر تۇرادى. ال الەمدەگى ۇيعىرلاردىڭ سانى 20 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى ەكەن. ۇيعىرلار قازاقستان اۋماعىنا العاش رەت XIX عاسىردىڭ سوڭىنا تامان كەلىپ قونىستانعان.

Massaget.kz