باتا بوساعادا قالىپ، توست تورگە وزىپ جاتىر - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
* * *
سوۆەتسكايا نەگە سىرەسىپ تۇر؟ - «ورال ءوڭىرى» گازەتى
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدەگى ءبىرقاتار ەلدى مەكەندەر مەن جەر- سۋ اتاۋلارى قازاقىلاندى. تاريحي اتاۋلار قايتارىلىپ تا جاتىر. ايتسە دە وسى باعىتتاعى ءالى دە شارالار جالعاسۋى ءتيىس. «ورال ءوڭىرى» گازەتىندە وقىرمان وسىعان نازار اۋدارتادى.
«وبلىس ورتالىعىنا جاقىن ورنالاسقان پودستەپنىي اۋىلىندا 10 مىڭنان استام حالىق تۇرادى. اۋىلىمىزدا ۇزىنا بويى قاتار ورنالاسقان لەنين، سەليننايا، سوۆەتسكايا كوشەلەرىنىڭ اتاۋى كەلمەسكە كەتكەن ەسكىنىڭ سارقىنشاعىنداي بولىپ ءالى وزگەرمەي تۇر. لەنين جانە سەليننايا كوشەلەرىندە، نەگىزىنەن، جەكە تۇرعىن ۇيلەر مەن شاعىن ساۋدا نىساندارى ورنالاسقان. ال سوۆەتسكايا كوشەسىندەگى دارىندى بالالارعا ارنالعان «ءۇمىت» لينگۆيستيكالىق گيمنازياسىنا، قازاق مەكتەبىنە اۋىلدىڭ ۇلكەن- كىشىسى كۇندەلىكتى قاتىنايدى. وعان قوسا وسى سوۆەتسكايا كوشەسى ارقىلى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار سامارا - شىمكەنت تاسجولى وتەدى» دەپ جازادى اۆتور.
سوسىن اۆتور ءبورلى اۋدانىنداعى اكىمدىك عيماراتى ورنالاسقان كوشەنىڭ اتاۋى دا سوۆەتسكايا ەكەنىن ايتادى. ماقالانىڭ ويى دا سول سىرەسكەن «سوۆەتسكايادان» ارىلىپ، ەگەمەن ەلدىڭ رۋحىن بىلدىرەتىن جاڭا اتاۋمەن وزگەرتۋ.
قاسقىردىڭ قاسيەتى - «اراي» گازەتى
جامبىل وبلىستىق «اراي» جاستار گازەتى جاراتىلىستاعى جانۋارلار كيەسى تۋرالى جازىپتى. وندا اۋىز ادەبيەتىنەن دە مىسال كەلتىرىلگەن. دەگەنمەن «ومىردە بولعان» دەگەن وقيعالار دا سول اڭىزداردان كەم تۇسپەيدى. گازەتتىڭ جازۋىنشا، سونداي تاڭعاجايىپ تىلسىم جايتتىڭ ءبىرىن شۋ اۋدانىنداعى اباي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى جايسان اقساقال باستان كەشىرىپتى.
اڭگىمە جەلىسىنە قاراعاندا، اقساقال كۇندە مالىن توسكەيگە جايىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ۇلكەن جىڭعىلدىڭ ماڭىنان اپاندا جاتقان قاسقىر بولتىرىكتەرىن بايقايدى. سودان باستاپ، ول جەردەن الىستاپ، اپان ماڭىنا مال جايمايتىن بولعان. انالىق قاسقىر دا قاريانىڭ مالىنا تيىسپەپتى. الايدا اقساقال ناۋقاستانىپ قالعاندا بالالارى جاڭا تولدەگەن قوزىلاردى ءدال اپاننىڭ اۋزىنا اپارعان ەكەن. ەكى قوزىنى كوكجالدىڭ اۋزىنان اراشالاپ قالا الماعان ولار بۇل جايتتى اۋىلعا ايتىپ، بولتىرىكتەردى ولتىرۋگە بەكىنەدى. الايدا بۇنى ەستىگەن جايسان قاريا قاسقىرلاردى جونىنە قويۋدى بۇيىرىپ، اۋىلداستارىنا توقتام ايتادى. قاسقىردىڭ كيەسى بولاتىنىن ەسكەرتىپ، ەگەر الگى بورىلەر اۋىلدىڭ باسقا مالدارىنا تيەتىن بولسا، قۇنىن ءوزى تولەپ بەرۋگە سەرت بەرەدى. وسىلايشا قاريا قاسقىرلاردى ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتەن امان الىپ قالادى.
«شىنى كەرەك، وسىدان سوڭ مەنىڭ ەكى قوزىمنان باسقا مالدارعا قاسقىرلار تيگەن جوق. سودان ءبىر جەتى وتكەندە تاڭعاجايىپ وقيعا ورىن الدى. تاڭەرتەڭ مالدى جايىلىمعا شىعارايىن دەپ قوراعا بارسام، شارباقتىڭ ماڭىندا ەكى قوزى جاتىر. قوزىلاردىڭ ءجۇنىن اشىپ، مۇقيات قاراسام، جەلكەسىندە تىستەردىڭ ورنى بايقالادى. تەرەڭ ەمەس، ءبىراق ءبىر جانۋار تىستەپ الىپ جۇرگەنى انىق بايقالادى. سودان بىردەن الگى بولتىرىكتەر ءبىر اپتا بۇرىن تارتىپ كەتكەن قوزىلارىم ەسكە ءتۇستى. ىشتەي «بۇل انالىق قاسقىردىڭ كەشىرىم سۇراپ، ەكى قوزىمنىڭ ورنىنا اكەلىپ تاستاعان قۇنى عوي» دەپ ءتۇسىنىپ، تاڭعالدىم» دەپتى اقساقال.
ساۋكەلە ارۋدىڭ ارى ەدى ... - «جەتىسۋ» گازەتى
وبلىستىق گازەت تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى بارىنشا ارتقانىن ايتا كەلە «رۋحاني بولمىسىمىز شە؟ ۇلتتىق تاربيە مەن مادەنيەتىمىزدى ساقتاي الدىق پا؟ » دەگەن ساۋالدى ورتاعا تاستايدى.
اۆتوردىڭ پايىمىنشا، قازىرگى كۇنى قازاق رۋحاني جاعىنان جۇتاڭدانىپ بارا جاتقانداي.
«ىبىرايلار مەن احمەتتەر ءۇمىت ارتقان كەيبىر جاستاردىڭ جايى جاعا ۇستاتادى. ولاردى ماعجاننىڭ «سەنىمىن» اقتاي الىپ ءجۇر دەۋ دە قيىن. سوڭعى جىلدارى الەم نازارىن وزىنە اۋدارعان بەلگىسىز تىلدە ءان سالاتىن م س سايلاۋبەك، قۇلاعىن تەسىپ، شاشىن بوياعان جىگىتتەردەن قۇرالعان «Ninety one» توبى، قازاق قىزىنىڭ جالاڭاشتانۋىن كورسەتىپ، ايدى اسپانعا شىعارعان ايجان بايزاقوۆا سىندى ايگىلى جانداردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ولاردى ايگىلى قىلعان تاعى ءوزىمىز. «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتەنىڭ» كەبىن كيىپ، قارا «پياردىڭ» شەكپەنىن جامىلعاندارعا توسقاۋىل قويىپ جاتقان ەشكىم جوق».
بۇل رەتتە اۆتور سوڭعى كەزدەرى وسىنداي جولمەن «اتىن شىعارۋشىلار» سانى كۇرت ارتىپ بارا جاتقانىنا الاڭدايدى. مىسال رەتىندە شىرىن نارشايەۆا ەسىمدى «جۇلدىز» شىققانىن، ونىڭ ەرسى ارەكەتىنەن سوڭ Instagram پاراقشاسىنداعى جازىلۋشىلار سانى كۇرت ارتىپ، 200 مىڭعا تاياپ قالعانىن العا تارتادى.
«ساۋكەلە - قىزدىڭ ارى، يمانى مەن جيعانى. سايىپ كەلگەندە، ۇلتىمىزدىڭ ايناسى. ۇزاتىلعان قىزدىڭ باعى باسىنداعى ساۋكەلەمەن باعالانعان. مىڭداعان جىلقىنىڭ قۇنىن يەلەنگەن كيەلى باسكيىمنىڭ قادىر- قاسيەتى وسىنشا تومەندەگەنىنە سەنگىڭ كەلمەيدى. ون سەگىزگە جاڭا تولعان قاراكوز قارىنداسىمىز وسىنداي كوزقاراس تانىتسا، باسقالاردان نە قايىر؟ وسكەلەڭ ۇرپاققا ءاليا مەن مانشۇك، ءلاززات پەن ءسابيرالاردان گورى سولاردىڭ اتى ەتەنە تانىس. قايسار قايراتتىڭ باتىرلىعىنا ەمەس، كارىسشە كيىنگەندەردىڭ بولمىسىنا قىزىعاتىندار ارتىپ بارادى. كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىز، الايدا تۇزەلمەي جاتقان بەسىكتى كورىپ، كەۋدەنىڭ سول جاق تۇسى ءجيى شانشيدى» ...
باتا - بوساعادا، توست - توردە - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
«وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندەگى باتاعا بايلانىستى ماقالادا بىلاي جازىلادى: «تاياۋدا اۋداندا بەدەلدى قىزمەت اتقاراتىن اعامىزدىڭ ۇيىندە قۇران وقىتىلىپ، اس بەرىلدى. دامنەن كەيىن توردە وتىرعان جاسى سەكسەننىڭ توڭىرەگىندەگى قاريادان باتا سۇرالدى. اقساقال قوس الاقانىن جايىپ، كەدىر- بۇدىر، جالاڭ- جاداعاي «باتانى» باستاپ كەتتى. كادىمگى تويلاردا شاراپپەن ايتىلاتىن توست تارىزدەس.. . «ءسىزدىڭ (اس بەرگەن كىسىگە قاراپ) جوعارى دەڭگەيدە اتقارىپ جۇرگەن قوعامدىق جۇمىستارىڭىزدى جوعارى باعالايمىن. ءاردايىم بيىكتەن كورىنە بەرۋىڭىزگە تىلەكتەسپىن. وسىنداي داستارقان باسىندا باس قوسايىق!». مىناداي «باتاعا» لاجسىز «ءاۋمين» دەپ بەت سيپاي سالدىق».
اۆتور بۇنداي كورىنىس ءجيى قايتالاناتىنىن العا تارتادى. جازۋىنشا، سوڭعى كەزدەرى قاريالار باتا مەن توستتى شاتاستىرىپ بارا جاتىر. بۇل رەتتە اۆتور اقساقالدىق جاسقا جەتكەن قاريالاردىڭ باتا مەن توستتىڭ ايىرماشىلىعىن ايىرا المايتىنىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى. وسىعان وراي، باتا مەن توستتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تاپسىرلەپ شىعادى. مىسالدار كەلتىرەدى.
«باتا قۇرانمەن استاسادى. حالقىمىز مۇنى جاقسى بىلگەن. جاقسى بىلگەننەن كەيىن دە باتانى اۋزى دۋالى ادامعا بەرگىزگەن. ال، كىمنىڭ اۋزى دۋالى بولادى؟ ارينە، دىنىنە بەرىك، رۋحانياتىنا مەكەم ادامنىڭ اۋزى دۋالى بولادى. ەندەشە، باتا سەكىلدى وتە قۇندى دۇنيەمىزدى سانامىزعا سىرتتان سىعالاي سىڭگەن «توست» دەيتۇعىن جورالعىعا جىقپاعانىمىز ءجون. «توست» - حريستياندىق ادەپ نورمالارىنا نەگىزدەلگەن اريستوكراتتاردىڭ ءۇردىسى». ولاي بولسا، داستارقاننىڭ ءسانى مەن ءمانىن باعالى باتامەن كەلتىرەيىك.
قالدىباي باقسىنىڭ قۇپياسى - «زامانا» گازەتى
قىزىقتى وقيعالار تۋرالى كوبىرەك جازاتىن «زامانا» گازەتى وقىرماننىڭ باسىنان وتكەن وقيعاسىنا تاعى ورىن بەرىپتى. سولاردىڭ ءبىرى قالدىباي دەگەن باقسى تۋرالى ماقالا.
جازۋىنشا، قالدىباي باقسى تۇركىستان قالاسىنا جاقىن قوسقورعان اۋىلىندا 1890 -جىلى تۋعان. 12 جاسىنان قوبىز تارتىپ، ناۋقاستاردى ەمدەي باستايدى. توقسان جاسقا جاقىنداپ قايتىس بولعان باقسىنىڭ 2 ۇلى مەن 1 قىزىنان 20-دان اسا نەمەرە مەن 40-قا جۋىق شوبەرەلەرى بار ەكەن. ماقالادا باقسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى تۋرالى ايتىلادى. سوعىس جىلدارىندا باقسىنىڭ ءفازىلاح اتتى بالاسى ءۇش رەت اسكەرگە شاقىرىلىپ، باقسى ونى ءۇش رەتىندە دە قايتارىپ العان ەكەن.
«جاسى 90 عا جاقىنداپ بارىپ بۇل دۇنيەدەن وزدى. ۇلى فازىلاح تا نەمەرە، شوبەرە كورىپ، جاسى 90-عا جەتە، 2010-جىلى قايتىس بولدى. ال بۇل كىسىلەردىڭ باسىنان وتكەن، بولعان جاعدايدى، قۇبىلىستى وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى، ەستىگەن جوق. بۇل تىلسىمدى اكەسى دە، بالاسى دا ەشكىمگە ءتىس جارماعان كۇيىندە كەتتى» ...
جىلقىنىڭ كيەسى - «سىر بويى» گازەتى
جىلقى تۋرالى قازاق باسپا سوزىندە قانشاما ماقالا جازىلدى ەكەن؟! دەگەنمەن، جىلقىعا قاتىستى ەرەكشە وقيعالار قاشاندا وقىرماننىڭ قىزىعۋىن تۋدىراتىنى انىق. «سىر بويى» گازەتىندەگى ماقالادا دا ايگىلى اكتەر اسانالى ءاشىموۆتىڭ ەستەلىگىنە نازار اۋدارتادى. وندا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى كينو تۇسىرىلىمىندە شوقاننىڭ ءرولىن سومداعان ۇلىم ساعيدىڭ استىنا مىنگەن اقبوزى شارشاعاننان با، الدە مەزى بولدى ما، يكەمگە كونبەي مىنەز كورسەتتى. اشۋ قىسقان مەن اتتى قاتتى جەكىپ، باسىنان قامشىمەن ۇردىم. ءومىرى بەتىمە كەلمەگەن ۇلىم: «اعا، توقتات!» دەپ قاتتى داۋىس كوتەرىپ، قولىمنان قامشىنى جۇلىپ الدى. ساباما تۇسكەن سوڭ اتقا قاراسام، كوزىنەن جاس مولتىلدەپ تۇر ەكەن. اللانىڭ قۇدىرەتى، كوپ ۇزاماي كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي قوس قۇلىنىمنان ايىرىلدىم. سوندا مەنى اتتىڭ كيەسى ۇردى ما دەيمىن. سول ساتتەگى جانۋاردىڭ جاسقا تولى جانارى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى» دەگەن ەدى اسەكەڭ.
ماقالادا جىلقى جانۋارىنىڭ مىنەزدىلىگى تۋرالى ءسوز بولادى. سونىمەن قاتار، جىلقىنىڭ كيەسى تۋرالى اڭگىمە ايتىلىپ، مىسالدار كەلتىرىلەدى.
شەكەلىكتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ - «ورتالىق قازاقستان» گازەتى
قازاقتىڭ زەرگەرلىك ونەرى ۇلتتىق مادەنيەت تاريحىنان ەرەكشە ورىن الاتىنى بەلگىلى. دەسە دە، ساندىك بۇيىمداردىڭ ىشىندە بىرەۋ بىلسە دە، بىرەۋ بىلمەيتىن، سالتاناتتى جاعدايلاردا ۇشى باس كيىمنىڭ باۋىنا نەمەسە ساماي شاشقا بەكىتىلەتىن «شەكەلىك» دەگەن اشەكەي بۇيىم بار. گازەتتە وسى ساندىك بۇيىم وقىرماندارا تانىستىرىلادى.
«شەكەلىك بىرنەشە بولىكتەردەن تۇرىپ، وعان تاعىلاتىن اشەكەيلەر ۇزبەلى بولىپ كەلەدى. سالماعى مەن ۇزىندىعى ءارتۇرلى. كەيدە يىقتان تومەن ءتۇسىپ تۇراتىن بولعان. كوبىنە، گەومەتريالىق ءپىشىنى بىركەلكى، ءبىر- بىرىمەن تىركەسكەن جالپاقشا بولشەكتەردەن جاسالادى. شەكەلىك ءۇشبۇرىشتى، جۇرەكشە، رومب، گۇل جاپىراقشاسى ءتارىزدى جانە باسقا پلاستينالاردان قۇرالىپ، شىنجىرمەن نەمەسە ىلگەكتىجۇزىك ءتارىزدى ادىسپەن بايلانىسادى» .. .
ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ وگەي اكەسى تارازدا تۇرعان... - «اق جول» گازەتى
ورىستىڭ بەلگىلى قالامگەرى ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ وگەي اكەسى - دارىگەر يۆان پاۆلوۆيچ ۆوسكرەسەنسكي تاعدىر تاۋقىمەتىمەن قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ، قازىرگى تاراز قالاسىندا ءبىراز جىلدار ەڭبەك ەتىپ، وسىندا قايتىس بولعانىن كوپشىلىك بەلمەيتىنى راس. گازەتتە ۋكراينادان جەر اۋدارىلعان دارىگەر ي. پ. ۆوسكرەسەنسكيدىڭ اۋليەاتا وڭىرىندەگى تاعدىرى مالىمەتتەردى وقىرمانعا ۇسىنىلادى.
«ءبىر جولى تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (قازىر ۋنيۆەرسيتەت) پروفەسسورى، فيلولوگ اپۋتان شۋكانوۆ تەلەفون شالىپ، ءبىزدىڭ «جامبىل وبلىسىنىڭ مەديتسيناسى» اتتى كىتاپتا دارىگەر يۆان پاۆلوۆيچ ۆوسكرەسەنسكيدىڭ ەسىمى بىرنەشە جەردە كەلتىرىلگەنى جايلى ايتا كەلە، ول ايگىلى ورىس جازۋشىسى ميحايل بۋلاگوۆتىڭ وگەي اكەسى ەكەنىنەن حاباردار ەتتى. مىنە، ءبىز كۇتپەگەن قىزىق دەرەك! ءسويتىپ اپۋتان اعامىز دارىگەر ي. ۆوسكرەسەنسكي جايلى تەرەڭىرەك ىزدەنۋ كەرەكتىگى جايلى وي قوزعادى» دەپ جازادى اۆتور.
جازۋىنشا، تاراز وڭىرىنە تالاي ايگىلى ادامدار، ولاردىڭ تۋىستارىنىڭ تابانى ءتيىپتى. مىسالى، قالادا الەمگە ايگىلى عالىم- اكادەميك، گەلمينتولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان مال دارىگەرى، پارازيتولوگ، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ك. سكريابين العاش ەڭبەك جولىن باستاپ، زەرتتەۋ ءىسى مەن عىلىم جولىنا تۇسكەن. بەلگىلى اسكەري قولباسشى، مەملەكەت قايراتكەرى ميحايل فرۋنزەنىڭ اكەسى ۆاسيلي مەركىدە مەديتسينا فەلدشەرى بولىپ ەڭبەك ەتىپ، ەلدىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا اتسالىسىپ، سول جەردە دۇنيە سالعانى، سول جەردەگى بەيىتتە جەرلەنگەنى بەلگىلى. كورنەكتى ورىس جازۋشىسى گالينا سەرەبرياكوۆا جانە كۇمىس كومەي پولياك ءانشىسى اننا گەرمان 1943-1946 -جىلدارى تارازدا تۇرعان. نەمىستىڭ بەلگىلى سۋرەتشىسى بريۋممەل دە وسىندا ءبىراز جىل مەكەندەگەن ەكەن.
ال ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ وگەي اكەسى اتانعان دارىگەر يۆان ۆوسكرەسەنسكيدىڭ تاعدىرى ءتىپتى قىزىق. اۆتوردىڭ كەلتىرگەن مالىمەتىنە قاراعاندا، كييەۆتە تۇراتىن بۋلگاكوۆتار وتباسىنىڭ دوستارى كوپ بولىپتى. سولاردىڭ ءبىرى - دارىگەر يۆان پاۆلوۆيچ ۆوسكرەسەنسكي ەكەن. ول 1906 -جىلدان باستاپ بۋلگاكوۆتار وتباسىنىڭ ۇلكەنى افاناسيي يۆانوۆيچتىڭ ەمدەۋشى دارىگەرى بولا ءجۇرىپ، كوپ بالالى بۋلگاكوۆتار وتباسىنىڭ جاقىنىنا اينالىپ، بىرەر جىلدان سوڭ مۇلدە ءسىڭىپ كەتتى. ءتىپتى ميحايل بۋلگاكوۆتى 1917 -جىلى ەسىرتكى- ناشاقورلىقتان ەمدەپ، قاتارعا قوسقان دا ي. پ. ۆوسكرەسەنسكي ەكەن.
كەيىن افاناسي قايتىس بولىپ، جەتى بالاسى بار ۆارۆارا ميحايلوۆنا ءبىراز قيىندىقتارعا ۇشىراپ، 1918 -جىلى وتىز جاستاعى يۆان پاۆلوۆيچ ۆوسكرەسەنسكيگە تۇرمىسقا شىعادى. وسىلايشا ول بولاشاق جازۋشىنىڭ اكەسى اتانادى.
ماقالادا دارىگەر مەن جازۋشى تۋرالى ءبىرقاتار قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرىلدەدى. ايتسە دە دارىگەردىڭ قازاقستانعا، تارازعا قالاي كەلگەنى، ونىڭ سەبەبى تۋرالى مالىمەت كەلتىرىلمەگەن. تەك ونىڭ كەڭەستىك ساياسات قۇربانى بولعانى توپشالانادى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى