قازاقى كۇن رايىن بولجاۋ ءتاسىلى

 استانا. قازاقپارات - ەسكى اي ءبىتىپ، جاڭا اي تۋعانعا دەيىنگى ارالىق. اسپاندا اي كورىنبەيتىن كەز. ءولاراداعى اۋا رايى، تۋار ايدا قايتالانادى دەگەن تاجىربيە قالىپتاسقان.

 «ءولارادا جاۋىن- شاشىن بولسا، تۋار ايدا جاۋىندى- شاشىندى بولادى» دەيدى حالقىمىز. بۇل بولجام ارقاشان قاتەسىز كەلىپ وتىرعان.

 2. امال

 جىل ون ەكى ايدا اينالىپ سوعىپ ءتۇراتىن ىستىق پەن سۋىقتى، قار مەن جاڭبىردى، جەل مەن بوراندى حالىش ءبىر سوزبەن «امال» دەپ اتاعان. ياعني جىلدىڭ ءار مەزگىلدەرىندەگى تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ وتكىنشى ءارى توسىن، از ۋاقىتتا بولىپ وتەتىن وزگەرىسى مەن كورىنىسىن جانە ونىڭ بىرنەشە تۇرلەرىن ايتقان. ۇلتتىق ساندىق ۇعىمدا جەتى امال بار. ولار: 1.كۇننىڭ توقىراۋى. 2.قاراشانىڭ قايتۋى. 3.ۇركەردىڭ باتۋى. 4.مۇزدىڭ قاتۋى. 5.كيىكتىڭ ماتاۋى. 6.قىس توقسان. 7. اي توعىمى.

 3. قۇسقاناتى

 ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە جىل قۇستارى دا ۇشىپ كەلە باستايدى. قۇستاردىڭ كەلۋىمەن قار ارالاس جاڭبىر، سۋىق جەل تۇرادى. مۇنى ەل «قۇسقاناتى» دەپ اتاپ، امالعا جاتقىزعان.

 4. الاساپىران

 كوكتەمدە، ناۋرىز ايىندا، كەيدە ءساۋىر ايىندا قار كۇرت ەرىپ، جەر لايساڭ بولىپ، شارۋاشىلىققا قيىن كۇندەر تۋادى. وسىنداي جايسىز، قولايسىز مەرزىمدى «الاساپىران» دەيدى.

 5. بەسقوناق

 جىل اياعىندا، ياعني ناۋرىز ايىنىڭ 17-21 - كۇندەرى ارالىعىندا بولاتىن جاۋىندى- شاشىندى كۇندەر. بۇل-ءار جىلى سوعىپ وتەتىن سۋىق ءارى لايساڭ مەزگىل. جۇرت بەسقوناقتان قاتتى ساقتانىپ، كۇتىنىپ وتىرعان.

 6. قىزىر قامشىسى

 ءساۋىر ايىنىڭ ورتا كەزىنەن اسا بەرە العاش نايزاعاي وينايدى، جاڭبىر جاۋادى، جەر بۋسانادى، وڭتۇستىكتە جازدىڭ جايلى كۇندەرى باستالادى. وسى ساتتەردەگى نايزاعايدىڭ جارقىلىن حالىق: «قىزىردىڭ قامشىسى شارتىلدادى، قىس كەتتى» دەپ ەسەپتەيدى.

 6. توبىلعى جارعان

 ءساۋىردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە 2-3 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق جەل سوعادى. بۇل- توبىلعى بۇرشىك جاردى، ياعني وسىمدىكتەر تامىر جايدى، العاشقى كوك شىعا باستادى دەگەن ءسوز.

 7. قىزىل جۇمىرتقا.

 مامىر ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگىندە دالا(سۋ) قۇستارى بالاپانىن شىعارا باستايدى. ەل اۋزىندا قىزىل جۇمىرتقا دەپ اتالاتىن وسى كەزدەردە 1-2 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق بولادى.

 8. قۇرالايدىڭ سالقىنى.

 مامىر ايىنىڭ اياعىندا بولاتىن سۋىق جەل. وسى جەلگە قارسى كيىك ءوز قۇرالايلارىن (لاعىن) اياقتاندىرىپ، جۇگىرتىپ، ورگىزەدى. كيىكتىڭ جاپپاي تولدەۋى 2-3 كۇننەن ارىعا سوزىلمايدى. كيىكتىڭ تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ەرەكشە قاسيەتى- ونىڭ ەشكىسى كەز كەلگەن قۇرالايدى ەمىزىپ، باۋىرىنا الا بەرەدى. كيىك قۇرالايىنىڭ دالادا جەتىم، جالعىز قالماۋى وسىدان. اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن كيىك تولدەگەن ۋاقىتتا، قاسقىرلار ەت جەمەيدى.

 9. ۇركەردىڭ باتۋى

 ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ۇركەردىڭ مۇلدە كورىنبەي كەتۋى. كەيدە مۇنى ۇركەردىڭ جەرگە ءتۇسۋى دەيدى. وسىدان كەيىن 40 كۇن شىلدە باستالادى. «ۇركەر جەرگە تۇسپەي جەر قىزبايدى» دەيدى حالىق جۇلدىزشىلارى مەن ەسەپشىلەرى.

 10. قىرىق كۇن شىلدە

 ماۋسىم، شىلدە ايىندا 40 كۇنگە سوزىلاتىن ىستىق. وسى اپتاپتى كۇندەرگە وراي حالىق اراسىندا قىرىق كۇن شىلدە دەپ اتالاتىن ساناقتىق اتاۋ پايدا بولعان.

 11. ۇركەردىڭ تولعاعى

 مال- جانعا جايلى كەزەڭ، شىلدە ايىنىڭ ورتا كەزىندە باستالادى. بۇل كەزدە ۇركەر تۋادى، جەر قۇرعاپ، ءشوپ بۋىنى قاتىپ، سارعايا باستايدى.

 12. تارازىنىڭ تۋۋى

 تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا اۋا- رايى سالقىن تارتادى، قويۋ بۇلت پايدا بولىپ، العاشقى كۇز نىشانى بىلىنە باستايدى. «تارازى تۋسا- تاڭ سۋىر» دەگەن پاتەل وسىندايدان شىققان.

 13. ميزام شۋاق

 قىركۇيەك ايىنىڭ ەكىنشى ونكۇندىگىندە سالقىن باستالادى، جاڭبىر جاۋادى، تۇندە ءشوپ باسىنا شىق تۇسەدى. وسى كەزدەردە كۇندىز شۋاقتى كۇندەر دە بولادى. دالادا ۇزىنان- ۇزاق ميزامدار (وسىمدىك ۇلپاسىنان بولاتىن، ساعىم ىسپەتتى اق ءسىلبى) شۇباتىلادى. مۇنداي جىلى مەزگىلدەردى «ميزام شۋاق» دەپ اتايدى.

 14. سۇمبىلەنىڭ تۋۋى

 سۇمبىلە جۇلدىزىنىڭ كورىنەتىن مەزگىلى. «سۇمبىلە تۋسا- سۋ سۋىر» دەيدى حالىق قاعيداسى، ياعني قىركۇيەكتىڭ سوڭعى ونكۇندىگىندە كۇز كەلەدى، سۋىقتى كۇندەر، جاۋىن باستالادى.

 15. قاراشانىڭ قايتۋى

 قاراشا ايىندا قۇس جىلى جاققا قايتا باستايدى. بۇل كەزدە العاشقى قار تۇسەدى، كۇن سالقىندايدى.

 16. قىرباستىڭ  قىزىلى

 جەلتوقساننىڭ باسىندا بولاتىن العاشقى اياز. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە قىس ەرتە تۇسەدى. بۇل كەزدەردە قاتتى ايازدى سۋىقتار بولادى.

 17. تەكەنىڭ بۇرقاعى

 جەلتوقساننىڭ سوڭعى ونكۇندىگىندە قازاق دالاسىندا قاتتى بوران سوعادى. ءدال وسى كەزلە كيىك تەكەسى ماتالادى، ياعني كيىك كۇيەگى باستالادى. بۇل 2-3 كۇن ىشىندە تولىق اياقتالادى. مامىر ايىنىڭ اياعىندا كيىكتەردىڭ لاقتاۋى 2-3 كۇننەن ارىگە سوزىلماۋى دا وسىدان.

 18. كۇننىڭ تاسۋى

 حالىقتىڭ ايتۋىندا «كۇن بوي كوتەردىپ دەيتىن ۋاقىت قاڭتاردىڭ العاشقى كۇنىنە سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە دە اۋا- رايى وزگەرەدى، قار جاۋادى نەمەسە سىرعىما جۇرەدى.

 19. قىس شىلدەسى

 قاڭتاردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە قىس كۇشىنە ەنەدى. «ءتىپۋ» دەسە، تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيتىن ساقىلداعان سارى اياز بولادى. مۇنى قازاقتار «قىس شىلدەسى» دەپ اتاعان.

 20. ءبورى سىرعاق

اقپان ايىنىڭ قىسى دا اقىرىپ كەلەدى. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن بوراندار وسى ايدا كۇش الادى. اي اياعىنداعى سىرعاق پەن قاتتى بوراندى كۇندەردەرىندە قاسقىرلاردىڭ ۇيىعۋى باستالادى. سىرعاق دەپ بۇرشاقتان كىشى، مۇزدى قار تۇيىرشىكتەرىن ايتادى. كونە كوز قاريالار بۇل امالدىڭ اتاۋى وسى بورىگە بايلانىستى ەكەنىن ايتادى.

 

 دەرەككوزى: «رۋحناما» توپتاماسىنان