مۇحتار اۋەزوۆتى قاماۋدان قۇتقارعان جازۋشى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءوز زامانىندا اتى الەمگە تانىلعان جازۋشىمىز ءانۋار ءالىمجانوۆ قازىرگى الماتى وبلىسى الاكول اۋدانىنىڭ قارلىعاش اتتى اياداي عانا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.

بالالىق شاعى تاۋدىڭ ەتەگىندە وتكەن جازۋشىنىڭ بالالىق شاعى، اتا- اناسى تۋرالى اۋىلداس دوسى، بىرگە وقىعان جازۋشى توقتار بەيىسقۇلوۆ بىلاي دەپ ەسكە الادى:

«ءا. ءالىمجانوۆتىڭ اكەسى تۇرلىبەك ءۇش اعايىندى بولعان، جاقىپبەك جانە تۇرىسبەك دەگەن ەكى ءىنىسى ونىڭ قاراماعىندا بولدى. اتاسى اڭشى، ۇستا جانە ەتىكشى ەكەن. بايبىشەسى ەكەۋى ەرتە كوز جۇمىپ، ۇشەۋى عانا قالادى. تۇرلىبەك تە ەتىك تىگىپ، ۇستا مەن اعاششىعا كومەكتەسىپ، ومارتادا جۇمىس ىستەپ كۇن كورىپ جۇرەدى. ءانۋاردىڭ وقۋى اسا قيىن جاعدايدا ءوتتى. تۇرمىس جاعدايى تومەن بولدى. اشارشىلىق جىلدارى اكەسى تۇرلىبەك ءىنىسى جاقىپبەكپەن باسقا جاقتان تابىس ىزدەپ كەتەدى. ال ءانۋار اناسى ەكەۋى ناعاشى اتاسى ديقاش پەن اجەسى جاكىشتىڭ قولىندا قالادى. اكەسى تۇرلىبەك تۇركسىب تەمىرجولىندا، لەپسى بەكەتىندە قىزمەت ەتەدى. ولاردى ۇزاق كۇتكەن ءانۋار اناسىمەن ارتىنان ىزدەپ بارادى.

سول 1932 -جىلى اناسى اشتىقتان قايتىس بولادى. جۇزدەگەن شاقىرىم جەردەن زايىبىنىڭ سۇيەگىن اۋىلىنا جەتكىزگەن تۇرلىبەك ونى ارۋلاپ جەرلەيدى. تۇركسىب قۇرىلىسىندا ىستەپ جۇرگەندە پارتياعا وتكەن تۇرلىبەكتى 1935 -جىلى اۋدانعا شاقىرىپ، اۋداندىق پوشتاعا تەلەگرافيست جۇمىسىنا تاعايىندايدى. جاپپاي «حالىق جاۋلارىن» ىزدەپ جاتقان سول كەزدەرى ءانۋاردىڭ اكەسى دە ءبىر ايەلدىڭ تەلەگرامماسىن لەنينگرادقا سالىپ جىبەرگەنى ءۇشىن قاماۋعا الىنادى. التى ايدان كەيىن بوساتىلعان تۇرلىبەكتىڭ قىزمەتى قالپىنا كەلتىرىلەدى. ءبىراق تار قاپاستاعى ءومىردىڭ زاردابىنان تۇرلىبەكتىڭ دەنساۋلىعى تومەندەپ، اۋەلى كوزى كورمەي، ارتىنان مۇلدە توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. اقىرى 1941 -جىلدىڭ قاڭتارىندا دۇنيەدەن قايتادى. اناسىنان ءبىر، اكەسىنەن ەكى ايرىلعان ءانۋار قارلىعاش اۋىلىنداعى ناعاشى اجەسى جاكىشتىڭ قولىندا تۇرادى.

ءانۋار ەكەۋمىز لەپسى پەدۋچيليشەسىندە ءبىر جىل بىرگە وقىدىق. وقۋداعى ول كەزدەردى ەسىمە الا وتىرىپ ءانۋاردىڭ ءۇش ەرەكشەلىگىن بولە جارا ايتار ەدىم. ونىڭ باستى ايىرماشىلىعى - جىبەك مىنەزدىلىگىنەن كورىنەتىن. سالماقتى، سابىرلى، ويلانىپ سويلەيتىن، سىپايى مىنەز تانىتاتىن، ەشكىممەن كەڭىردەكتەسىپ، ۇرسىسىپ- كەرىسىپ جاتپايتىن. جۇمساق ۇنىمەن، سىرالعى تىلىمەن شىندىقتى ايتۋدان تايىنبايتىن. قايدان ءبىلىپ- ۇيرەنگەنىن كىم ءبىلسىن، سول كەزدىڭ وزىندە- اق كوزىمىزگە مادەنيەتتى ادامداي كورىنەتىن.

ەكىنشىدەن، ول وقۋدى جاقسى وقىدى، ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ شىقتى. ول ءتىلدى شالا- پۇلا بىلەتىن بىزدەر وعان قىزىعا قارايتىنبىز. جينالىستاردا ورىسشا سويلەگەندە قۇلاعىمىزدى تۇرە تىڭدايتىنبىز دا تاڭداي قاعاتىنبىز. ونىڭ تەز قابىلداۋ، ۇيرەنۋ، يگەرۋ قابىلەتىنە قىزىعاتىنبىز. ءالى ەسىمدە، بىردە كلۋبتا سۋرەت كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى. سوندا ءبىر قابىرعادا ءانۋار سالعان قۇرمانعازىنىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇردى. كۇيشىنىڭ قازىرگى سۋرەتتەرىنە ۇقسامايتىن ەدى. سۋرەتتەن قازاقتىڭ جيىنتىق بەينەسى كورىنىس بەرەتىن.

«ءبىز اتىن عانا ەستىگەن كۇيشى قۇرمانعازىنى بۇل قايدان بىلەدى؟» دەپ قاتتى تاڭدانعانبىز. سويتسەك، ول كوپ وقيدى ەكەن. ناتيجەسىندە بويىنا قازاقى رۋحتى، ۇلتجاندىلىقتى سىڭىرە بەرگەن كورىنەدى. سودان بولار، ونىڭ شىعارمالارىندا، جازعان پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىندا، سويلەگەن سوزدەرىندە ءوز حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ەرەكشە سەزىلەتىن.

1948 -جىلدىڭ قىسقى كۇندەرىنىڭ بىرىندە ادەبيەت كەشى وتكىزىلدى. ءبىر ساتتە كلۋبتاعى ەلەكتر شام لىپ ەتىپ سونە قالدى. ساحنادا جىلتىراعان جارىق كورىندى. ۇستەل باسىندا قاۋىرسىن قالاممەن ولەڭ جازىپ، بۇيرا شاشتى، ۇشكىر مۇرىندى، باكەنبارلى پۋشكين وتىر. كىتاپتارداعى سۋرەتتەرىنەن تانيمىز عوي. ول باسىن كوتەرىپ، ارينا راديونوناعا ارناعان ولەڭىن وقي باستادى. سويتسەك، پۋشكين دەپ وتىرعانىمىز ءوزىمىزدىڭ ءانۋار ەكەن. ساحناعا پۋشكين بولىپ شىعۋىنىڭ ءوزى ءانۋاردىڭ ادەبيەتكە دەن قويعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى، جازۋشى بولۋدىڭ العاشقى بەلگىسى دەسە بولعانداي.

ۋچيليشەدە ۇرمەلى وركەستر بار ەدى. سونىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە ءانۋاردىڭ ۇلكەن اسپاپتى موينىنا ءىلىپ الىپ، ۇرلەپ تۇرعانىن سان رەت كورگەنبىز. لەپسى قالاسىندا جەڭىس كۇنىنە، ماي مەرەكەسىنە، قازان توڭكەرىسىنە ارنالعان سالتاناتتى شەرۋدە ساپقا تۇرىپ، كوشەگە شىققان ستۋدەنتتەردىڭ الدىندا بويدى سەرپىلتە، قاندى قىزدىرا مۋزىكا ويناعان وركەستر كەتىپ بارا جاتۋشى ەدى. ونىڭ ىشىندە اياعىن نىق باسىپ، ەكى ۇرتىن بۇلتيتىپ اسپابىن ۇرلەپ بارا جاتقان انۋارمەن ماقتاناتىنبىز. ويتكەنى، وركەستر قۇرامىندا ءبىر عانا قازاق بالاسى ءانۋار ەدى.

ءومىردىڭ تالاي قىسىلشاڭ وتكەلدەرىنەن وتكەن، سانا- سەزىم، جان دۇنيەسىن الداعى بەلگىسىز كۇرەستەرگە باعىتتاپ، ءبىلىم الىپ، مول دايىندىقپەن كەلگەن ءانۋار ۋچيليشەنى بىتىرگەن جىلى- اق قازگۋ- دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ كەتتى».

وسى ەستەلىك ارقىلى جازۋشىنىڭ بالا كەزدەن دارىندى بولعانىن بايقايمىز. جۋرناليستيكانى تاڭداۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس بولار. بۇل دا بولسا، ءانۋاردىڭ جازۋشىلىققا سالعان جولىنىڭ باستاۋى بولاتىن.

ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆپەن بايلانىسى جونىندە ءبىلۋ ءۇشىن سوڭعى كەزدەرى جازۋشىنىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاپ، ەستەلىك كىتاپ شىعارۋعا ات سالىسىپ جۇرگەن عابباس قابىش ۇلىنا حابارلاسىپ، بىرەر سۇراق قويعان ەدىم:

- اعا، ءانۋار ءالىمجانوۆ كەزىندە م. اۋەزوۆتى ايگىلى ءۇش ءارىپتىڭ قۇرىعىنان قۇتقارىپ قالعان دەسەدى. بۇل قانشالىقتى راس ءسوز؟

- ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ بۇگىنگى ءبىزدىڭ، ەرتەڭگى تولقىن- تولقىن ۇرپاقتارىمىزدىڭ الدىنداعى ازاماتتىق اسا ءبىر ايتۋلى ارەكەتى - جازۋشى- سىنشى، عالىمسىماقتاردىڭ جالاقور، پالەقور توبىنان ەكى جىل بويى «فەودالشىل»، «بۋرجۋازياشىل»، «كەرتارتپا» دەگەندەي بىلاپىت ءسوزدى بەيكۇنا كوپ ەستىگەن «ۇستازى» مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتى ايگىلى «ءۇش ءارىپ»، ياعني ك گ ب- نىڭ قۇرۋلى قاقپانىنا ءتۇسىپ قالۋدان ساقتاپ، ماسكەۋدەگى دوستارىنا جاسىرىن اتتاندىرىپ جىبەرگەن جانكەشتىلىگى! سونىڭ ءوزى- اق قازاعىنىڭ اۋزىندا اتى ارداقتالىپ قالۋعا تيىستىگىنىڭ ءبىر ايعاعى دەر ەدىم. الايدا، اۋەلى باسقالاردان، سودان كەيىن ايتپاسىنا قويماي قولقالاپ وزىنەن ەستىگەن سول وقيعانى قازىردە الدەكىمدەردىڭ جوققا شىعارعىسى بار. ولار «ءالىمجانوۆتىڭ ويتە الۋى مۇمكىن ەمەس!» دەسەدى. سولاردىڭ قايسىبىرىنە، مىسالى، مۇحاڭمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولعان جازۋشى- دراماتۋرگ ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ «شەرلى شەجىرە» كىتابىنان: «... ول (مۇحتار اۋەزوۆ، - ع. ق. ) ىشتەگى شەرىن وسىلاي اقتارىپ بولعاننان كەيىن بارىپ ازداپ جادىراپ، داۋىسى دا جايدارى شىقتى:

- مەن ءۇشىن باسىن بالتانىڭ استىنا توسقان ءانۋاردىڭ ازاماتتىعىنا ولسەم توپىراعىم رازى!

- ول نە ىستەدى؟

- ەگەر ول قاشىپ كەتۋدىڭ الۋان ءتۇرلى ايلاسىن تاپپاسا، مەن قازىر ماسكەۋدى مىنانداي تورىندە ەمەس، الماتىداعى تۇرمەلەردىڭ بىرەۋىنىڭ تۇبىندە وتىرۋىم مۇمكىن ەدى، - دەدى دە، ساعاتىنا قارادى...» - دەگەندى وقىپ بەرگەنىمدە كىرجيىپ، قىرىستانىپ كەتە بارعانىن كوردىم. مۇحاڭدى قۋعىنداۋدىڭ ەڭ سوراقىسى دا سوڭعىسى 1953 -جىلى، كوكەك ايىنىڭ 11-15-كۇندەرى رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسى مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ قازاق ەپوستارى جايىندا بىرلەسىپ وتكىزگەن كونفەرەنسياسى بولدى. كونفەرەنسيانى اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى دىنمۇحاممەد قونايەۆ اشىپ، جازۋشى مالىك عابدۋللين مەن عالىم مۇساتاي اقىنجانوۆ بايانداما جاسادى.

مۇحاڭ نىساناعا مىقتاپ الىنىپ، وعان «بۋرجۋازياشىل، فەودالشىل، ۇلتشىل» دەگەن قاراتاڭبا باسىلدى.

مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باقىلاۋداعى، اڭدۋداعى مۇحتار اۋەزوۆتى تۇتقىنداۋ تۋرالى قۇپيا شەشىم وسى كونفەرەنسيادان كەيىن ورىن الدى. ال شەشىم بولعانىن ۇ ق ك جۇيەسىندە قىزمەت ىستەۋشى ابدوللا قىلىشبايەۆ (ءانۋاردىڭ اعاسى، ءبىراق ناعاشى اتاسى باۋىرىنا سالىپ، سول كىسىنىڭ اتىنا جازىلعان) حابارلادى دا، مۇحاڭنىڭ جاعدايىن باجايلاپ جۇرگەن ءانۋار توبى قۇتقارۋ جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋعا دەرەۋ كىرىستى. ولاردا ءۇش جوسپار بار ەدى:

ءبىرىنشىسى - مۇحاڭدى تاستاقتا ازىرلەنگەن ۇيگە جاسىرۋ؛ ەكىنشىسى - نە قىرعىزستانداعى، نە وزبەكستانداعى دوستارىنا جەتكىزۋ؛ ءۇشىنشىسى، ءانۋاردىڭ ۇسىنىسى - ماسكەۋدەگى دوسى الەكساندر فادەيەۆكە اتتاندىرۋ. ءانۋار: «قازىرگى جاعدايدا فادەيەۆتەن باسقا ەشكىم قورعاي المايدى!» - دەدى. اقىرىندا سوعان ءپاتۋالاستى دا، ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى قاليبەك قۋانىشبايەۆتىڭ اتىنا اۆيابيلەت الىپ، مۇحاڭدى ماسكەۋگە تۇندەلەتىپ اتتاندىرىپ جىبەردى. قالەكەڭنىڭ دەپۋتاتتىق قۇجاتىن ونىڭ ىنىسىندەي بولىپ كەتكەن ابدوللا اكەلىپ بەرسە، بيلەت الۋعا جانە ۇشاققا وتىرعىزىپ جىبەرۋگە ءانۋار توبىنداعى ءبىر ورىس ستۋدەنتتىڭ اۆياۆوكزالدا قىزمەت ىستەيتىن اپايى كومەكتەسكەن. سولاي الەكساندر فادەيەۆ قورعاپ قالعان مۇحتار اۋەزوۆ ەلگە 1954 -جىلدىڭ جازىندا عانا قايتىپ ورالدى.

- ءانۋار اعانىڭ وسى ەرلىگىن اۋەزوۆتىڭ ءوزى قالاي باعالادى؟

- بىردە انەكەڭە سول ەرەن تاۋەكەلدى ەرلىگىن ۇستازى كەيىندە قالاي باعالاعانى تۋرالى پەندەشىلىك اۋەستىكپەن ساۋال بەرگەنىمدە، قالامداس اعا: «اكاۋ، سەن قىزىق ەكەنسىڭ. مۇحاڭ، مۇحتار اعا، ءىرى تۇلعا عوي! ول ءبىزدىڭ كىشكەنە قىزمەتىمىزگە ءمان بەرۋگە ءتيىس ەمەس!» - دەگەن بولاتى. «اكاۋى» ونىڭ ءسوزىنىڭ سىراعىسى ەدى. «انەكە، ءسىز دە قىزىق ەكەنسىز. ءوزىن الدە سۇمدىق بەينەتتەن، الدە سۇم اجالدان اراشالاپ الىپ قالعان كىسىگە راحمەت ايتۋى كەرەك قوي؟ « - دەپ بەرىسپەگەنىمدە ول: «مۇحاڭ تاعدىرى - ەلىمىزدىڭ تاعدىرىنداي تىم كۇردەلى بولعان ادام. ءبىز تانىپ بىلە المادىق.

«مەن مۇحاڭنىڭ شاكىرتى بولدىم، مۇحاڭ مەنىڭ ۇستازىم بولدى» دەۋدەن ارىعا بارا الماي ءجۇرمىز. بىزگە ابايدى ۇلىقتاعان مۇحاڭداي بولۋ جوق دەسەك تە، «بولماساڭ دا ۇقساپ باق، ءبىر عالىمدى كورسەڭىز. ونداي بولماق قايدا دەپ ايتپا، عىلىم سۇيسەڭىز» دەگەن ابەكەڭنىڭ ءتىلىن الىپ، مۇحاڭنىڭ ناقتى وبرازىن جاساۋعا تالاپتانىپ، حيكايا، رومان، پەسا، داستان جازۋىمىز كەرەك. بۇل - ءبىزدىڭ پارىزىمىز. قولىمنان كەلسە، مەن دە جازىپ كورسەم دەيمىن. ءوز ومىرىمنەن، مىڭداعان قۇربى- زامانداسىمنىڭ ومىرىنەن «تانىم» دەپ اتاپ پوۆەست جازۋدى باستادىم. مۇحاڭ جايىنداعى رومانعا دايىندىعىم بولار. سودان كەيىن تاۋەكەل جاساپ كورمەكپىن. مۇحاڭ ماعان سىرتتاي قامقورشى بولىپ جۇرگەن سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى» ، - دەپ، مەنىڭ ساۋالىمدى «ورتا جولدا» قالدىردى. جاساندى ەمەس، تابيعي قاراپايىمدىلىعىن تاعى تانىتتى.

ءتۇسىندىم دە: «ادامزاتتىڭ اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستازى ءابۋناسىر ءال- فارابي، جاۋىنگەر اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلى ومىرىنەن رومان جازعان قالامگەر اۋەلدە ۇستازى، كەيىندە قامقور اقىلشىسى بولعان مۇحاڭ تۋرالى نەگە جازا الماسىن؟!» دەگەن ويعا قالدىم. ەگەر مۇحاڭدى باسقا بىرەۋلەر قۇتقارعان كۇندە، ولار انەكەڭە ۇقساپ، دانەڭە تىندىرماعان كىسىشە تىپ- تىنىش جۇرە الار ما ەدى، الدە «مەن قۇتقارعان بولاتىنمىن! مەن! مەن!» دەپ كەۋدەسىن ۇرعىلاپ، جۇرتتى مەزى ەتەر مە ەدى؟ كىم ءبىلسىن...

كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ: «ەگەر پەتر 1 ەۋروپاعا تەرەزە تەسكەن بولسا، ءانۋار ءالىمجانوۆ - ازياعا كەڭ اشتى!» دەگەن ەكەن. شاكىرتىنىڭ بۇكىل افريكانى ارالاپ، ولاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەن، جەڭىسكە جەتكەن جاۋىنگەرلەرى ساپىنداعى جاس اقىن- جازۋشىلارمەن تانىسىپ، ءتىل تابىسىپ، دوستاسىپ، ۇلتتىق ادەبي ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلۋىنا، قالىپتاسۋىنا جاردەم جاساعانىن كورسە، ءوزىنىڭ ارمان- وسيەتىن ورىنداي بىلگەن ورنىقتى شاكىرتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، ازيا جانە افريكا جازۋشىلارىنىڭ 1973 -جىلعى قىركۇيەكتە الماتىدا وتكەن بەسىنشى كونفەرەنسياسى عاسىرلارعا سوزىلعان وتارشىلدىقتان ازات افريكا ادەبيەتىندەگى ەڭ ءىرى تاريحي وقيعا بولعانىن، شاكىرتىنىڭ افريكانىڭ ويانۋىنان ءوز ەلىنىڭ كەڭەستىك يمپەريانىڭ شىدەرىنەن قۇتىلعانىنا كۋا بولعىسى كەلگەنىن كورسە، وندا مۇحاڭنىڭ: «...ءانۋار ءالىمجانوۆ - ازيا مەن افريكاعا كەڭ اشتى!» دەرى ءسوزسىز ەدى- اۋ!

- ءالىمجانوۆتىڭ باستاۋىمەن وتكەن ول نە كونفەرەنسيا؟

- بەسىنشى كونفەرەنسيانىڭ ءمان- ماڭىزى باعا جەتكىسىز دەرلىك بولدى. بىرىنشىدەن، قازاقستان جۇرتشىلىعى ازيا مەن افريكا قۇرىلىقتارىنىڭ كاپيتاليستىك ەزگىدەن ازات بولعاننان كەيىنگى كەلبەتىن انىق تانىدى، كوركەم ادەبيەتىنىڭ كوزى بۋلىعىپ اشىلعان بۇلاقتاي لىقسىپ شىعىپ، كەڭ ارنالى وزەنگە اينالا باستاعانىن كوردى. ەكىنشىدەن، قۇشاعىن كەڭ اشقان قوس قۇرلىق پەن قازاقستاننىڭ قالام قايراتكەرلەرىن اشىق قاۋىشتىردى، جولداستىقتىڭ، دوستىقتىڭ ورتاق تۋىن بىرگە كوتەرگىزدى، شىعارماشىلىق قارىم- قاتناس ورناتىپ، ءبىر- بىرىنە اۋدارماشى تاۋىپ بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز اراب ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارىن ءوز تىلىمىزدە، ال ولار قازاق ادەبيەتىنىڭ تانىمال شىعارمالارىن ءوز تىلدەرىندە وقۋعا داڭعىل جول اشىلدى. ول يگى ىسكە ءانۋاردىڭ ازيا مەن افريكا ادەبيەتىنىڭ يۋسەف ەس- سيباي، فايز احماد فايز، الەكس لا گۋما، مۋين بسيسۋ، ماحمۋد دەرۆيش، سەمبەن ۋسمان، دجەيمس نگۋگي جانە باسقا دا كورنەكتى قالامگەرلەرىمەن جەكە دوستىعى زور ىقپال ەتكەنىن كورىپ- بىلدىك. الايدا، وكىنىشكە قاراي، ول ادەبي جارقىن بايلانىسىمىزدىڭ شىرايى سوڭعى 20 جىلدا سولعىنداپ ءبىتتى.

قالامداس دوستارى: «الەم كارتاسىنان ءانۋار بولعان ەلدى ىزدەگەننەن گورى ول بولماعان ەلدى ىزدەۋ وڭاي» ، - دەپ ازىلدەگەندەرىندەي، دۇنيە ءجۇزىنىڭ 60 شاقتى ەلىن ارالاعان انەكەڭ ماقالا، حيكايا، روماندارىن پويىزدا، ۇشاقتا، كەمەدە، ءتىپتى اۆتوكولىكتە وتىرىپ تا جازا بەرگەن ءتارىزدى. ول قالام تارتىپ ۇلگەرمەگەن تاقىرىپ، ءمان- ءمانىسىن اشىپ بەرمەگەن ماسەلە جوق دەرسىڭ. ۇلكەن- كىشى قالامداستارىنىڭ الدىندا ءجۇرىپ، الدە ومىرگە قۇشتارلىعىنان، الدە حالىق، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ەرەكشە سەرگەك، تەز سەزىنۋىنەن بە، الدە وداقتىق «ليتەراتۋرنايا گازەتا»، «پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ قازاقستانداعى، ورتا ازياداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى قىزمەتىن پايدالانا ءبىلۋى مە، ايتەۋىر، زامانىنىڭ نەبىر اسا قاجەت، كۇردەلى جايتتەرىن و جاق پەن بۇ جاقتاعىلاردان بۇرىن باتىل جازدى.

ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ايمۇقان تاۋجانوۆ، بولاتحان تايجانوۆ، مۇرات اۋەزوۆ ۇيىمداستىرعان «جاس تۇلپار» بىرلەستىگى الماتىداعى اسىرەساياساتشىلداردان قۋعىن كورگەندە ۇلت مۇددەسىن كوزدەگەن ويلى جاستاردى ءبىرىنشى بولىپ قورعاعان - انەكەڭ. ول اباي جەرىنە باسا كوكتەپ ورناتىلعان سەمەي پوليگونىنداعى اتوم بومباسى سىناقتارىنىڭ حالىققا، اۋاعا، جەرگە، سۋعا بۇگىندى قويىپ كەلەشەكتە دە وتە زياندى بولارىن 1987 -جىلى سەمەي قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنسيادا جانە 1990 -جىلى ۇلى بريتانيانىڭ قاۋىمدار پالاتاسىندا سويلەگەن سوزدەرىندە اشىنىپ ايتىپتى.

ول ارال تەڭىزىنىڭ جاعدايىنا دا قاتتى الاڭداعان. قازاقتىڭ عىلىم- ءبىلىمى، مادەنيەتى، ەكونوميكاسى، ىشكى- سىرتقى ساياساتى، كونە جانە جاڭا تاريحى، حالقىمىزدىڭ مىنەز- قۇلقى، ادەت- عۇرپى، تۇرمىسى تۋرالى تەرەڭ تولعانا تاماشا پىكىرلەر تۇيگەن. قورقىت، ءال- فارابي، اباي، شاكارىم، قۇرمانعازى، جامبىل، ماحامبەت، شوقان، مۇستافا شوقاي، احمەت، ءجۇسىپ، ءمىرجاقىپ، ماعجان، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت، مۇحتار سىندى تۇلعالارىمىزدىڭ ومىرلەرىنەن تىڭ دا مول ماعلۇمات بەرگەن.

فەدور دوستويەۆسكيي، ميحايل شولوحوۆ، مىرزا تۇرسىن- زادە، سادريددين ايني، ولەس گونچار، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ادەبي سىن تالابىنا ساي تالداپ، جەتە باعالاعان. شەت ەلدەر ادەبيەتتەرىنىڭ كلاسسيكتەرى تۋرالى ماعلۇماتتارى، ءبار- ءبارى - تانىمدىق قۇنى قىمبات دۇنيەلەر. ساكەن سەيفۋلليننىڭ، بەيىمبەت مايليننىڭ بىرنەشە اڭگىمەسىن ورىس تىلىنە اۋدارعانى (ىشىندە بي- اعاڭنىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» حيكاياسى بار) - كوبىمىز ءالى بىلمەيتىن دە جاڭالىق.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە: «مۇستافا شوقايەۆ!.. ول كىم؟ « دەگەن قوس بەتتىك ماقالا شىعارىپ، ساياساتكەر، ازامات، باتىر مۇسەكەڭ جايىندا جان- جاقتى اشىپ ايتىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ الدىنا ونى اقتاۋ تۋرالى باتىل تالاپ قويعانى - جانە ءبىر ەرلىگى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ىستىق ىقىلاستى العىسوزىمەن شىققان «كۇنگە بەت العان كەرۋەن» باستاعان حيكايالارى، «ۇستازدىڭ ورالۋى»، «ماحامبەتتىڭ جەبەسى»، «وتراردان جەتكەن سىي»، «جاۋشى» روماندارى، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى ءوز الدىنا مول قازىنا. وعان نەبىر شارشى توپتا قىنىنان سۋىرىلعان قىلىششا جارقىلداپ سويلەگەن ساليقالى سوزدەرىن قوسىڭىز. ءبىر وكىنىشتىسى - ءوزىمىز دە سان ەستىگەن سول سوزدەرىنىڭ ءبارى دەرلىك جازباتاسپاعا تۇسپەي قالا بەرگەنى.

- ءوزىڭىز ەستىگەن انەكەڭنىڭ سونداي تاۋىپ ايتقان سوزدەرىنەن ءبىر مىسال كەلتىرە كەتىڭىزشى.

- پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ شەشىمىنە وراي، 1984 -جىلعى شىلدە ايىنىڭ بەسى كۇنى م. اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاترىمىزدا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 90 جىلدىعى وتكىزىلمەك بولدى. ماۋسىم مەن شىلدە ارالىعىندا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعىنان دەلەگاتسيا كەلدى. سوتسياليستىك ەلدەردەن 5-6 اقىن بولدى. تويدىڭ باستالۋىنا ءۇش كۇن قالعاندا ۇكىمەت پەن پارتيا توسىننان جاڭا قاۋلى قابىلداپ، جانسۇگىروۆتىڭ مەرەيتويىن قازان ايىنا شەگەردى دە، كەنەن ازىربايەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋى بەلگىلەنگەن مەرزىمىنەن دەرەۋ ىلگەرىلەتىپ، الگى جينالعان مەيماندار قوردايعا اتتاندىرىلدى.

ىلەكەڭنىڭ مەرەيتويى قازان ايىندا وتكىزىلدى. دراما تەاترىمىزدا ەمەس، م. لەرمونتوۆ اتىنداعى تەاتردىڭ كىشى زالىندا. وعان نە وداقتاس رەسپۋبليكالاردان، نە ماسكەۋدەن، نە لەنينگرادتان ەشكىم شاقىرىلمادى. سىيعانى زالدا، سىيماعانى اۋلادا وتىردى. كوپشىلىك، ارينە، نارازى. ال ءانۋار مىنبەرگە ءۇشىنشى بولىپ كوتەرىلىپ، ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ توردە وتىرعان دوكەيلەرىنە قاراپ، سۇق ساۋساعىن وقتاپ تۇرىپ: «سەندەر قازاق ادەبيەتىنىڭ شىن مانىندەگى كلاسسيگى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ مەرەيتويىن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ەتىپ وتكىزىپ وتىرسىڭدار! بۇل قياناتتارىڭا قارسىلىق جاساۋدان جاسقانعان بۇگىنگى ءبىز امالسىز كەشىرسەك تە، ەرتەڭگى ۇرپاق كەشىرمەيدى، وسى ەستەرىڭدە بولسىن!» - دەدى دە، زالدان شىعىپ كەتە باردى.

ادىلەتسىزدىككە كۇيىنگەن ساتتە انەكەڭنىڭ جايشىلىقتاعى قاراپايىم قالپى كۇرت وزگەرىپ، قۇدىرەتتەنىپ كەتەتىنىنە سول جولى دا كۋا بولدىم. قازەكەم وندايدى «جۇرەك جۇتقان باتىرلىق» دەيدى. سول كۇننەن باستاپ ءانۋار كادىمگى قاقپاقىلعا دۋشار بولدى. بىرەسە اناۋ قىزمەتكە، بىرەسە مىناۋ قىزمەتكە اۋىستىرىلىپ، ەكى جىل وتە بەرە، 56 جاسىندا، جۇمىسسىز قالدىرىلدى.

- «پاتريوت. وتانىڭدى كىرشىكسىز ءسۇيۋ. انەكەڭنىڭ بۇل سەزىمى، مىسالى، مەن ءۇشىن ساعىنىشقا اينالدى» دەگەن ەكەنسىز ءالىمجانوۆ تۋرالى ەستەلىگىڭىزدە. جازۋشىنىڭ وتانىن ءسۇيۋى قانداي ەدى؟

- وتانىن انەكەڭشە سۇيە بىلەتىندەر وكىنىشكە قاراي، سوڭعى كەزدە سيرەپ كەتتى. اق يىق قىران بولۋى مۇمكىندەردىڭ كوبى اڭعا ءساتسىز ءتۇسىپ، توپشىسى قايىرىلىپ قالىپ، جاسقانشاق، قورقاق بولىپ، قولدان جەم جەۋگە ۇيرەنگەن بايعۇس بۇركىتكە ۇقسايدى، ءتىپتى كادىمگى تاۋىق دەرسىڭ. ال ءانۋاردا ەل نامىسى، حالىق نامىسى سىنعا تۇسكەندە قانجوسا جارالانعانىن ەلەمەي، شىبىن جانىن پيدا ەتە الار كۇش- قۇدىرەت بار ەدى- اۋ. مۇحاممەد ءال- ءفارابيدىڭ تەگى «وزبەك» دەپ تۇجىرىم جاسالۋىنا ءبىر عانا قايىرىم قالعان ساتتە عالىمنىڭ قازاق- قىپشاق ەكەنىن عىلىمي پارمەنمەن دالەلدەپ شىعىپ، ۇلى بابامىزدىڭ تۋعانىنا 1100 جىل تولۋىن الماتىدا الەمدىك مەرەيتويعا اينالدىرعان دا - ءانۋار! ول پاتريوتتىعى تاريحىمىزعا التىن ارىپپەن جازىلدى ەمەس پە؟!

1967 -جىلى بولار، شەت ەلدەرگە كەزەكتى ءبىر ساپارىندا قاراشي قالاسىنا ات باسىن تىرەگەن ءانۋاردى پاكىستاننىڭ كورنەكتى سۋرەتشىسى سالىح ايىن ورتالىق بانك عيماراتىنا، سۋرەت گالەرەياسىنا الىپ بارىپتى. وندا قازاقى رەڭدى ءبىر كىسىنىڭ دومبىرا ۇستاپ تۇرعان سۋرەتىن كورە قالعان انەكەڭنىڭ: «بۇل كىم؟» - دەگەنىنە سالىح: «بۇل - ءابۋ ناسىر مۇحاممەد ءال- فارابي. ءابۋ سينادان باستاپ بارلىق عۇلامالارىمىزدىڭ ەكىنشى ۇستازى. ءبىزدىڭ وسىندا ورنالاسقان كىتاپحانامىزدا اريستوتەلدىڭ، ەۆكليدتىڭ، پتولومەيدىڭ ەڭبەكتەرىنە جازعان تۇسىنىكتەرى، ءوزىنىڭ كوپتەگەن جازبالارى بار»، - دەپ جاۋاپ قايىرىپتى.

ءانۋاردىڭ سول ساتتە قانداي سەزىمگە بولەنگەنىن ويلاپ بايقاڭىز. ول سول سۋرەتتى كوكىرەك كوزىنە كوشىرىپ الىپ، ەلگە ورالىسىمەن قىلقالام شەبەرى ىبىرايەۆ بەككە ايتىپ وتىرىپ سالدىرىپ، بابامىزدىڭ بۇگىندە بىزگە قىمبات بەينەسىن العاش جاساتتى. عۇلامانىڭ عىلىمي مۇراسىن ىزدەستىرۋشى، زەرتتەۋشى اقجان ماشانوۆ اعامىزبەن قاناتتاسىپ، ءال- فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ وزىمىزگە ورالۋىنا كوپ كۇش جۇمسادى. «ۇستازدىڭ ورالۋى» اتتى رومان جازدى.

تاعدىردىڭ قۇقايىن كوپ كورگەن قازاقتىڭ كەدەي وتباسىندا تۋىپ- وسكەن، جەتىسۋدىڭ تالدىقورعان وڭىرىندەگى قارلىعاش اۋىلىنان ۇشىپ، ارعى- بەرگى جۇرتقا قازاق اتتى كونە حالىقتىڭ بارىن، ونىڭ ادەبيەتى دە، ونەرى دە، عىلىمى دا كونە، تاريحى تۇنعان تاعلىم ەكەنىن پەرزەنتتىك ۇلى سەزىممەن جەتكىزىپ ايتا بىلگەن، وكشەسىن باسقان ءىنى- قارىنداستارىنا سوزىمەن دە، شىعارمالارىمەن دە ۇلگى- ونەگە بولعان انەكەڭنىڭ مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى رەتىندە اتقارعان جانە ءبىر تاريحي ءىسى - 1991 -جىلعى جەلتوقساننىڭ 26-سىندا ك س ر و- نىڭ ىدىراعانى جونىندەگى قاۋلىعا قول قويعانى. سول جىلدىڭ كۇزىندە ك س ر و حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى شاقىرىلدى عوي. سوندا ك س ر و بويىنشا بۇكىلوداقتىق دارەجەدەگى سەگىز كوميتەت ءانۋار ءالىمجانوۆتى جوعارعى كەڭەس باسشىلىعىنا ۇسىندى. باسقا بىردە- ءبىر دەپۋتاتقا ونداي سەنىم كورسەتىلگەن جوق. انەكەڭ قازان ايىنىڭ 29-نداعى ماجىلىستە ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ رەسپۋبليكا كەڭەسى ءتوراعالىعىنا ءبىراۋىزدان سايلاندى. شەشۋشى داۋىسى بار 131 وكىلدىڭ 130-ى جاقتادى. قالعان بىرەۋ داۋىس بەرمەپتى. ازامات، جازۋشى بەدەلى سىنعا تۇسكەندە انەكەڭنىڭ مۇنشاما ابىرويعا بولەنگەنى ونىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەردى ەمەس پە؟!

كەيىندە ءانۋاردىڭ قۇربى- قۇرداستارى: «كەشەگى «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى، مىنە، ك س ر و- نى قۇلاتىپ، اكەسىنىڭ دە، اكەسىمەن تاعدىرلاس بولعانداردىڭ دا كەگىن الدى!» دەسىپ ازىلدەپ ءجۇردى. مەن دە ءبىر كۇنى: «انەكە، شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، قاۋلىنى بەكىتكەن ساتىڭىزدە قولىڭىز قالتىرامادى ما؟ ىشتەي ءبىر وكىنىشىڭىز بولمادى ما؟» - دەدىم. ول ءسال ويلانىپ: «جوق، وكىنگەن جوقپىن. ءوزى دە ارەڭ تۇر ەمەس پە ەدى؟ يمپەريا دەگەنىڭ، ونىڭ ءتۇر- قۇرىلىمى قانداي بولسا دا، ۇزاق بيلەپ- توستەي المايدى، يمپەريا - حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلامايتىن سيستەما. قارۋ كۇشىنە سۇيەنگەن وتارشىل يمپەريا ءتىپتى جەكسۇرىن. كەڭەس وكىمەتى كەشەگى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ جەرىن وتارلاماسا دا، حالىقتارىنىڭ ساناسىن وتارلادى، ال ول - سۇمدىقتىڭ ەڭ سۇرقيا ءتۇرى!» - دەدى.

«تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتتى- اۋ!» - دەگەن مەنىڭ سوزىمە: «جەتۋىن جەتتى... نە جوعالتقانىمىزدى بىلسەك تە، نە تاپقانىمىزدى بىلمەيمىز. الدىمىزدا قيىنشىلىق كوپ، قاشان وڭالارىمىزدى قۇداي ءبىلسىن. كەڭەس وكىمەتى سالعان 74 قاباتتى ءۇيدى بۇزۋدى ىرگەتاسىنان ەمەس، شاتىرىنان باستايىق دەگەندى ايتتىم گورباچەۆكە. ول ءمىز باقپادى، ءسىرا، قولىنان بيلىك كەتكەن سوڭ ەسەڭگىرەپ قالعان دا بولار. ەندى بۇل ءۇيدىڭ ورنىن ۇيىندىسىنەن ارىلتۋ قانشاعا سوزىلارى»، - دەدى. قاراپايىم دا قايراتتى، ءبىلىمدار ازامات بولعان انەكەڭ حاقىندا ايتىلار اڭگىمە- اڭىزدىڭ كوبى ءالى الدا.

مەن انەكەڭمەن 1972 -جىلدان باستاپ سىرلاس بولدىم. ارامىزدان باقيعا 63 جاسىندا اتتانىپ كەتكەن اعا ارۋاعىنا قىزمەت ەتۋدى پارىزىم دەپ ءبىلىپ، 70 جىلدىعىنا «الەم تانىعان ءانۋار. پريزناننىي ميروم انۋار»، ال 80 جىلدىعىنا «ءبىزدىڭ ءانۋار. ناش انۋار» دەپ اتالعان كىتاپ شىعاردىم. ولاردا انەكەڭنىڭ ماقالالارى، ءبىزدىڭ ەستەلىكتەرىمىز بار. سول كىتاپتاردى شىعارۋ ءۇشىن قالامگەردىڭ مۇراعاتجايىمەن تانىسۋ بارىسىندا ونىڭ كەڭەس وداعى عانا ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدە زور بەدەلدى بولعانىنا كوزىم ابدەن جەتتى.


مارفۋعا الينوۆا

https://adebiportal.kz


سوڭعى جاڭالىقتار