ەسەكتەر يمپەرياسى ءھام ادامدار پاتشالىعى
حۇسەيىن بايقارا حوراسانداعى بيلىكتى قولعا العاسىن، ءوزىنىڭ باس ءۋازىرى ەتىپ بالا كەزدەن بىرگە وسكەن، ءبىر ۇستازدان ءتالىم العان دوسى الىشەر ناۋايدى «مەملەكەتتەگى ەكىنشى» ادام ەتتى. الەمگە اتى ايگىلى اقىن، شىعىستىڭ جارىق جۇلدىزى، عالىم ءارى فيلوسوف الىشەر ناۋاي. وسىنداي امبەباپ، عىلىمنىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن ادام قازىرگى تىلمەن ايتقاندا حوراساننىڭ پرەمەر- ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. ءامىرشى بايقارانىڭ ءوزى ولەڭ جازۋمەن، كالليگرافيامەن (كوركەم جازۋ) شۇعىلداناتىن. تىنىمسىز سوعىستاردان ىعىرى شىعىپ، جاداپ- جۇدەگەن كەدەي حوراساندىقتار الىشەر بيلىككە كەلە سالىسىمەن قالاي دامىعانىن قاراڭىز.
باس ءۋازىر الىشەر سارايداعى كەرتارتپا امىرلەرمەن الىسىپ ءجۇرىپ شاكىرت تاربيەلەيتىن مەدرەسەلەر، قوعامدىق مونشالار، ۇلكەندى- كىشىلى مەشىتتەر تۇرعىزدى. كەدەيلەرگە ارناپ ءۇي- جايلار سالدىردى. اشتىققا ۇشىراپ، جۇدەگەن كەيبىر توپتار قاتارعا قوسىلعانشا ولاردى تەگىن تاماقتاندىرىپ تۇردى. عالىمدار مەن وقىمىستىلارعا ارناپ ارنايى جابدىقتالعان عيماراتتار تۇرعىزدى. ولاردىڭ ءىشىن جاڭا قۇرالدارعا، قۇندى كىتاپتارعا، باعالى قولجازبالارعا تولتىردى. ونىڭ تۇسىندا وي ەڭبەگىمەن اينالىساتىن ادامدار شىعارماشىلىق ەركىندىككە قول جەتكىزىپ، عىلىممەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك الدى. بۇحارا، يران مەن حورەزمنەن، ءۇندىستاننان قاشىپ كەلگەن ويشىلدارعا ءوزى تىكەلەي قامقورلىق جاسادى. ارىقتار قازىلىپ، سۋ قۇبىرلارى جاڭاردى. ءاربىر حوراساندىقتىڭ سالىستىرمالى تۇردە تۇرمىسى تۇزەلىپ، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى جاقساردى. ءوزارا سوعىستار مەن ءدىني الاۋىزدىقتان قيراپ، توقىراپ قالعان مەديتسينا ءىسىن قولعا الىپ، دارىگەرلەر ءۇيىن، ناۋقاستارعا ارنالعان ورىنجايلار تۇرعىزدى. گەرات سەكىلدى ماڭىزدى قالالاردا مىڭداعان كىتاپ قورى بار ورتالىق كىتاپحانالار جۇمىس ىستەپ تۇردى.
الىشەر ناۋاي ءوزىنىڭ بەس جىلعا سوزىلعان باس ءۋازىر قىزمەتىندە 300 دەن استام قۇرىلىسقا باسشىلىق ەتىپتى. سونداعىسى 5 جىل عانا. ويلاپ قاراڭىزشى، بار بولعانى 5 جىل. بىزدەگى ءماجىلىستىڭ ءبىر مەرزىمى. XV عاسىردىڭ وزىندە قازاق حاندىعى ەندى قۇرىلعان تۇستا الاقانداي عانا حوراساندا 300 دەن استام عيمارات تۇرعىزىپ، حالىقتىڭ الەۋەتىن، دەنساۋلىعى مەن ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ دەگەن... مۇنىڭ ءبارى اسپاننان تۇسە سالعان عاجايىپ نەمەسە اندەرسەننىڭ ەرتەگىسى ەمەس.
الىشەر جەتىستىگىنىڭ بار قۇپياسى مىنادا. ول مەملەكەتتىك ىسكە، حالىقتىڭ ماسەلەسىن كوتەرەتىن جيىندارعا پاتشانىڭ شاپانىن سۇيەتىن جاعىمپاز جيناعان جوق. ەلدىڭ تاعدىرى قول كوتەرىپ، داۋىس بەرىپ، شەشىلمەيتىنىن ول جاقسى ءتۇسىندى. ءسويتتى دە پۇشپاقتاي عانا حوراسانعا جان- جاقتان باس ساۋعالاپ كەلگەن، ءوز ەلىندە قولداۋ تاپپاعان وقىمىستىلار، اقىندار، ارحيتەكتورلار، ەسەپشىلەر، ونەرپازدار، عالىمدار مەن مىقتى، بىلىكتى دارىگەرلەردى جينادى.
ونىڭ كومانداسى:
الەمگە اتى ءماشھۇر اقىن ءارى فيلوسوف «ءلايلى- ءماجۇنىننىڭ»، «ءجۇسىپ- زىليقانىڭ» اۆتورى ءابدىراحمان ءجامي
ەلدەگى كىتاپحانا مەن اعارتۋ ءىسىن باسقارعان كەمەلاددين بەكزات. (شايبانيدىڭ اتاقتى پورترەتىن كورگەن بولارسىز. سول كارتينانىڭ اۆتورى وسى بەكزات).
«راۋزات ۋس- سافا» اتتى تاريحي- گەوگرافيالىق تۋىندىنى جازىپ شىققان عياس اد- دين حوندەمىر.
«تاڭعاجايىپ وقيعالار بايانى» اتتى وشپەس تۋىندىنىڭ اۆتورى، كەرەمەت تاريحشى ماحمۇد ۆاسيفي.
اتاقتى «تازكيرات اش- شۋاردىڭ» اۆتورى داۋلەتشاح سامارقاندي.
زامانىنىڭ الىبى، ويشىل ءمىرحوند سەكىلدى شەتىنەن ينتەلليگەنت.
قاراڭىزشى، وسى ادامداردىڭ بارلىعى بۇكىل الەمگە ءوز سالاسىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تانىلعان، ەڭ قۇرىعاندا پاتشاعا ناقتى كەڭەس بەرۋگە الەۋەتتى فيلوسوفتار. ەندى ولاردىڭ باسى ءبىر جەرگە جينالعانداعى قۋاتتى كورىڭىز.
وسىنداي كوماندا جيناعان الىشەر بار بولعانى 5 جىلدىڭ ىشىندە ەلدىڭ جاعدايىن تۇگەل وزگەرتتى. مىنا جاقتا جىبەك جولى توقىراپ، جەكەلەگەن پاتشالىقتار ءبىر بىرىمەن قىرقىسىپ، ءابىلقايىر حاندىعى قيراپ، ۇلكەن وردا قۇلاپ، سامارقان الاساپىران بولىپ جاتقاندا حوراسان ايماعى پارسى الەمىنىڭ «التىن داۋىرىنە» اياق باستى. ءتىپتى ءۇندىستان پاديشاحى بابىردىڭ ءوزى الىشەردىڭ ەل باسقارۋ ىسىنەن ۇلگى الدى.
ءبىر وكىنىشتىسى كوز ىلەسپەس دامۋعا بەت العان الىشەردىڭ بيلىگى ۇزاققا سوزىلمادى. سارايدا قاپتاپ كەتكەن عالىمدار كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ، بيلىك باسپالداعىنا جاعىمپازدىق، قورقىتىپ- ۇركىتۋ ارقىلى كوتەرىلىگەن امىرلەردىڭ جانىن ازاپتادى. ولار حالىق جاپپاي ساۋاتتانىپ كەتەدى دەپ ولەردەي قورىقتى. قىلىشىنا سەنگەن ءبىلىمسىز امىرلەر الىشەر كومانداسىنداعى مايتالماندارمەن اشىق مايدانعا شىعۋدان ءارقاشان سەسكەندى. ولار وزدەرىنىڭ اشىق سايىستا ۇتىلاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. ءسويتتى دە وعان ءتۇرلى جالا جاپتى، نەشە ءتۇرلى قيتۇرقىلىقتار، ادام ۇيالاتىن قياناتتارعا دەيىن ويلاپ تاۋىپ، ەڭ اقىرىندا اشىق قاستاندىققا دەيىن باردى.
ەڭ سوڭىندا بالا كەزدەن بىرگە وسكەن دوسى ءامىرشى حۇسەيىن بايقارا باس ءۋازىرىن استراباد دەگەن ارتتا قالعان قىستاققا جىبەرىپ تىندى. بۇل قىزمەت ەمەس، جەر اۋدارۋ بولاتىن. دارىندى ۋازىرگە استاناعا كەلۋگە تىيىم سالىندى. ءبىر كەزدەرى مەملەكەتتى گۇلدەندىرگەن الىشەردىڭ كومانداسى ول باس ۋازىرلىكتەن كەتكەسىن توز- توزى شىعىپ، ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنە تاراپ كەتتى.
وسىلايشا شىعىستىڭ تاعى ءبىر ءۇمىتى سارايدان قۋىلدى. قولىنان بيلىك، باسىنان باعى تايعان قارت الىشەر باق ىشىندە، وڭاشادا ولەڭ جازۋدى قاناعات تۇتتى. مۇنان باسقا ونىڭ قوعامعا تيگىزەر ەشقانداي پايداسى دا جوق ەدى.
مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىن؟
ءدال قازىر ءار اۋىلدا، ءار قالادا، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىندە ءبىز ماداقتاپ وتىرعان ءجامي، ءمىرحوند، ۆاسيفي سەكىلدى دارىندى كادرلار بارشىلىق. قازاقتىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ الەمدى مويىنداتقان ماتەماتيك، حيميك، فيزيكتەر دە جەتكىلىكتى. وعان ەشقانداي داۋ ايتا المايسىز. تەك بىزگە سونداي تالانتتى جاستاردىڭ باسىن قوساتىن «الىشەر» كەرەك.
...
ءبىر سوزبەن ايتقاندا الىشەر ادامدى ەسەكتەي جەگىپ - قارا كۇشىن ەمەس، وقىتىپ - كوزىن اشىپ، اقىل- ويىن پايدالانا ءبىلدى. سەبەبى قوعامدا ەسەكتەر ونىسىز دا كوپ ەدى. بىزگە باس شۇلعىپ، بۇيرىق ورىندايتىن سالپاڭقۇلاقتار ەمەس، ءوز ويى، ايتار دۇنيەسى بار «ادامدار» كەرەك!
رىسبەك رامازان ۇلى