قىز ۇزاتۋدا وينالعان ءداستۇرلى جاستار ويىندارى

 استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ تويلارى ءارقاشان ويىنسىز وتپەگەن. ويىن-توي ءسوز تىركەسىنىڭ بىرگە ايتىلۋى دا وسىنى دالەلدەيدى.

اقتامبەردى جىراۋ (1675-1768) ءوز زامانىندا

«اسقار ءبىر تاۋدى جايلاسام،

جەلىلەپ بيە بايلاسام،

كۇندە جيىن، كۇندە توي،

قىز- بوزبالا ويناتسام...  

ويپاڭ جەرگە ون وتاۋ،

قىراڭ جەرگە قىرىق شاتىر،

قوناعىمدى جايعاسام»، - دەپ جىرلاعان.

قىز ۇزاتۋ تويىنىڭ العاشقى كۇنى «وتاۋ جابار» دەپ اتالادى. بۇل كۇنى «قىزقاشار» ريتۋالدىق ويىنى ورىن الاتىن بولعان. قالىڭدىقتىڭ اكە- شەشەسىنىڭ ۇيىنەن الىسىراق ۇيدە نەمەسە كورشى اۋىلداعى اعايىنىنىڭ ۇيىندە وتەدى نەمەسە اۋىلدان الىستاۋ جەرگە وتە ءساندى بەزەندىرىلگەن اق كيىز ءۇي تىگىلەدى. قازاق قىزدارى ويىن- ساۋىققا جەڭگەلەرىمەن بىرگە كەلگەن. قىزقاشار بولاتىن ۇيدەگى العاشقى ويىن ساۋىق ايتىس، ءان جىر ايتۋمەن باستالادى.

اۋىل قىزدارى كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە، جىگىتتەر توبى كيىز ءۇيدىڭ سىرتىندا تۇرادى. كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگى (ەتەگى) ءتۇرىلىپ، قىزدار سىرتقا كەرەگەنىڭ كوزىنەن قاراپ وتىرا، ءان ايتادى. ءاندى توپپەن دە، جەكە دە ايتادى. ءان ايتۋ ايتىس تۇرىندە وتەدى.

ءان سالعانى ءۇشىن جىگىتتەر قىزدارعا ساقينا، بىلەزىكتەر سىيلايدى. قىزقاشار ودان ءارى كيىز ءۇي ىشىندە جالعاسىپ، تاڭ اتقانشا سوزىلادى. قىزقاشار (تارتىس) ويىنى جاستاردىڭ اۋشاديار، اۋ- جار اندەرىمەن جالعاسادى. اۋىل قارتتارى جاستار ءانىن سىرتتاي تىڭداپ وتىرادى.

ۇرىن كەلۋ، قىزقاشار راسىمدەرى بارىسىندا توبىق جاسىرۋ (اسىق جاسىرۋ) ويىندارى دا جۇرگىزىلگەن. ياعني جىگىت ءوزىنىڭ ءسوزى جاراسقان، كوڭىلى تۇسكەن قىزىنا نەمەسە قىزدىڭ جەڭگەسىنە قويدىڭ توبىعىن بەرگەن.

«بۇل ەكەۋى كەز- كەلگەن ۋاقىتتا جولىعا قالسا، ءبىرىنشى ويىنشى: «ەسىمدە» - دەپ اڭگىمەسىن باستاعاندا ەكىنشى ويىنشى توبىقتى كورسەتۋگە ءتيىس، ەگەر توبىقتى كورسەتە الماسا، وندا ەكىنشى ويىنشى ۇتىلادى. ۇتىلعان ادام ايىبىنا سىيلىق بەرگەن نەمەسە قالاۋىن ورىنداعان. سوندىقتان توبىق جاسىرۋ وتە ساق بولۋدى كەرەك ەتەدى.

قىزقاشار تاڭ اتقانشا جالعاسادى، كەلەسى كۇنى تاعى كەشكە جالعاسادى. بۇل كەشتە قىزدار مەن جىگىتتەر اراسىنداعى ءان جىرمەن باستالادى. جينالعان قاۋىم تاعى ەكى توپقا بولىنەدى. ونىڭ ءبىرى كۇيەۋ جىگىتتىڭ قاسىنا ەرىپ كەلگەن دوستارى مەن وعان قوسا كۇيەۋ جىگىت بەرەتىن كادەگە جالدانعانداردان قۇرالعان توپ، ەكىنشىسى قالىڭدىق جاعىن جاقتايتىن توپ.

سوڭعى توپ قالىڭدىقتى تىعىپ قويادى. كۇيەۋ جاعى ونى تاۋىپ العان ەكى توپ اراسىندا تارتىس باستالادى. كۇيەۋ جىگىتتىڭ ءوزى بۇل تارتىسقا قاتىسپايدى. كۇيەۋدى جاقتاۋشى توپ قالىڭدىقتى تارتىپ العان سوڭ، ونى قايتادان قالىڭدىقتى جەڭگەلەرىنىڭ قولىنا بەرەدى. جەڭگەلەرى قالىڭدىقتى كۇيەۋ جىگىتپەن كەزدەستىرۋگە وتاۋ ۇيگە الىپ بارادى.