جۇماباي ءبىلال ۇلى. «زەڭگىنىڭ رۋحى» - اڭگىمە
جەلسىز، لەپسىز كۇن تىنشۋ ەدى. سيىرلاردىڭ كۇندەگىدەن ەرتە سامالداۋىنا قاراعاندا، سوناۋ الىستا، بيىك الشىندى كەردەگى قالىڭ جىلقى قۇيرىعىنىڭ ساباۋىنان ساۋ قالعان بۇگەلەك نەمەسە ەندى شىعا باستاعان كوكباس سونانىڭ نايزاسىنان، ءتىپتى ەلەۋسىز شىبىن- شىركەيدەن ۇركىپ وقىرالاپ شىققان ءتۇرى بار.
سىرتى جىلتىرلانىپ كىلەگەي تارتقان كوكسىرىك دوعال تۇمسىقتارىن پىسىلداتىپ تەپكىلەنەدى، جەر تارپيدى، ايتەۋىر شاڭداتىپ جاتىر. وڭكەي ءبىر تومارشا ۇشكىل الا كوزدەر ءدوي دالا ايبار شەگەدى. سول- اق ەكەن، سىلەكەيىن سوزىلتىپ، ەزۋلەرى بازدانعان كاپەرسىز قۇناجىن- تايىنشالاردىڭ شاشاقتى ءسىمپىس قۇيرىقتارى تىك شانشىلا قالادى.
سويتسە دە، لەزىمدە ەكى ايىر تارعىل تۇياقتاردىڭ تارپىندىسى، بۇرىنعى تۇرعىن تۇبەشىك كوك تۇمانعا اينالادى. اراسىندا سەلكەۋ بىتكەن ەتىكتىڭ باسىنداي، جارىمى جەرگە كومۋلى ۇشكىل قىرلى قاستار جىلتىراپ كورىنگەن توبەشىكتەگى سەلدىر بەتەگەنىڭ شالعىنى جاپىرىلىپ، اينالا ساسىعان سيىردىڭ جاپاسىنا سۇيقىل توعايراققا اينالادى.
ءدال وسى تۇستا، سوناۋ ءبىر وياڭشاداعى بۇتا-بۇرگەن اراسىنان الدەبىر جالعىز ساياقتاۋ قوڭىر دونەنشە قۇيرىعىمەن اش بەلىن سابالاپ ورلەي تارتىپ كەلەدى. باۋىرىن جازىپ، تەڭسەلىپ قوس اياقتاپ قويادى. مۇمكىن ونىڭ سونشالىق ەركىن، شات، شەكسىز كوڭىلدى ساتتەرى ءوزىنىڭ داۋرەن سۇرگەن قىپ- قىسقا كۇندەرىندە تىم ساناۋلى بولار.
ويتكەنى، بۇزاۋ بوپ جارالعالى، اش ۋىزعا تويعان العاشقى ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، باسىنا قۇر نوقتا دەگەن پالە كيىلە قالدى دا، تولىپ تۇرعان ءتورت ەمشەكتى - ءوزىنىڭ شەرتىپ تۇرعان نەسىبەسىن ادام قولى اۋزىنان قاعادى. ايتەۋىر ارەڭ دەگەندە تاڭدايى عانا قىلق ەتە تۇسەدى دە، قۇرساعى جىبىمەي قالادى.
سوڭىندا ۇزاقتى كۇنى اشا قازىقتى اعاش جەلىدە تالماۋراپ كۇن قاقتى كۇيدى كوردى. ول- ول ما، انا ءسۇتى اۋزىنا جارىماي، مايەگى قابىسىپ، بالعىن تىستەرى ءشوپ بالاسىن تۇبىرلەپ جۇلا الماعان جۇدەۋ شاعىندا، باۋىر جۇندەرى قىلشىقتانعان جاداۋ كەزىندە «قوس كىندىك» بولدى دەپ باۋىرىنا ىستىق قىشقاش باسقان ءتىرى كۇيىك كۇندەرى، العاشقى ءولى ءجۇنىن تاستاعان تايىنشا بولعان ەرەسەك تۇسىندا الگى ءبىر قۋ تاقىم جۇگەرمەك بالانىڭ تەپكىلەگەنىن قايتەرسىڭ، جانى اشىمايتىن پەندە بالاسىنىڭ، تاناۋىنا كولدەنەڭ ىرعاي ىستىك وتكىزىپ، قانىن سۋداي اعىزىپ ءتۇپ بۇيدا تاققانى تاعى بار.
قۇنان شىعار تۇسىندا پىشپەنىڭ پىشاعى ءتيدى، بوربايىنان قاندى سارىسۋ ساۋلادى. وسى پەندە دەگەن كوزگە كورىنگەن قيمىلى باردىڭ جاۋىزى سەكىلدى، تەگى وسى تاس جۇرەكتىگىن قويماسا، عالامداعى ءتورت اياقتىنى جالماپ بولعان سوڭ، ءبىرىن- ءبىرى جەپ تاۋىساتىن شىعار- اۋ، تەگى... ءسويتىپ، ونىڭ وزىنشە وكىرىپ- باقىرىپ، ەن دالادا ەركىن تىنىس العان، ەركىنشە قالىڭ قاپتالدىڭ بادامىن سورعان، كاۋسارداي بۇلاقتىڭ سۋىن شەكتەۋ، توقتاۋسىز تويا جۇتقان شاعى وسى عانا بولاتىن.
ەرتەڭگى كۇننىڭ زاۋرەنىن كىم ءبىلسىن؟ سۇيەگى تولىسىپ، بەلى جۋانداي بەرە، مۇمكىن، تەمىر سوقاعا جەكپەسە، ءتوسىن قىل ارقانعا قيدىرىپ، قابىرعاسىن قايقىش كەرەگە قاجايتىن بولار. ە، ايتەۋىر ءبىر كۇن دە كۇن عوي. بايانسىز سايران تۇرتكەن دونەنشە ول- داعى ايىلدىعىن كەزەك تەپكىلەپ ماناعى قالىڭ بوتەن سيىرلار شاڭداعىن شىعارعان بوز تۇمان توبەگە جەتتى-اۋ ايتەۋىر، ول دا الدەبىر جىم- جىقپىل اراسىنان الگىندە ساپ ەتكەن سايگەلدەن قۇتىلعان سەكىلدى. ءسويتتى دە، ۇلكەن-كىشى دەگەن جوق، ءوزىمسىنىپ كەلگەن ۇلكەن توپقا ارالاسا بەرىپ ەدى، شەتتەنە بەردى.
وڭكەي اي مۇيىزدەردىڭ ايبارىنا، الدەنەدەن سەكەم العان سەسىنە جولىقتى. وسىنىڭ الدىندا وزدەرى شالا ءبۇلىنىپ تۇرعان شامىرقان توبىر ىشىنەن مىناۋ ءبىر كولدەنەڭىنەن ساپ ەتكەن بوتەن ءيىستى جات تابىننىڭ لاعىپ كەلگەن جالعىزىنا، وزدەرىن سەتەر ساناعان بىرنەشە قۇنانشا، دونەنشەلەر، سىنىق ءمۇيىز سىرداڭ، قايداعى ءبىر سىڭار ەمشەك، الىپ تەرىسى، جەپ ەتى جوق قيسىق جاۋىرىن، قىر ارقا قاراساندار كەزەكتەپ كەلىپ ءتۇرتۋىل جاسادى.
سيىر شىركىننىڭ ساسىق مۇرنى قانداي شەتەن، بىلە قويدى، وزدەرىمەن مۇلدە وتتاس بولماعان، ءبىر تەپسەڭنىڭ شالعىنىن جۇلماعان، ءبىر شوڭەتتەن سۋ ىشكەندى قويىپ، ءبىر قورادا قاماۋ- ماتاۋ كورمەگەن بوتەن اۋىلدىڭ قوسپاسى، مىنە، ءدال وسى سەبەپتى اش، تاڭەرتەڭنەن قازىرگى كىشى بەسىن تۇسىنا دەيىن قاتپار- قاتپار جۇمىرشاعىن، اراسى تاڭداي- تاڭداي تاز قارىندارىن، جەر جەلكەگىنە سىرەپ الىپ، كەكىرە تاپقان، ەرىككەن ەسسىز توپ ۇتىلاپ كەلىپ، قاڭعىپ جۇرگەن جالعىز جىرىندىنى سۇزگىلەي باستادى.
بايقاعانعا كولدەنەڭ قوسىلعان قوڭىر دونەنشەنىڭ دە قولتىعى جەلدەنىپ، ەتتەرى قىزىپ العان ەكەن. ول دا ەشقايسىسىن جولاتار ەمەس. قىپ- قىسقا موينىن كۇجىرەيتىپ تۇرىپ، بىزدەمشەسى قارامتىل تارتقان قىسقا مۇيىزىمەن الدەنەشەۋدىڭ بەتىن قايتارىپ، جاسقاپ ۇلگىردى. توبەدەن قۇلاي ۇمتىلعان ۇلكەن ءبىر شوعىردى ىعىستىرىپ تاستاپ ءبىراز تىنىستادى. بۇرىن مۇنداي ءوز ناسىلىنەن ونشالىق كوپ قۋىندى كورمەگەن قوڭىر دونەنشە سونىسىنا ءماز سەكىلدى. ويتكەنى، الدىمەن سور تۇرتكەن اناۋ ءبىر ۇزىن مويىن ءامىرقان قاراكەر، قاشاق بورتپە قارتاڭ سيىر قولاۋلاپ شىعا كەلدى.
بالەمنىڭ قولتىق ەتىن قوڭىر دونەنشەنىڭ جاسۋى قايتپاعان كوك تەبەن ءمۇيىزى سوگىپ جىبەرگەن بولۋى كەرەك، وبالسىزعا سول كەرەك. سوناۋ- سوناۋ الىستاعى قۇيرىعى قىلاڭداعان جەل ءجۇرىستى جىلقىلارعا نەمەسە جۋساۋدا جاتقان ءجۇنى كۇربيگەن قويلارعا، بارىنە دە جولاماي، جارالمىش جوسىنى ءبىر ءوز ناسىلىنەن پاناسىن ىزدەپ كەلگەنى قانشالىق ەدى. ماناعى ماناۋراپ تۇرعان تۇعىل توبەنىڭ اينالاسى وسىلايشا اق سويداق ىزگە اينالدى. تاستاق جوتانى وڭكەي سۇر سىرەۋ تۇياقتار ءتۇتىپ جىبەرىپتى.
ءار جەردە سويىپ تۇسكەن ىزدەر، قوپارىلعان قوڭىرالا تاستار قاراڭدايدى، ءبىر كەزدە كەشە عانا كوك ماتا سەكىلدى توبەنىڭ شاڭى تىنا بەرە، وڭكەي ۇيالاس ارا سەكىلدى قارسىداعى قالىڭ شوعىر ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان جالعىز بىرەۋى، دوڭىز ايباتىن سىرتىنا سالعان دونەنشەگە قاراي ءتونىپ كەلە جاتتى. بايقاعانعا ناعىز جەمتەمىردىڭ ءوزى سەكىلدى، ۇڭىرەيگەن ۇيدەي تارعىل وگىز تابانىن جاي اۋدارادى. ءوزىنىڭ قۇم- قايىزعاق مىقتاپ سىرەگەن ءونبويىندا ساۋ جەرى جوق ەكەن. كەڭسىرىگىنىڭ ۇشىنداعى اقشۋلان سىزىعى بۇزاۋ كۇنىندە تارتىنشاق بولعاندىقتان نوقتا قيعاندىعى.
پۇشىق تۇمسىعىنىڭ تۇعىلدانعان ورقاشىنان ورەسكەل تارتىنشاقتىعى ءدال شوي جەلكەسىندە تەرەكتىڭ بەزى سەكىلدى بۇلتيعان قالىڭ بارتتىڭ، كەزىندە قايىڭ مويىنتۇرىقتى ۇزاق سۇيرەگەندىگى بايقالادى.
قالاقشاسى قالقيعان قوس جاۋىرىننىڭ ءۇستى ەكى توقىمدىق تۇسىنا الا بۇيرەكشە ءجۇن شىققانى، ۇستىنەن ىڭىرشاق تۇسپەگەنى، قۇرىم تەستى جاۋىر بولعانى، ال قابىرعالارىنىڭ سىرتىندا كۇدىردىڭ قوي تاسى سەكىلدى قالىڭ شەمىرشەك بەرىشتەر بۇلتيادى. بۇنىسى - مىڭ سالسا ءبىر باسپايتىن شور قابىرعانىڭ ءوزى ەكەندىگىن ايگىلەپ تۇردى.
ال اناۋ قۇيىسقاندىق پەن شارتيعان جۋان قارىن تۇسىنداعى اق ايىل تاپتار كەزىندە ۇستىنە ەر توقتاتپايتىن، قياس قىلىقتى جاۋتىكتىڭ ءوزى بولعاندىعىن اڭعارتادى.
قىسقالاۋ الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ ءوزى دە عاجاپ- اق، باقايلارى مەن كۇنتيگەن تىزەلەرىنىڭ اراسى بۋناق-بۋناق ارقان قيدى الا بەلدەۋلەر تۇساۋعا تۇرمايتىن جەلاياق بەزبەنىڭ قياستىعىن ەسكە تۇسىرەدى. الدىنا كەلگەن ونە بويى الا جولاق تارعىل وگىزدىڭ كۇيىن كورگەندە قوڭىر دونەنشەنىڭ كوڭىلى بوساپ سالا بەردى. ءۇنسىز عانا پىسىل بايقاتقان بايعۇستى الدىمەن يىسكەپ قويدى.
مۇمكىن، ونىڭ دا الدىدا كورەتىن كۇنى سول شىعار. ءبىر- اق تارتىنشاق، شابان نەمەسە قيقار بولماسا ءتىرى بەينەتتى ول ازىراق كورەتىن شىعار. نەدە بولسا، ءبارى دە زەڭگى بابانىڭ رۋحى عوي. قوڭىر دونەنشە ەندى سىرتى تىكەنشە ءتىلىن شىعارىپ اياق استىنان ءمۇساپىرسىپ، ءوزى ۇسىنا بەرگەن اتاننىڭ اۋكەسىن جالادى. تامىرلارى بىلەۋلەنگەن تاماقتان تارتىپ، جەر سوعارعا دەيىنگى ۇزىندى- قىسقالى جال يرەكتەرگە جاسىرىنعان جابىسقاق تۇيەكەنەلەر، قاتتى قايىزعاقتار، الدەبىر جابىسقاق قىلتاندار قوڭىر دونەنشەنىڭ قىسقا تاراقتى ءتىلى ارقىلى قۇلان- تازا كۇيگە كەلدى.
بۇل كەزدە تارعىل وگىزدىڭ ۇشكىل تۇمارشا كوزدەرى جۇمىلىپ، بۇكىل دەنەسىن كەرىپ- سوزىپ راقاتتانىپ قالدى. جانۋاردىڭ قاتتى سۇيسىنگەنى بايقالادى.
موينىن تىك كوتەرىپ، مەڭ- زەڭ قالپىندا ۇزاق تۇردى. قىرسىقتى بولعاندىعى ءۇشىن، بۇعالىق تۇسكەن بۇزاۋ كۇنىنەن مىناۋ بۋرىل تارتقان تۇسقا دەيىن ءدال قازىرگىدەي ەشكىم دە وعان جاناشىرلىق ەتپەگەن بولار. ءبىر قاۋىم ۋاقىت ءوتتى. ءقازىر جوتا ءۇستى سالقىن، ساي قۋالاپ ورلەي سوققان جۇمساق قانا قوڭىر لەپ الاسا ءشوپ باسىن تەربەيدى. ماناعى شامىرقان ىستىق تۇسىنداعى سونا سايگەل داۋىسى ەستىلمەيدى.
تەگى، اراسىنداعى ەڭ ءبىر ءداۋ پەرىسى بولەكتەنىپ شىققان سوڭ كوڭىلدەرى جاي تاپقانداي وزگە سيىرلاردىڭ بارلىعى باۋىرىن جەرگە توسەپ، كۇيىس قايتارعان بەتى ءۇنسىز جاتىر. تەك ەربيگەن باياعى ەكەۋ عانا ارباسىپ ۇزاق تۇردى. شەگىنەن اسقان قوشامەتتىڭ ءقادىرى بولا ما؟ قوڭىر دونەنشە ابدەن جالىعايىن دەدى. كاپىردىڭ ءون بويى قۇجىناعان قۇرت سەكىلدى، قاسىپ قاناعات ەتتىرۋ قيىنعا ءتۇستى.
مۇمكىن، جاس نەمەنىڭ سوزاڭداعان ءتىل تۇبىندەگى تامىرلارى سىزداپ بارىپ تالىققان شىعار نەمەسە ءالى تولىق قاتا قويماعان بالعىن جاس مۇيىزشەسى، تەرىسى تەمىرەتكى تارتقان سول پالەدەن مۇقىلدانىپ توزعان بولار. ايتەۋىر الدىندا تۇرعان اتان وگىزدى قاسىعانىن توقتاتا قويعانى مۇڭ ەكەن، قان ويناپ شىعا كەلگەن تۇمارشا كوزدەرىن اشىپ العان ءداۋ پەرى بايقاتپاي قوس وكپەنىڭ تۇسىنان بار دەنەسىنىڭ سالماعىن، بۇكىل قاھارىن جيىپ تۇرىپ ءسۇزىپ ۇلگىردى. دومالاپ تۇسكەن قوڭىر دونەنشە ىڭق ەتىپ بارىپ، جان-دارمەندە ورنىنان تەز تۇرىپ قوزعالا بەرگەندە، الگى سۇم تاجال، قارا جۇرەك وپاسىز، بار پالەنى ءوز باسىنا ءوزى تاپقان اككى سۇم شەگىنىپ بارىپ تاعى دا ىرەپ تاستادى.
سورى قايناعاندا ورنىنان بارلىق كۇشىن جيىپ تەز ۇمتىلعان دونەنشەنىڭ قوقيا قالعان قۇيرىق استىنان تىرق ەتكەن كۇشتى ءبىر جەل شىقتى، سۇمدىقتىڭ ۇلكەنى ەندى باستالدى. سول- اق ەكەن، الگىندە عانا جۋساۋدا جاتقان بۇكىل ءۇيىردىڭ ۇلكەندى- كىشىلى اي مۇيىزدەرى تۇس- تۇستان ەربيىپ شىعا كەلمەسى بار ما، ەرىگىپ تۇرعان ەسسىز توپ جىعىلعان دونەنشەگە تۇرا ۇمتىلىستى. تۇنىعان سۋ سەكىلدى تۇسكى دامىلدىڭ شىرقى بۇزىلدى. قاتارىنان سامىراي شىققان كوك سۇڭگىلەر ساداقتىڭ وعىنشا سامسىپ كەلىپ قوڭىر دونەنشەگە قادالىپ جاتتى دا، قابىرعاسىن، قالىڭ قاراسانىنىڭ تولىق ەتتەرىنە قارىمدى پىشاق قادالعان. اجالى وزگەدەن ەمەس، ءوز ناسىلىنەن بولعان بايعۇس قالىڭ تۇتەك استىندا قامىرشا يلەندى.
* * *
وسىنىڭ ءدال ەرتەڭىندە، ءدال سول توبەدە، الدەكىم (مۇمكىن يەسى بولار) تەرى- تارامىسىن الىپ جوعالعان. دونەنشەنىڭ قان- جىنىنا قاپتاعان قالىڭ قارعا- قۇزعىنمەن بىرگە كەشەگى ءبىر تابىن سيىر دا وكىرىپ- باقىرىپ وزانداپ جوقتاپ جاتتى. وزانداعان سيىر داۋىسى، قۇزعىننىڭ كۇڭكىلى بۇكىل تاۋدى جاڭعىرتادى؛ تاعى دا تاڭعى ورىستەن سوڭ، كۇن قىزا كەلە سايگەلدەن قاشقان جەلى باسىنان توسىن ازاعا ءۇن قوسقان توسىن ەسىرىك يەلەرى وڭكەي كوك ءسىرى تۇياقتار ساي- سالادان قۇيىلىپ جاتىر.
اقىلىنا ەندى تۇسكەن قۇتىرىق حايۋاندار الدىمەن دونەنشەنىڭ جەمتىك ورنىن يىسكەپ الادى دا، ارتىنان جەر تارپىپ، ۇزىن تىلدەرىن سالاڭداتىپ، قۇلاقتارىن تىگىپ، وڭەشى جارىلعانشا داۋىستارىن قۇبىلتىپ ايعاي سالادى. وزدەرىنشە قايعىرادى. سول قارا- قۇرىق قۇلاق، تۇندىرعان شۋىل اراسىندا دەمىن ىشقىنا ىشىنە تارتىپ، باسىن جەردەن الماستان بار پارمەنىمەن مۇڭ- جوقتاۋ ايتقاننىڭ ەڭ كۇشتىسى - كەشەگى تارعىل اتان وگىز ەدى.
دەگەنمەن، قوڭىر دونەنشەنىڭ كيەسى بار سەكىلدى، جىل اينالعان جوق، سول ءبار توبەدەگى شوعىر سيىر توزىپ تىندى. سول جىلعى قىس تىم قاتتى بولىپ، قار قالىڭ جاۋدى دا، اق سۇيەك جۇت قاپتادى. وزىنە قايىرى جوق سۇمداردىڭ كوبى اشتان قىرىلىپ، جەمتىگى قاسقىر، تۇلكىنىڭ مۇجىندىسى بولعان. ال، الگى ءبىر تارعىل اتان الدەكىمنىڭ قىستىق سوعىمىنا بۇيىردى. ەت بىتكەنى ادام پالەنىڭ قىزىل وڭەشىنە ءتۇستى.
ءتىپتى، ونىڭ كۇرەسىن استىندا كومۋلى قالعان قان- جىنىنا قاپتاعان قارعا- قۇزعىن دا بولعان جوق. باسىنا كۇن تۋىپ، وزدەرىنە زاۋال تونگەن وزگە سيىرلاردىڭ قازالى ايعايى دا ەستىلمەي، بەيشارا كۇيمەن جاھاننامعا جول تارتتى. ەي، قارعىس العان زەڭگىنىڭ رۋحى، اتاڭا نالەت.
«ەگەمەن قازاقستان»