جەلتوقسان وقيعاسىندا الاڭدا تاسپاعا ءتۇسىپ قالعان قازاق قىزى: ول كۇن ءۇشىن وكىنبەيمىن
كەيبىرەۋلەر سۋرەتتەگى قىزدىڭ كەيپىنە قاراپ رۋح الاتىن بولسا، كوپشىلىگى سول قىزدىڭ كەيىنگى تاعدىرى قانداي بولدى ەكەن دەپ الاڭدايتىنى دا راس.
«جاندايشاپتاردىڭ قۇرساۋىندا باسىن تومەن تۇسىرمەي قاسقايىپ بارا جاتقان بۇيرا شاشتى قازاق قىزى كىم ەكەن؟ قايدا ەكەن؟ ءتىرى مە ەكەن؟» كوپشىلىكتىڭ كوكەيىن وسى سۇراقتار مازالاپ كەلدى. 32 جىل بۇرىن تاسپاعا تۇسكەن وسى فوتوعا قاتىستى كوپتەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى تابىلىپ تا جاتىر. الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ارقاسىندا وسىنداي قاھارمانداردى وقىرمانمەن كەڭىنەن تانىسترۋى مۇمكىندىگى دە تۋىپ وتىر ەكەن. ءوز سۋرەتىنىڭ فەيسبۋكتە تارالىپ، ەل ىشىندە «بەيتانىس قاھارمان قىز» اتانعانىن انار راحىمجانوۆا وسىدان 2 جىل بۇرىن ەستىگەن.
«سۋرەتىمنىڭ جەلىدە تارالىپ جاتقانىن بىلگەنمىن. جانار ءسىڭىلىم ايتقان. ءبىراق مەن فەيسبۋككە كىرمەپپىن. سودان 2-3 جىل وتكەندە تىركەلىپ، كورە باستادىم. بەلگىسىز اپاي «مىنا سۋرەتتەگى قىز ءتىرى مە ەكەن؟ بۇل قىزدىڭ تاعدىرى نە بولدى ەكەن؟» دەپ جازىپتى. «مەنمىن. ءتىرىمىن» دەدىم. سول كەزدە ماعان سۇراق جان- جاقتان قويىلدى. «سەن ەمەسسىڭ، مۇمكىن ەمەس» دەگەن ادامدار دا بولدى. پوست اۆتورى «سەنىڭ پالتوڭ بار ما؟» دەپ سۇرادى. پالتوم جوق بولاتىن. اۋىلعا بەرىپ جىبەرگەنمىن. انام كورپەشە تىگىپ تاستاعان. ۇيگە بارعاندا كورەتىنمىن. كەيىنەن ول دا جوق بولدى. ال شاش ۇلگىسى بار. شاشىمنىڭ سول كەزدەگى فوتولارىندا جىبەرگەنمىن. الايدا، ماعان سەنبەگەندەر كوپ بولدى. «جەلتوقسان-86» ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى گۇلباحرام ءجۇنىسوۆا اپاي دا بۇل سۋرەتتە سۇلۋحان نازاروۆا دەدى. سۇلۋحان نازاروۆا دا ءۇش كۇن الاڭدا جۇرگەن، باسىنان تاياق جەگەن. ءبىراق ول كىسىنىڭ شاش ۇلگىسى ول كەزدە بۇيرا بولماعان»، - دەدى انار راحىمجانوۆا.
تۋمىسىنان قاراپايىم ءارى قاھارمان ايەل كوپشىلىكتىڭ تالاسىنا تۇسكىسى كەلمەگەن ەكەن. الەۋمەتتىك جەلىدە ءوزىن جارنامالاعاندى دا ءجون ساناماعان. ونىڭ ويىنشا بۇل سۋرەتتە كىم ەكەندىگى ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى بۇل فوتو قازاق قىزدارىنىڭ قايسارلىعىنىڭ بەلگىسى.
«نەگىزى الاڭعا شىققان، بەلسەندى بولىپ جۇرگەن بۇكىل قازاقتىڭ قىزى ۇستالدى عوي. قايسىسىنىڭ تاعدىرى قالاي بولعانىن ويلاۋ دا مۇمكىن ەمەس. مەنەن دە اۋىر تاۋقىمەت كورگەندەر بار. بۇل - قازاق قىزدارىنىڭ ەڭبەگى. وسىنى ەسكەرگەن تانىستارىم ىشكى ىستەر ورگاندارىنا بارىپ تىركەل دەپ كەڭەس بەردى. وسىنداي كىسىلەر قويماعان سوڭ ءى ءى ب تىركەلەم دەپ بارعاندا، ۋاقىت ءوتىپ كەتكەندىكتەن قابىلدامادى. وندا مەنى ەمەس، قۇربىم گۇلشات توپەنوۆانى تىركەڭىزدەر دەدىم. گۇلشات - بالا كەزدەن بىرگە وسكەن دوسىم. الاڭعا ەكەۋمىز بىرگە شىققانبىز. جەلتوقسان وقيعاسىنان سوڭ جۇمىسقا كىرە الماي قينالىپ كەتتى، دەنساۋلىعىنا كوپ زاقىم كەلدى. ءبىراز كۇن وتپەي- اق گۇلشات حابارلاسىپ، راحمەتىن ايتتى. وعان بىرەۋلەر حابارلاسىپ، انا سۋرەتتەگى شىنىمەن انار راحىمجانوۆا ما دەپ سۇراعان. ول ءتىرى كۋا عوي. «ءيا» دەگەن. وسىلايشا كوپشىلىك سۋرەتتەگى مەن ەكەندىگىنە كوز جەتكىزە باستادى»، - دەيدى ول.
ال انار راحىمجانوۆا الاڭدا قالاي تاپ بولدى؟ ىزعارلى جەلتوقساننىڭ 16- كۇنى 19 جاستاعى بويجەتكەن انار اۋلىنان ورالعان بەتى ەكەن. جاتاقحانادا جۇرگەندە دالادا قازاق جاستارى دىبىس زورايتقىشپەن الاڭداعى احۋالدى ايتىپ، جاستاردىڭ الاڭعى شىعۋىنا ۇران تاستاپ جۇرگەن.
«سول ءسوز رۋح بەردى. گۇلشات ەكەۋمىزدى ەشكىم ۇگىتتەمەدى. وسى جاعدايدى ەستىدىم، جۇمىسقا دا شىققىم كەلمەي قالدى. ەرتەڭىندە ءسال اۋىرىپ تۇرعام، ەمحانادان انىقتاما الدىم دا جۇمىسقا بارمادىم. نە بوپ جاتقانىن كورەمىز دەگەن ويمەن الاڭعا تارتتىق. ۇستاپ، قاماپ جاتقانىن ەستىپ وتىردىق. جاستارمەن بىرگە بولدىق. گۇلشات ەكەۋمىز كوتەرىلىسكە شىققانداردىڭ تولقىنىمەنەن تۋرا ساپتىڭ الدىنا قالاي شىققانىمىزدى بىلمەي قالدىق. قاراسام ءبارى جاپاتارماعاي قاشىپ جاتىر. اسكەري ادامداردى كوردىك. بۇرىلا بەرىپ، ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزگە قۇلاپ جىعىلىپ قالدىق. مەن شاشىنان سۇيرەلىپ، سوققى جەپ، ەسىنەن تانىپ جاتقان جاستارعا جانىم اشىدى. ءوزىم تۋرالى ويلاماپپىن دا. مەنى دە ۇستادى. سونىمەن مەنى ەكى جاعىمنان ەكەۋى ۇستاپ سۇيرەپ بارا جاتقاندا، «جىبەرىڭدەر، ءوزىم بارامىن» دەدىم. سول ساتتە قۇربىم تەلەفون بۋدكاسىندا تىعىلىپ وتىرعان. مەنىڭ ۇستالىپ بارا جاتقانىمدى كورىپ، ول دا اتىپ شىققاندا، ونى دا ۇستاپ اكەتتى» دەپ اڭگىمەلەيدى قاھارمان.
ودان ۇستالعانداردى ءبىر اۆتوبۋسقا وتىرعىزىپ ساتبايەۆ كوشەسىنىڭ بويىمەن الىپ كەتكەن ەكەن. اۆتوبۋستا قىزدار از بولعانىمەن، كوبىسى جىگىتتەر ەكەن. ءبارى دە قىزدارعا جانى اشىپ، ولاردى اۆتوبۋستان ءتۇسىرۋىن تالاپ ەتكەن. «جولدا ءبىر جازۋشى ءيا بولماسا اقىن (كىم ەكەنىن ەسىمە ساقتاي الماي قالىپپىن، ايتەۋىر ءبىر زيالى بولاتىن) «بوسات قازاق قىزدارىن» دەدى. ءبىزدى بوساتقان جوق. ال انا كىسى قويماعان سوڭ، جولدا ونىڭ ءوزىن ءتۇسىرىپ تاستادى. ۇزاق جۇرگەن سوڭ ميليتسيا ۋچاسكەسىنە كەلدىك»، - دەدى انار راحىمجانوۆا.
تاعدىردىڭ جازۋىمەن 19 جاستاعى انار ميليتسياداعى قازاقتار كوپ جۇمىس ىستەيتىن قاسكەلەڭ قالالىق ءى ءى ب- گە تۇسكەن ەكەن. سونىڭ ارقاسىندا تاياق پەن سوققىدان امان قالعانىن ايتادى.
«ءبىزدى ەشكىم سوقپادى. الدىمىزدان، قىرىمىزدان سۋرەتكە ءتۇسىردى، تولىق مالىمەت العان سوڭ شىعارىپ جىبەردى. ول كۇنى ادامدار كوپ ءتۇسىپ جاتتى. ولاردىڭ ءبارىن قابىلدايتىن ورىن بولعان جوق. 17- كۇنى ءى ءى ب- گە ادام سىيماي كەتتى. ۇلگەرمەي جاتتى. سوندىقتان، كەيبىرىن قالا سىرتىنا اپارىپ توگىپ جاتتى دەگەنى دە راس»، - دەپ ەسكە الادى سول ساتتە كەيىپكەرىمىز.
سول كۇنى قارشاداي قىز قالاداعى جاتاقحاناعا ءتۇن جارىمىندا ارەڭ جەتكەن ەكەن.
«مەن ءبىرىنشى كەلدىم. ازدان سوڭ قۇربىم گۇلشات كەلدى. ونى باسقا جاققا ۇستاپ الىپ كەتكەن. ولاردى ۇرعان. گۇلشات سول كەزدە باسىنان سوققى العان، ميى شايقالعان. سول العان جاراقاتتارى ءالى دە سىر بەرىپ كەلەدى. ءتىپتى سودان سوڭ اۋرۋحاناعا دا قارالعان جوق. اۋرۋحانالار قابىلداماعان. جۇمىستان دا شىعىپ كەتتى. مەنى ءوزىمنىڭ باستىعىم ۋكراين ايەل ەدى، سول كىسى جۇمىستا قالدىردى. ءبىراق، وقۋعا تۇسسەم، جوعارى ءبىلىمىم بولسا دەگەن ارمانىما بالتا شابىلدى»، - دەدى انار راحىمجانوۆا.
قازىرگى كەزدە جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردى حالىق ەرەكشە قۇرمەتتەيتىنى شىندىق. الايدا، بۇل قۇرمەتكە يە بولۋ ءۇشىن جەلتوقسان قاھارماندارى وتە ۇلكەن قىسىمنان ءوتتى. ولاردى ساۋساعىن شۇقىپ كورسەتەتىندەر كوپ بولدى، جۇمىس پەن وقۋدان قاعىلدى، كوپشىلىگىنىڭ ساعى سىندى. قوعامداعى قىسىمعا شىداس بەرۋگە تۋرا كەلدى. ءبىر عانا ءلاززات اسانوۆانى اقتاپ الۋعا 13 سوت وتىرىسى وتكەن.
«مەن ميليتسيادا شىن اتى- ءجونىمدى ايتتىم. كەيىن بىلگەندەي، وتىرىك ەسىممەن تىركەلگەندەر كوپ بولعان ەكەن. سول ءۇشىن مەنى دە ەش جەر وقۋعا قابىلدامادى. مەن سەكىلدى كوپشىلىگى جۇمىسسىز قينالىپ كەتتى. سونىڭ ىشىندە قۇربىم گۇلشات جولداسى قىدىر ەكەۋى قىزىلوردا وبلىسىنداعى اۋىلعا كەتتى. مەنىڭ باستىعىم - ۋكراينا ازاماتشاسى مەنى قىسىمنان امان الىپ قالدى. سونىڭ ارقاسىندا جۇمىسىم بولدى. كەيىن كەلگەن قازاق باسشىنىڭ الدىنا بارىپ «دۇرىستاۋ حاراكتەريستيكا بەرىڭىزشى» دەپ تالاي ءوتىندىم. ءبىراق ءبارى بەكەر بولدى. بالكىم وعان سولاي بولۋى ءتيىس دەپ ەسكەرتكەن شىعار. ءبىر قىزىعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە جاستار «باسشىمىز قازاق بولسىن» دەپ شىقتى عوي»، - دەدى كەيىپكەرىمىز.
قاندىقول جاندايشاپتاردىڭ قۇرساۋىندا ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، قاسقايىپ كەتكەن قازاقتىڭ قايسار دا نامىسشىل قىزى قازىر ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرعان. ول سوناۋ جىلدارى الاڭعا شىعىپ، ءوز تالابىن ايتۋعا تالپىنعانى ءۇشىن تاعدىردان دا تالاي تالكەك كورگەن. كەيىننەن «قارا تىزىمدە» بولعاندىقتان، ەش جەرگە جۇمىسقا قابىلدانباعان. امالسىز بازاردا ساۋداعا شىققان.
«وتباسىلى بولعان سوڭ باسقا ءومىر باستالىپ كەتتى. تۇرمىسقا 20 جاسىمدا شىقتىم، ەكى بالام بار. قىزىمدى ۇزاتتىم. كەلىنىم، 1-2 ايلىق نەمەرەم بار. كەيدە ورىسشا سويلەپ، باسقا قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەيتىن جاستاردى كورگەندە ءىشىم اشيدى. بۇنىڭ بارلىعى تاربيەدەن. بالا ەمەس، اتا- اناسى كىنالى. مەن الماتىدا قالدىم، 1 جىلدان سوڭ تۇرمىسقا شىعىپ، شامامىز كەلگەنشە ءۇي سالدىق. بىزدە قازاق مەكتەبىنەن ورىس مەكتەبى جاقىن بولاتىن. ءبىراق ءبىز بالامىزدى الىس بولسا دا قازاق مەكتەبىنە بەردىك. بالا قاي تىلدە وقىسا، سول تىلگە قىزمەت ەتەدى. بالاعا كىشكەنە كەزىنەن تاربيەنى بەرەتىن دە، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىتاتىن دا اتا- اناسى»، - دەدى انار راحىمجانوۆا.
قازىر ەلۋدى ەڭسەرىپ قالعان جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قاتىسۋشىسى ءومىرىنىڭ بالاۋسا كەزىندە الاڭعا شىعىپ، ۇلتىنىڭ قۇقىعى ءۇشىن وقۋدان قۋدالانعانىنا ءبىر ساتكە دە وكىنبەيدى.
«بىلەسىز بە؟ مەن وكىنبەيمىن. تەك ادامدارعا دەگەن كوزقاراسىم وزگەردى. مەن مۇمكىن وقۋ وقىپ، جوعارى ءبىلىم الا الماعان شىعارمىن. عالىم بولىپ، عىلىمعا ۇلەس قوسپاعان شىعارمىن. ءبىراق، مەن جۇرەگىمدەگى پاتريوتيزم وتىن ۇرپاقتارىما قالدىرا الدىم. مەن ەلىن، جەرىن ءسۇيۋدى ىسىممەن كورسەتە الدىم. جاقسى بالا تاربيەلەپ، ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرعان جاقسى وتباسىن قۇرا ءبىلدىم. ۇرپاعىمنىڭ الدىندا دا ءجۇزىم جارقىن. نەمەرەلەرىم بولاشاقتا جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە قايدا بولدىڭ دەسە، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ كەلۋىنە مەن دە ۇلەس قوسقانىمدى ماقتانىشپەن ايتا الاتىن بولدىم. مەن سياقتى قازاقتىڭ مىڭداعان قىزى بار. مۇمكىن ولار سۋرەتكە تۇسپەي قالعان شىعار. ءبىراق مەنەن دە ارى تاۋقىمەت كورىپ، دەنساۋلىعىن تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان ەتكەندەر قانشاما. ولاردىڭ بارلىعىنا قۇرمەتىم شەكسىز»، - دەدى انار راحىمجانوۆا.
اۆتور: گۇلميرا عوسمانالي