قىزىلوردادا «التىن بالىعى» بار وتباسى تۇرادى
قازىر ولاردىڭ اكۆاريۋمىندا سۋ جاندىگىنىڭ «التىن بالىق» دەپ اتالاتىن ءتۇرى دە بار. قازاقپارات ءتىلشىسى اكەلى- بالالى ناسرەددين جانە جاندوس باحمانوۆتاردىڭ اۋەس ىسىنە زەر سالدى.
بۇل ءىستى اۋەلى جاندوس قولعا العان ەكەن. العاشقىدا وعان قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەن ول بەرىدە سول ىسپەن ءوزى اينالىسۋدى قۇپ كورگەن. ونىڭ نەگىزى ماماندىعى - ينجەنەر-باعدارلامالاۋشى.
«مەن بۇل ىسكە بالا كەزىمنەن قىزىعاتىن ەدىم. وسە كەلە سول قىزىعۋشىلىعىمدى ىسكە اسىرعاندى قالادىم. بۇل ويىمدى اكەمە ايتتىم. قارسى بولعان جوق. وسىلايشا ءىسىمىزدى باستاپ كەتتىك. قازىر بىزدە ءۇش اكۆاريۋم بار. وندا سان ءتۇرلى بالىق تۇرلەرى كەزدەسەدى. ولاردى شەتەلدەن دە الىپ جاتامىز. قاجەتتى قۇرال- جابدىقتاردا سىرتتان جەتكىزىلەدى. ولاردىڭ اراسىندا جارىق بەرەتىنى، سۋدىڭ جىلىلىعىن ۇستاپ تۇراتىنى بار. بىزدە بالىقتىڭ ونعا جۋىق ءتۇرى بار. اتاپ ايتاتىن بولساق، باربۋس، گۋرامي، تەرنەتسيا سەكىلدى تۇرلەرى تۇشى نەمەسە اعىسى قاتتى ەمەس سۋلاردا ءومىر سۇرەدى»، - دەدى جاندوس.
جاندوستىڭ اكەسى - ناسرەددين اعامىز بۇل كاسىپپەن جاس شاعىندا ءبىراز اينالىسقان كورىنەدى. مەكتەپ بىتىرگەنشە اينالىسقان. جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەننەن كەيىن ودان قول ءۇزىپ قالىپتى.
«ءبىر اكۆاريۋمنىڭ سىيىمدىلىعى 165 ليتردى قۇرايدى. جانىنان قاراساڭ اكۆاريۋمنىڭ ۇلكەن ەكەنى كوزىڭە بايقالادى. ال قارسى الدىنان قاراساڭ، ول ونشا بىلىنە بەرمەيدى. ىشىندە كىشكەنە سۋ سەكىلدى كورىنەدى. فيزيكانىڭ بۇلجىماس بۇل زاڭى كوپشىلىكتى تاڭعالدىرىپ جاتادى. ءىسىمىزدى جۇرگىزۋ بارىسىندا سونداي زاڭدىلىقتاردىڭ بارلىعىنا نازار اۋداردىق»، - دەدى ناسرەددين باحمانوۆ.
ايتا كەتەرلىگى، اكۆاريۋمدى اكەلى- بالالى ناسرەددين مەن جاندوس وزدەرى جاسايدى. وعان قاجەتتى دۇنيەلەردى جەرگىلىكتى دۇكەندەردەن ساتىپ الادى. ولار ءبىر اكۆاريۋمدا بالىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى بىرگە ءومىر سۇرە بەرەتىنىن ايتادى. ولاردىڭ ءبىر- بىرىمەن ۇيلەسىمدىلىگى قانداي؟ بۇل ماقساتتا ارنايى كەستەپ جاساپ قويعان ەكەن. سونىڭ ناتيجەسىندە ولار ۇيىرىمەن تىرشىلىك ەتەدى. بالىقتار ۋىلدىرىق شاشاتىن ۋاقىتىندا ارنايى كۇتىم جاسالادى. ءاربىرى سۇزگى ارقىلى الىنادى. بولەك اكۆاريۋمعا جىبەرىلەدى. كىشكەنە شاباقتار جەتىلگەنشە سوندا بولادى.
اكۆارۋيمداردى بەزەندىرىلۋى دە ەرەكشە ەكەن. وندا جاساندى شوپتەردەن بولەك كادىمگى تابيعي شوپتەردى دە كەزدەستىرۋگە بولادى. جارىق، جىلۋدان وزگە، تەڭىز بالدىرلارى دا بار. نەگىزىنەن، اكۆاريۋمدى ايىنا ءبىر مارتە تازالاپ، زالالسىزداندىرسا، بالىقتاردى كۇنىنە ءبىر رەت تاماقتاندىرادى.
«بىزدە ەڭ كىشكەنە بالىق 5 ميلليمەتر، ال ەڭ ۇلكەنى شامامەن 8-9 سانتيمەتردى قۇرايدى. ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ەكى جارىم جىلدان باستاپ 22 -جىلعا دەيىن سوزىلادى»، - دەدى ناسرەددين باحمانوۆ.
بۇل وتباسىنىڭ كەيبىر تۋعان- تۋىسقاندارى دا اكۆاريۋمدە بالىق اسىرايدى. ولار ءۇشىن ءاربىر قۋانىشتى كۇنى ءبىر- بىرىنە «التىن بالىق» سىيلاۋ داستۇرگە اينالعان. ءتىپتى شەت مەملەكەتتەرگە نەمەسە ەلىمىزدىڭ ار ايماعىنا ساپارلاپ بارعاندا ادەيىلەپ بالىق ساتىپ الاتىن كورىنەدى. تاعى ءبىر تاڭعالارلىق دۇنيە - سۋدا جۇزگەن بالىقتار ءوز يەسىن وتە جاقسى تانيدى. ولار تاماقتاناتىن كەزدە بارلىعى ءبىر جەرگە جينالادى. ەگەر اينەكتىڭ سىرتىنان وزگە ادام قاقسا، الگى بالىقتار شوشىپ، ارمەن قاراي قاشىپ كەتەدى.
ال، جاندوستىڭ اينەكتى تىرسىلداتقانى سول ەدى بارلىعى ءبىر جەرگە توپتاسا قالدى. اكۆاريۋمنىڭ ادامعا پايداسى كوپ.
سۇحبات بارىسىندا بۇعان ءبىز دە كوز جەتكىزدىك. باس- اياعى ءبىر ساعات ىشىندە سۋدا جۇزگەن بالىقتارعا قاراپ تۇرىپ، سول كۇنگى شارشاعانىمىز سەيىلىپ، ءبىر ۋاقىت تىنىعىپ العانداي بولدىق.
«پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، اكۆاريۋمدىق بالىقتار كۇيزەلىستى ءتۇسىرىپ، ادامنىڭ جالپى پسيحيكالىق جاعدايىنا وڭ اسەر ەتەدى. ادەمى بەزەندىرىلگەن اكۆاريۋمنىڭ الدىندا جارتى ساعات وتىرسا، ىشكى تولقىنىستار، جۇيكە قوزۋلارى، اگرەسسيا باسىلادى. سونداي-اق، ول كۇيزەلىستەردى كەتىرىپ قانا قويماي، جاعىمدى ەموتسيالاردىڭ نەگىزى بولا الادى. وسىلايشا جۇمىسقا قاجەتتى جايلى اتموسفەرانى تۋدىرادى. ودان بولەك، اكۆاريۋم كوزدىڭ تىنىعۋىنا دا وڭ اسەرىن تيگىزەدى. ءارى- بەرى جۇزگەن بالىقتاردى تاماشالاي وتىرىپ، بىردە جوعارى، بىردە تومەن قاراعاندا، كوزدىڭ بۇلشىق ەتتەرى ەرىكسىز جۇمىس جاسايدى»، - دەدى جاندوس باحمانوۆ.
سونداي-اق، اكۆاريۋمدى اۋىرىپ جاتقان ادامنىڭ جانىنا قويساڭىز، سىرقاتتىڭ كوڭىلى تىنىشتالادى. ونىڭ ىشىندەگى سۋ بۋعا اينالىپ، اۋانى ىلعالداندىرادى. بۇل، اسىرەسە، كوپ پاتەرلى تۇرعىن ۇيدەگىلەر ءۇشىن اسا قاجەت دۇنيە. ال، بالالار پسيحولوگتارى بەلسەندى، شۋلى نەمەسە قورقاق بالانىڭ بولمەسىنە بالىعى بار اكۆاريۋمدى قويعاندى ءجون كورەدى. وسىلاي ەتسەڭىز، ءبىر جاعىنان تۇندە شام جاعىپ اۋرە بولمايسىز ءارى ءۇيدىڭ ديزاينى دا سىرت كوزگە ادەمى كورىنەدى.
«بالىقتاردى ءوسىرۋ تۋرالى العاشقى دەرەكتەر ەگيپەت جانە اسسيريامەن بايلانىستى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IX عاسىردا ۆاۆيلوننىڭ ساۋلەتشىلەرى باقتاردا بالىقتارى بار اشىق ساندىك توعانداردى جاساي باستاعان. ولاردى ءوسىرۋ ارقىلى عىلىمي نەگىزدەگى اكۆاريۋميستيكا قىتايدا پايدا بولدى. بۋددالىق موناستىرلاردا ەڭ العاش رەت التىن بالىقتار ءوسىرىلدى. ال، العاشقى اكۆاريۋمدار ەل اراسىنا 1841 -جىلدارى تاراي باستادى»، - دەدى اكەلى- بالالى ناسرەددين مەن جاندوس.
اعىلشىن عالىمى ن. ۆارد 1829 -جىلى شىنى ىدىستا وسىمدىكتەردى ءوسىرىپ، كەيىن التىن بالىق پەن ۆالليسنەريا وسىمدىگىن تۇڭعىش رەت بىرگە وتىرعىزادى. سودان بەرى ول قازىرگى كەزدە قولدانىلاتىن اكۆاريۋمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولىپ سانالادى.