تاۋەلسىزدىك ساعاتى قالاي سوقتى
بۇنداي سۇراققا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ: «بۇل كۇننىڭ ودان اناعۇرلىم ماڭىزى ۇلكەن مازمۇنى بار. ول تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستىڭ نۇكتەسىن قويۋمەن بىرگە، ونىڭ باستالعان كۇنى دە بولدى. بۇگىن ءار قازاقستاندىق ونى ءوزىنىڭ جەكە تاۋەلسىزدىگى مەن تابىستى كۇنى ەسەبىندە مەرەكەلەي الادى» دەپ جازعانى بار.
تاۋەلسىزدىكتى سەزىنۋدىڭ باقىتى
تاريح كوشى ۇزاق. بۇعان دەيىن دۇنيە ساحناسىندا ءتۇرلى قاۋىمدار، ءتۇرلى ۇلىستار، ءتۇرلى مەملەكەتتەر بيلىك قۇرعانى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبارى بىردەي تىزگىنىنەن شاشاۋ شىعارماي، بيلىگىن ءوز قولىندا ءالى ۇستاپ وتىرعان جوق. ءتىپتى ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان زامانىمىزدا تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ ەندىگى كەزەگى كىمگە كەلەتىنىن ايتا المايسىز.
تاۋەلسىزدىك الۋ كەز- كەلگەن ەل ءۇشىن ەندى تىم كۇردەلەنىپ كەتتى. كەيدە ويلاساق ەندىگى ۋاقىتتا بۇنداي باقىت ەشبىر ۇلتقا بۇيىرمايتىنداي. ەندەشە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسقان قادامىن كوزبەن كورىپ، ازاتتىقتىڭ اقيقاتىن سەزىنىپ، بوستاندىقتىڭ اۋاسىن جۇتقان ءبىزدىڭ بۋىن - ناعىز باقىتتى ۇرپاق. ءبىزدىڭ تولقىننىڭ ماڭدايىنا تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى بولۋ جازىلىپتى.
قازاقستان حالقى سان عاسىرلار بويى بابالار ارمانداعان ازاتتىق تويىن، تاۋەلسىزدىك كۇنىن بيىل 27 ى رەت قارسى الىپ وتىر. شيرەك عاسىر ىشىندە تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە تىندىرعان ىستەرىمىز دە از ەمەس. وڭىرگە عانا ەمەس، الەمگە تانىلدىق. دۇنيەدەگى كۇللى ەلدەرمەن بايلانىس ورناتىپ، تەرەزەمىز بارشا مەملەكەتپەن تەڭەستى. بۇل دا سول تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى. ەندەشە، ەگەمەن ەل اتانعان قازاقستان ءۇشىن قانداي دا بولماسىن مەرەكەنىڭ، مەيرام مەن تويدىڭ اتاسى - تاۋەلسىزدىك كۇنى ەكەندىگى داۋسىز ءارى بۇل سولاي بولۋى دا ءتيىس.
«اپاتتىق جاعدايدا ورناعان تاۋەلسىزدىك...»
ايتسە دە، وسى ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى قازاققا وڭاي كەلدى دەگەنگە ساياتىن پىكىر ايتاتىندار دا جوق ەمەس. بۇل راسىندا دا سولاي ما؟ سوندىقتان «تاۋەلسىزدىك قانداي جاعدايدا ورناعان ەدى؟ » دەگەن سۇراققا كوز جۇگىرتىپ الساق.
ءدال وسى جايىندا ەلباسى ن. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازعان ەدى: «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ۇلى شەجىرەسى ءبىرقاتار تاريحي كەزەڭدەردەن تۇرادى: 1990 -جىلدىڭ ءساۋىرى - رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى لاۋازىمىن تاعايىنداۋ، 1990 -جىلدىڭ قازانى - قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا، 1991 -جىلدىڭ تامىزى - سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋى جانە رەسپۋبليكالىق ەگەمەن التىن-ۆاليۋتا قورىن قۇرۋ، 1991 -جىلدىڭ جەلتوقسانى - العاشقى بۇكىل حالىقتىق پرەزيدەنتتىك سايلاۋ، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ جاڭا اتاۋى تۋرالى شەشىم قابىلداۋ، 16 -جەلتوقسان - «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدى قابىلداۋ، 1993 -جىلدىڭ 15 -قاراشاسى - ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتانى جانە قارجى جۇيەسىن ەنگىزۋ. جەكە مەن ءۇشىن ءىس جۇزىندە وسىناۋ ىرعاقتى كەزەڭنىڭ ءاربىر كۇنى ۇمىتىلماق ەمەس».
«وسىلايشا، ءبىز اپاتتىق جاعدايدا تاۋەلسىزدىكتى ورناتتىق. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى رەتىندە مەن سىرتقى ساياسي قىزمەتتىڭ جاڭا باعىتتارىن بەلسەندى دامىتتىم. مەنىڭ اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى دج. بەيكەرمەن، ۇلىبريتانيا پرەمەر- ءمينيسترى دج. مەيدجورمەن، اۆستريا كانتسلەرى ف. ۆرانيتسكيمەن، گەرماندىق ساياساتكەرلەر - ۆيتسە- كانتسلەر، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى س. گەنشەرمەن جانە قارجى ءمينيسترى ت. ۆايگەلمەن، اۆستراليا مەن يراننىڭ سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆولارى باسشىلارى گ. ەۆانسپەن جانە ا. ۆەلاياتيمەن، سينگاپۋردىڭ اعا ءمينيسترى لي كۋان يۋ- مەن، سونداي-اق ماسكەۋدە تىركەلگەن ا ق ش- تىڭ، ۇلى بريتانيانىڭ، قىتايدىڭ، بولگاريانىڭ جانە ءبىرقاتار وزگە ەلدەردىڭ ەلشىلەرىمەن، شەتەلدىك بيزنەس وكىلدەرىمەن كەزدەسۋلەرىم بولدى. مەن تۇركيا مەن ۇلىبريتانياعا العاشقى رەسمي ساپارلار جاسادىم. ءىس جۇزىندە، وسى وقيعالاردىڭ ءبارى ءوز تاۋەلسىزدىگى جولىمەن بارا جاتقان قازاقستاننىڭ وزىندىك حالىقارالىق تۇساۋكەسەرى ىسپەتتى بولدى»، - دەپ ەسكە الادى ن. نازاربايەۆ.
ءيا، ەلباسى بۇل جەردە قازاق ەلىنىڭ الەممەن مويىندالۋىنا قاتىستى ۇلكەن كۇرەس جايىندا عانا ايتىپ وتىر. ال ەلدىڭ ىشكى احۋالى، ونىڭ مەملەكەت بولىپ تىك تۇرىپ كەتۋى - ءتىپتى بولەك اڭگىمە- ءتىن. كسرو قۇلدىراعاندا جەتپىس جىل بويى تەك ءبىر ورتالىقتىڭ ايداۋىمەن جۇرگەن ەلدىڭ ءوز تىزگىنىن قولىنا الۋى شىندىعىندا اپاتتىق جاعدايدى كوز الدىعا كەلتىرەر ەدى. سوندىقتان «اپاتتىق جاعدايدا ورناعان تاۋەلسىزدىكتىڭ» ءاربىر قادامىنا ءۇڭىلىپ شىعۋ، تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتۋمەن بىردەي.
ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك اتتى كيەلىمىز بىزگە ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى الاش ارىستارىنىڭ قانىمەن، جىلدار بويى بوداندىقتان ارىلۋدى اڭساعان اعا ۇرپاقتىڭ جانىمەن، ودان قالسا 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىندا الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ەرىك- جىگەرى، كوز جاسىمەن كەلدى. ءتىپتى باسقاسىن بىلاي قويىپ، جوعارىداعى ن. نازاربايەۆ ەسكە الىپ وتىرعان ۇلكەن وقيعالارعا تولى بولعان 1991 -جىلدىڭ قيىنشىلىقتارىنىڭ ءوزى دە ءبىر توبە ەمەس پە؟
تاۋەلسىزدىك زاڭىنىڭ اۆتورى - ۋاقىت...
1990 -جىلدارداعى تولاسسىز وقيعالاردىڭ ءبارى ۇلكەن ءبىر بەلەستى سىلتەپ، «تاۋەلسىزدىك ساعاتى سوقسا ەندى سوعاتىن شىعار...» دەپ تۇرعان كەز بولاتىن. الايدا، ونداي ساعاتتىڭ ءساتى دە ءوز ۋاقىتىندا عانا سوعىلۋى ءتيىس-تىن. ال بۇنىڭ قالاي بولعانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن بەلگىلى قالامگەر، مەملەكەت قايراتكەرى ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» اتتى ەستەلىگىنە جۇگىنگەندى ءجون كوردىك.
«جاڭا تاعدىرىمىزدىڭ التىن ارقاۋى بولىپ تابىلاتىن تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭىمىزدى قابىلدايتىن كۇن دە جەتتى. 15 -جەلتوقسان. پارلامەنت ءۇيىنىڭ ۇلكەن زالى. توردە - ەلباسى. مىنبەدە - جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى سۇلتان سارتايەۆ. قىسقاشا بايانداما بىتكەن بويدا سۇراقتار قارشا بورادى. سونىڭ بارىسىندا-اق بولاشاق ساياسي شايقاستىڭ قانداي شەپتەردە وتەتىندىگى بايقالىپ قالدى. «كىمنەن جانە نەدەن تاۋەلسىز بولماقپىز؟ جەتپىس جىل بويى جەلكەلەپ كەلگەن رەسەيلىك يمپەريا ۇلگىسى بويىنشا قازاق يمپەرياسىن قۇرۋعا ارەكەتتەنىپ جاتقان جوقپىز با؟». ەڭ ءبىر اققاپتال كانىگى دەپۋتاتتىڭ اۋزىنان شىققان وسى ءبىر ساۋالدان- اق قارسىلاسۋشى كۇشتەردىڭ ارعى كومەيىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى.
تامىز وقيعاسى تاعدىرىن شەشىپ قويعان ك س ر و- نى ساقتاپ قالامىز دەگەنگە سەنەتىندەر ءالى بار ەكەن. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى كوكسەپ كەلە جاتكان ەل ەكەندىگىن اتىمەن بىلمەيتىن، بىلسە دە قۇلاققا ىلمەيتىن، ءتىپتى تابيعاتتا مۇنداي ماسەلە بولۋىن ۇلكەن جاڭساقتىق دەپ قارايتىن توڭمويىندىق ءالى دە كۇشتى ەكەن. قويىلعان تاعى ءبىر ساۋالدىڭ ارعى استارىندا ودان دا باتپان ءزىل جاتتى.
«ءبىزدىڭ پارلامەنتىمىز تاعدىر- تالايىن شەشەتىن كۇردەلى ماسەلەنى تەزدەتۋگە نەگە قۇمار؟ ءبىز مۇندا مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسىن شەشەمىز، ەرتەڭ 17 ميلليون ادامنىڭ باقانداي جارتىسى باسقا جات مەملەكەتتە قالىپ كويماي ما؟». بۇل - ۇرەيلى كىسىنىڭ ەمەس، ۇرەيلەندىرگىسى كەلەتىن كىسىنىڭ ساۋالى.
ءۇشىنشى ساۋال بۇدان دا ارىرەك سىلتەيدى: «مۇنىڭ سالماعىن ارتتىرۋ، ەلەۋلى ەكەنىن ايعاقتاۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزگەن ابزال ەمەس پە؟». وسىدان-اق ول كەزدەگى قوعامدىق اۋا رايدىڭ قانداي ەكەندىگىن اڭعارا بەرۋگە بولادى. ەگەمەندىك مالىمدەمەسى قابىلدانعاننان بەرگى وقيعالار پارلامەنتشىلەرىمىزدى اككىلەندىرە تۇسكەنمەن، تاۋەلسىزدىك تۋرالى ماسەلەنى وتكىرلەندىرە تۇسكەنمەن، ونى زاڭداستىرۋدىڭ جولىن جىڭىشكەرتە دە تۇسكەن-دى.
مۇنداي جاعدايدا جاپا- تارماعاي شابۋىلمەن جەڭىسكە جەتۋ قيىن ەدى. ءتاسىلقويلىعى جاعىنان ءارى كۇردەلى، ءارى نازىك ارەكەتتەر كەرەك ەدى. وبالدارى نە كەرەك، سول كەزدەگى پارلامەنتتە بولعان ارىپتەستەرىمىز سول شەڭبەرلىك بيىگىنەن شىعا الدى. تەك شابۋىلداۋشىلىققا عانا ەمەس، قورعاۋشىلىققا دا ەداۋىر جەتىسىپ قالىپتى. بار كۇشتى جالپى تالقىلاۋ تۇسىندا سارپ ەتپەي، ەڭ شەتىن باپتاردى جەكە تالقىلايتىن كەزگە دە ىركە الىپتى...
ونىڭ ۇستىنە، ەل تاعدىرى شەشىلەر ساعاتتا ءارقايسىسى ءار تاۋدىڭ ارقارى بولىپ كالعان ازاماتتارىمىز ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي ىنتىماقتى مىنەز تانىتتى. سالىق زيمانوۆ، سۇلتان سارتايەۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، شەرحان مۇرتازا، جابايحان ءابدىلدين، ومىربەك بايگەلدي، ماناش قوزىبايەۆ، ومىربەك جولداسبەكوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆ، بالعابەك قىدىربەك ۇلى، ساۋىق تاكەجانوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، كامال سمايىلوۆ، قۋانىش سۇلتانوۆ...
ساناپ تاۋىسا المايسىڭ. سول كەزدەگى پارلامەنتتە باستارى قوسىلعان ەلدىڭ بارلىق ەستيار ازاماتتارى.. . ءبىرىنىڭ كومەيىن ءبىرى ايتپاي ءبىلىپ، قاپى جىبەرمەۋگە تىرىسىپ باقتى. ەكى كۇنگە سوزىلعان تالقىنىڭ اسا ءبىر شيەلەنىستى تۇسىندا دەپۋتات الەكساندر الەكساندروۆيچ كنياگينينگە: «زاڭدى قولداۋ كەرەك... مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك - قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى ارمانى. قازاق جەرىن مەكەندەگەن ءبىز، قازاق ەمەس حالىقتار، ءبارىمىز بىردەي سول نازىك سەزىمگە ءارقاشان ءوز سەزىمىمىزدەي قۇرمەتپەن قارايىق» - دەپ، ورەكپىپ باققان كوپتەگەن ارىپتەستەرىنە باسۋ ايتۋعا تۋرا كەلدى.
بىلە بىلگەن كىسىگە بۇل تاۋەلسىزدىك تەك قازاقتارعا عانا كەرەك ەمەس ەدى. بۇنداي زاڭ ءدال سول كۇندەرى قازاقستاندى مەكەندەيتىن بارشا ۇلتتاردىڭ ۇل- قىزدارىنا كەرەك ەدى. جان- جاققا ءبولىنىپ، جاعالاسىپ كەتىپ، قاي شاڭىراقتىڭ دا باسىنا قاۋىپ توندىرمەۋ ءۇشىن، سول ەكى ۇداي كەزەڭدە تاعدىر مەن تاريحتىڭ پارمەنىمەن نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىندەي قالتىلداق كەڭىستىكتە كۇن كەشىپ جاتقان جانداردىڭ ءبارىنىڭ دە ەرتەڭگى كۇندەرىنە سەنىمدى بولۋلارى ءۇشىن قازاقستاننىڭ تەزىرەك حالىقارالىق كۇقىق سۋبەكتىسى بولعانى كەرەك ەدى.
تەك سونداي جاعدايدا عانا 17 ميلليون حالىق ەرتەڭ قاي كەمەنىڭ قۇيرىعىنا جارماسامىز دەگەن الا كوڭىلدىككە ۇرىنباي، بارىمىزگە ورتاق داعدارىستار كەزەڭىنەن قالاي شىعامىز دەپ، بىرلەسە ارەكەت جاساي الار ەدى.
وتپەلى كەزەڭنىڭ جەلدەي شالقىعان جەلپىلدەك اۋاندارىنا بەرىلمەي، ەڭ الدىمەن، الگى ءبىر مۇمكىندىكتى زاڭداستىرىپ الۋدىڭ قاجەتتىرەك ەكەندىگىن تۇسىنە الاتىن ازاماتتار قاي تاراپتا دا جەتكىلىكتى بولدى. سونىڭ ارقاسىندا 1991 -جىلدىڭ 16 -جەلتوقسان كۇنى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ باسىم داۋىسپەن قابىلداندى. سول كەزدەگى ءبىر ارىپتەسىم ۆيكتور بوريسوۆيچ ۆودولازوۆ جۋىردا: «ءالى ەسىمدە، ون ەكى دەپۋتات وعان قارسى داۋىس بەرگەن. جاسىراتىنى جوق، سونىڭ ءبىرى ءوزىم ەدىم... ول كەزدە مەنىڭ قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىم از ەدى. ەكونوميكامىز كەۋدەسىن كوتەرە الماي، جەر باۋىرلاپ جاتتى. ناقتى مەملەكەتتىك تۇرعىدا ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاسپاعان كەز ەدى. الايدا ءمۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا قۇبىلىس ەكەن. ءبىر- ەكى جىلدان كەيىن وڭ وزگەرىستەر بايقالا باستادى. سوعان ساي مەن دە بۇرىنعى كوزقاراسىما ەزگەرتۋلەر ەنگىزدىم»، - دەپتى.
تاۋەلسىزدىك الماتىداعى دەموكراتياشىل جاستار ەرەۋىلىنىڭ بەس جىلدىعىنا ءبىر كۇن قالعاندا جۇزەگە استى. ءيا، بۇل زاڭنىڭ نەگىزگى اۆتورى ۋاقىت ەدى... جەلتوقسان وقيعالارىنان سول تاۋەلسىزدىك كۇنىنە دەيىن قازاقستانداعى احۋالدى ورنىقسىزداندىرۋعا تىرىسقان قانشاما ساياسي بەيپىلدىك پەن بەيباستاقتىقتارعا كۋا بولمادىق دەسەڭىزشى...» دەپ جازادى ءابىش كەكىلبايەۆ.
تۇيىندەي ايتساق، ءبىز عاسىرلار بويى قانشاما ۇرپاقتىڭ ارمانى بولىپ وتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ مۇراتىنىڭ جۇزەگە اسقان زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز.
ەندىگى كۇنى ىرگەتاسى ساپالى قالانعان مەملەكەتىمىزدىڭ شاڭىراعى شايقالماي، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرلى تۋى ماڭگىگە جەلبىرەي بەرەتىنىنە كۇمان جوق. ويتكەنى، قازاق دەپ سوعار جۇرەگى بار ءاربىر الاش بالاسىنىڭ جۇمىلاتىن تۇسى، ەشبىر تايسالمايتىن ءىسى دە وسى تاۋەلسىزدىك بولۋى ءتيىس. ەندەشە، ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋى جەلبىرەگەن كۇن قۇتتى بولسىن، اعايىن!