تاكەن ءالىمقۇلوۆ. تەلقوڭىر- اڭگىمە
**
تەلقوڭىر- اڭگىمە
جولاۋشىلاپ كەتكەن اكەسىن ويلاعاندا، سۇگىر شەرتىپ وتىرعان دومبىراسىنان جاڭىلىپ قالدى. اكەسىنىڭ كىرجىڭدەيتىن تۇسى كۇيدىڭ وسى جەرى ەدى. سۇگىر: «ءسىرا، كۇيىم دۇمبىلەز بىلەم؟!» - دەپ دومبىراسىن كەرەگەگە سۇيەپ قويدى. وعان وسى كۇيدىڭ باسى ۇنايدى. دىرىلدەي دوڭگەلەنەتىن بۋناق قۋالاي سوققان قوڭىر جەلدى ەلەستەتسە، قايىرماسى سول جەلدىڭ ۋىلدەگەن ۋھىلىنە ۇقسايدى. وكىنىشتىڭ ءلاززاتى جۇرەكتى الديلەيدى. بۇل كۇيدىڭ باسىن سۇگىر تۇڭعىش پەرزەنتى شەتىنەگەندە، كوپ ايدان سوڭ شىعارعان- دى. اياعى اياقتالماي قالعان- دى. بۇعان جاس اكەنىڭ بوپە قادىرىنە قۇنىعا قويماعانى دا سەبەپ بولعان ءتارىزدى. بۇگىن سول شالا- جانسار دۇنيەسىن قايتادان يلەۋمەن بولدى. ءبىراق قانشاما قۇبىلتسا دا، ءدىرىل قاققان قۇلاق كۇيىنەن ارعى جاعى اسەر بەرمەدى.
تۋاشاق تۇتاس كۇيدەن كۇدەر ۇزگەن سۇگىر شارۋا جايىن ويلاپ كەتتى. ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەتىن قاڭباقتاي كوشپەلى تامالاردىڭ جازعى جايلاۋعا جارىعانى بيىل عانا. قاراتاۋدىڭ توزاڭدى باۋرايىمەن سالىستىرعاندا، وسىناۋ قوڭىر - جەردىڭ جانناتى. بۇيرات بارحاندار- دىڭ اراسى - تەپسەڭ بەتكەيلەر. ويدىم- ويدىم جازىققا كەتپەن ۇرساڭ، سۋى شىلقىلداپ شىعا كەلەدى. كوك مايسانىڭ بوياۋى كون ەتىكتى كوك ەتىككە اينالدىرادى. بۇل جاقتىڭ جۋسانى دا، يزەنى دە، بيدايىعى دا، ەركەگى دە، كودەسى دە ەرەسەن كۇشتى. بۇل ءوڭىر جەتىقوڭىر اتالادى. سۇگىردىڭ اۋلى - وسىنىڭ بىرىندە.
شىلدەدەن شىقپاي جاتىپ، ءتورت تۇلىك شەتىنەن تۇلەپ، تۇگى مايلانىپ كەتەدى. كوشى- قونعا قارشادايىنان ۇيرەنگەن سۇگىر سوناۋ قاراتاۋ اتىرابىنان ايعا جۋىق جىلىستاپ كەلگەنىنە وكىنبەيدى، جاز شىركىننىڭ وتكىنشىلىگىنە وكىنەدى. «جەتى- قوڭىرداي جەر ۇجماعىندا كۇز بولماي، قىس تۇسپەي، سارى جاز سالداي شالقي بەرەر مە ەدى، داريعا!» - دەپ ارماندايدى.
قوڭىردىڭ قىمىزىن ءىشىپ، قۋىرداعىن جەگەن ادام - جەلىككە جەڭسىك. ءار اۋىلدا كۇن سايىن دۋمان بوپ جاتاتىنى دا سوندىقتان. ەرتەڭ جوق بۇرسىگۇنى ءۇشىنشى قوڭىردا تاراقتىلاردىڭ تويى بولماقشى دا. سول ەسىنە ورالعان سۇگىر دومبىراسىن قايتادان باپتاۋعا كىرىستى. باپتاعاندا، ماشىق كۇيلەر جاتتىعۋ تىلەمەيدى. «ىلمەنى»، «ىڭعاي توكپەنى»، «بوزىنگەندى»، «توعىز تاراۋدى» ۇيقىدان ويانا ساپ تارتۋىنا بولادى. ىقىلاستىڭ كۇيلەرى ءوز الدىنا. بۇل وڭىردە سۇگىرگە تەڭ كەلەتىن دومبىراشى جوعى جانە ايان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سۇگىر كونەتوز كۇيدى جاڭعىرتپاق بولادى. ءبىراق كۇي توگىلىپ كەتپەي، كۇرمەلە بەرەدى. كوكەيدىڭ كۇيتتىلىگى جەتىسپەي جاتىر. بالدەنەيىن دەسە، ءبال جوق. نازدانايىن دەسە، ناز جوق. وكىنەيىن دەسە، وكىنىش جوق. شولاق كەلگەن قىزىل- قوڭىر دومبىرانى ءارى سابالاپ، بەرى سابالاپ، ءارى شەرتىپ، بەرى شەرتىپ، ماندىرتا الماي قويدى.
سۇگىر: «قوي، ءبىر كارى بولار»، - دەپ تىسقا شىقتى. اۋىلدىڭ جانىندا سارى شاعىل بار ەدى. سوعان شىعىپ، شالعايعا كوز تىگىپ: «اكەي بۇگىن دە كەلمەدى- اۋ؟ كۇن كەشكىردى عوي»، - دەپ كەرىلدى. شەگىر كوزى كورەگەن- ءدى. بۇيرات- بۇيراتتارداعى اۋىل- داردىڭ ءتۇتىنىن، توبەگە شىققان ادامدارىن، قىبىرلاعان مالدارىن كورىپ تۇردى. ءبىر كەزدە شەتكى بۇيراتتان تۇيە جەتەلەگەن اتتىلى استى. سۇگىر پۇشپاق بوركىن باتار كۇنگە قيعاش توسىپ: «اكە پاقىردىڭ وتىرىسىنا ۇقساي ما، قالاي؟ « - دەپ قويدى. بىرتە- بىرتە جولاۋشى انىق اڭعارىلا باستادى. اكە- ءنىڭ ءوزى!
«بايلىق شىركىن نە ىستەتپەيدى؟ اۋىزتامىرى تۇيە بەرىپتى- اۋ! باياعى ءوز اتاعى عوي!» - دەپ ويلادى. سۇگىردىڭ اكەسى ءبىر ۋاقىتتا كىدى بۇرىلىپ، قيعاشتاپ كەتتى. «شىعىرلى قۇدىقتاعى دوسىنا بارا جاتىر. قىرسىق شال سىرقىندى دوسىنا قىر كورسەتپەك!» - دەپ ءتۇيدى. وسى ساتتە ونىڭ ارت جاعىنان قۇرعاقسىعان داۋىستار ەستىلدى. بەس- التى كىسى كەلە جاتىر. بىرەۋى قول بۇلعاپ شاقىرادى. سۇگىر اسىعىپ- اپتىعا قويمادى.
- ءاي، تومەن تۇسسەڭشى. شاعىلعا ءبىز شىعا المايمىز، - دەدى بىرەۋى قامشىسىن وقتاپ. جولاۋشىلاردىڭ تۇرپەتى الەم- تاپىرىق. الىستان جولسوقتى بوپ كەلگەنى كورىنىپ تۇر. اتتارىنىڭ ساۋىرى كوبىك. كوكىرەگى قىرىل قاعادى.
- بۇل كىمنىڭ اۋلى؟ - دەپ سۇرادى جاڭاعى قامشى وقتاۋشى. سۇگىر ءجونىن ايتتى.
- ە، الگى دومبىراشى سەن ەكەنسىڭ عوي، - دەپ ەكىنشى بىرەۋى كوزىمەن ءسۇزىپ ءوتتى. مەنسىنبەگەن سىڭايدا ما، قالاي؟ دومبىراشى شامدانا باستاعاندا، ءۇشىنشى بىرەۋى:
- مىنا جىگىت ءمىليسا ناچالنيگى، - دەپ اققۇبا اشاڭ جىگىتتى نۇسقادى.
- اۋىل وسى. تۇسىڭىزدەر، - دەدى سۇگىر سەلقوس قالىپتا. ول ءوز ۇيىنە ءتۇسىردى. تامانىڭ جالپاق وتاۋىنىڭ بويى الاسا دا، ءىشى كەڭ ەدى. جولاۋشىلار قۇلاي- قۇلاي كەتتى. ميليتسيانىڭ باستىعى تورگە قۇلادى.
- بەلدىگىمدى شەشىپ، تاپانشامدى باس جاعىما ءىلىپ قويشى، - دەدى ول كەسپەلتەك قاراسۇرعا. اتقوسشىسى وسى كەسپەلتەك ەكەنىن سۇگىر بىردەن بولجادى.
- قاي جەردەن شىقتىڭىزدار؟ - دەپ سۇرادى ول كىسىلەرگە جاستىق تاستاپ جاتىپ. بۇلاردىڭ ديلىسى اتقوسشى ەكەن. ول جولعا ەكى تۇنەپ، سۋىت كەلگەن بەتى وسى ەكەنىن ايتىپ ءوتتى.
- بۇگىن قاي ارادان اتتاندىڭىزدار؟
- قوسارالدان!
- وندا سىزدەرمەن سويلەسۋگە بولمايدى. تاڭەرتەڭ اڭگىمەلەسەرمىز، - دەپ سۇگىر تىسقا شىعىپ كەتتى. سۋسىن ادا بوپ قالعان ەكەن. كورشى اۋىلعا ادام شاپتىرىپ، ءبىر مەس قىمىز الدىردى. بۇل ەكى ارادا سۋسىن سۇراعاندارعا: «ءسال- ءپال شىداڭىزدار، سىزدەردى شاي شيراتپايدى، قىمىز شيراتادى»، - دەپ جۇبانىش ايتتى. ىمىرت ۇيىرىلگەندە قوناقتار ءبىر- ءبىر زەرەننەن قىمىز ءىشىپ، قايتا قيسايدى. سۇگىر مەستى كەرەگەگە ءىلىپ، تەگەش- تەگەندى قاسىنا قويدى دا، ءوزى ايەلىن ەرتىپ، قاراشاڭىراققا كەتتى.
- ويانعان سايىن جۇتا بەرسەڭدەر، جازىلاسىڭدار، - دەپ پىسىقتادى. بەل شەشىپ جايعاسقان قوناقتارعا «سىزدەردەن» گورى «سەندەردى» لايىق كوردى.
سۇگىردىڭ ايتقانى تۋرا كەلدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قوناقتار كادىمگىدەي تىڭايىپ شىقتى. ءبىرىن ءبىرى قاعىتىپ، ازىلدەسە باستادى. ميليتسيانىڭ باستىعى:
- سۆولوچ، قالاي سىرەسكەن! - دەپ ءوزىنىڭ تىزەسىن ءوزى توقپاقتادى. ونىڭ وڭ جاعىنداعى شۇڭىرەك كوز قارا: - اتقا شاۋىپ كورمەگەن نوقايدىڭ تىزەسىنە سۇيەل بايلانعان عوي، - دەپ كەڭكىلدەپ الدى. سۇگىر ىشىنەن: «مىناۋىڭنىڭ بازىنالىعى باسىم جاتىر عوي. ەكەۋىنىڭ قايسىسى زور، ءا؟» - دەپ داعداردى. ول ەكەۋىنىڭ اجارى مەن كيىمىنە الما- كەزەك قارادى. شۇڭىرەك كوز قاراسى نوعايشا كيىنگەن. قۇس مىلتىعى تۇسىندا ءىلۋلى. اشاڭ اققۇباسى شىتىرداي ورىسشا كيىنگەن. تاپانشاسى بەلىنە بايلاۋلى. «ارينە، تاپانشالىسى مىقتى، - دەپ ويلادى سۇگىر. - وندا قۇسمىل- تىقتىسىنىڭ باسىنۋىنا جول بولسىن؟!» قاسىنداعى ادامدارعا زەر سالىپ شىقتى.
بىرەۋى جەز مۇرت سارى. بىرەۋى بۇجىر قارا. كيىمدەرىنىڭ بىرەۋى قالاشا دا، بىرەۋى دالاشا. ءبىراز بولجامنان كەيىن: «بۇلارى اۋىلدىڭ اتقامىنەرلەرى شىعار. قاراتاۋدىڭ كادۋىلگى قايىساياق قۋلارى عوي» دەپ قويدى. ول قىرشا كيىنگەن اتقوسشىنى ءبىر ىعىتى كەلگەندە سىرتقا شىعارىپ اكەتتى. اناداي جەرگە بارىپ، جۇرەلەپ وتىردى.
- جاقسى جىگىت، قوناقتاردىڭ جاي- جاپسارىن ءتۇسىندىرشى؟
- ءبارى دە قىزمەت ادامدارى. وسى ەلدى تۇگەل ارالاماق. بۇگىننەن باستاپ كورە بەرەسىز، وتاعاسى!
- ءوزىڭ كىمسىڭ؟
- جول باستاۋشىمىن. تۇراعىم توبەتتە. سوڭىرا قالاعا قايتاردا اۋلىمنىڭ جانىنا جىرىلىپ قالامىن. قالا جاققا وزدەرى دە جەتەدى.
- تىك جاعالى نوعاي بەشپەنتتىڭ كىم؟
- مالدىڭ ەسەپ- قيسابىن الاتىن ادام.
- ناشاندىكتى نەگە باسىنادى ول؟
- ول اراسىنا ءوزىم دە جوقپىن. اعايىنداس پا، قالاي؟
- توبەتتىك بولساڭ، جات ەمەس ەكەنسىڭ. ول - مەنىڭ ۇستازىم قوبىزشى ىقىلاستىڭ تۋعان جەرى. اقىل قوسشى، قوي سويساق قومسىنباي ما؟ جىگىت داعداردى. ىقىلاستىڭ شاكىرتىنە جانى اشىپ تۇر. دەگەنمەن، وزىمشىلدىك جەڭدى. تايدىڭ ءتاتتى ەتىن ويلاعاندا سىلەكەيى شۇبىرا باستادى. ول ەكىۇشتى ەتىپ:
- قايدان بىلەيىن، قولعا تيمەيتىن كىسىلەر عوي، - دەي سالدى. سۇگىردىڭ اۋىلىنىڭ قىسقى قونىسى شۋدىڭ قالىڭ قامىسى دا، جازعى جايلاۋى - وزگەرمە. كەي جىلى توبەتكە شەيىن بارادى. بۇنىڭ ەلى ءبىر كەزدە اقمولا دۋانىنا قاراۋشى ەدى. بۇل كۇندە كۇڭگەيگە باعىناتىن بولدى. مىناۋ قاراتاۋلىقتاردىڭ كەلۋىندە دە سوندايلىق گاپ بار. ول ەكى ويلى بوپ قاراشاڭىراققا كىردى. شەشەسىمەن جانە ايەلىمەن اقىلداسپاق. كوپتى كورگەن اكەسىنىڭ ءيتتىڭ داۋسى ەستىلەر جەرگە قونعانىنا وكىندى.
بۇل ەكى ورتادا جاپتاس اۋىلداردىڭ اتقامىنەرلەرى كەلە باستادى. كەشە كەشكىسىن- اق حابارلاسىپ قالعان ەكەن. تۇندەلەتىپ كەلۋدى قولايسىز كورىپ، سىيلى اكىمدەردى ەرتەمەن ورنىنان باسپاق بولدى. «ءىم- م!» - دەدى سۇگىر باي اۋىلداردىڭ باستى ادامدارىن كورگەندە. - مەنى تابالاپ، سورعا شوڭقايتىپ كەتپەك قوي!» ول ورىستەگى جىلقىعا بالا جىبەردى. مىسەتىندە ەكى قۇلىن - قوڭىر قۇلىن مەن قىزىل قۇلىن بار ەدى. سونىڭ قىزىلىن تەز جەتكىزۋگە بۇيىردى. «ەسەيە كەلە شۇبار اشا ما شىركىن؟ قوڭىرى قالسىن. ماقپال قارانىڭ ءوزى بولادى»، - دەپ ويلادى. بالا سارى ساسكەدە قىزىل قۇلىندى شىرقىراتا ايداپ كەلە جاتتى. ەنەسىنەن اجىراسقان قۇلىن كوتكەنشەكتەپ، ۇيىرىنە قاراي قاشا بەردى. وعان بالا ىرىق بەرمەي، سويىلداپ، اياۋسىز سابالاپ، اۋىلعا قاراي قۋعىشتادى. قۇلىن وت باسىنا جاقىنداعان سايىن سۇمدىقتى سەزگەندەي شىرقىراپ، قوڭىراۋلى ۇنمەن كىسىنەپ، جان- ۇشىرا باستادى.
ءۇش قىرقانىڭ استىنداعى ەنەسى بىرگە كىسىنەدى. و دا تۋعان تولىنە ۇقساپ، جىلقىشىدان قاتتى قاعاجۋ كورىپ، اياۋسىز تاياق جەدى. بۇنى سەزىنگەن سايىن قىزىل قۇلىن شىج- كوبەلەك بوپ، بايەكتەنىپ، باۋىرىنان ءىرىدى. قىزعىلتىم تۇگى تەرگە شومىلىپ، قىلشىعى جاپىرىلىپ، كۇناسىز كوزى جاسقا تولدى. وت باسىنا جاقىنداعاندا، ارتتاعى ساعىنىشتان، الداعى ۇرەيدەن قانى بۇزىلىپ، باسى اينالدى. قۋعىننان وكپەسى كۇيىپ، تالتىرەك قاقتى. وتاۋدىڭ ەسىگى اشىق ەدى. قىزىل قۇلىن كولدەنەڭ تارتىلدى.
- قانە، باس قوناق باتا بەرسىن! - دەپ سۇگىر قولىن جايدى. بۇل كەزدە قوناقتار بەس كارتا ويناپ وتىرعان. جورتا ەلەڭ قىلمادى. ويىنشىلاردى اينالسوقتاپ جۇرگەن جاس بالا:
- قۇلىنشاعىمدى پىشاققا ىلدىرمە، كوكە! - دەپ شىج- كوبەلەك بولدى. تىسقا شىققان ءبىر پىسىق:
- ۇكىمەت ادامىنان باتا سۇراپ، ستاتياعا ىلىنگەلى ءجۇرسىڭ بە، ەي؟! - دەپ شىرەندى. جاس بالا قۇلىنعا ءمىنىپ، جىبەك جالىن قۇشىپ:
- جاتاعاپ تارتار ما ەدى! - دەدى. قۇلىن جىعىلعاندا الىستان ايقاي شىقتى. سۇگىر دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقان اكەسىن تانىدى. بۇل ەكى ورتادا قۇلىن باۋىزدالىپ قالدى. سۇگىردىڭ اكەسى: - قاپ! - دەپ، سانىن ءبىر- اق سوقتى. اققۋداي اپپاق شال قاراقۇستاي قالباڭداپ تۇر.
سۇگىر ۇيدەگى كىسىلەردىڭ كىم ەكەنىن، كورشى اۋىلدىڭ بوز بيە سويماق بوپ شابىلىپ جاتقانىن ايتىپ كەلە جاتقاندا، اكەسى:
- ونىڭ ءبارى ماقۇل عوي، مەن قۇلىننىڭ ەتىنىڭ بۇزىلعانىنا كۇيىنەمىن، - دەدى. بۇعان سۇگىر تۇسىنبەدى. اكەسى ونىڭ قاراتاۋ باۋرايىندا كورمەدىك بوپ كەتكەنىن بەتىنە سالىق قىپ ءوتتى. سۇگىر بۇعان دا تۇسىنبەدى: اكەسى:
- جىلقى باققان ەل قۇلىندى ەنەسىمەن بىرگە ايداپ كەپ شالار بولار، - دەدى. سۇگىر اڭ- تاڭ بولعاندا، اكەسى ەنەسىنەن اجىراسقان قۇلىننىڭ ساعىنىش ساتىنەن قانى قارايىپ، ەتى بۇزىلىپ كەتەتىنىن ايتا كەپ:
- جىلقىشىدان ەستىگەن بويدا تۇيەنى تاستاي ساپ، شاپتىم. باسىمنان بوركىم ۇشىپ كەتپەگەندە دەر كەزىندە جەتەتىن ەكەنمىن. «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەگەن وسى. اتتەگەنە- اي! - دەپ ۇستەمەلەپ وكىندى.
سۇگىر: - جىلقى جالىن ۇستاپ ءجۇرمىز عوي. مەن نە عىپ ەستىمەدىم بۇنى؟! - دەپ تاڭداندى. اكەسى سۇمدىق نالىدى:
- سەنىڭ «بوزىنگەنىڭدى» جۇرە تىڭدايتىنىمدى نەگە بولجامايسىڭ؟ سەن تۇلىكتىڭ سىرىنا شورقاقسىڭ. كۇيىڭدە تۇيسىك از، وزىڭدە پاراسات از.
- شال ەكىلەنە ءتۇستى. - ە، اقىر شىعاسىعا بۇيىرعاسىن. قوڭىر قۇلىندى سويمايسىڭ با، كەشە- اۋ؟ !سۇگىر جەلكەسىن قاسىدى: - قايدان بىلەيىن، قىزىل قۇلىن كەيىن شوبىر شۇبار- عا اينالا ما دەپ ويلاپ ەدىم.
- سەنىڭ ءوزىڭ - شوبىر شۇبار! - دەپ، اكەسى ۇستەمەلەتىپ كەتتى.
- بۇل قۇلىن قۇنانىندا قاراكوك، دونەنىندە ال- قارا كوك بولاتىن ەدى. بەستىسىندە تارلان اشىپ، جىل وتكەندە جۇيرىك بوزدىڭ ءوزى بوپ شىعا كەلەتىن ەدى. بۇنىڭ ەنەسى قارابايىر دا، اتاسى بۋدان. ارعى اتاسى - ارعىماق.
بۇرالعان تىرسەگى اتاسىنا تارتقان- دى.
- بۇرىن نەگە ەسكەرتپەدىڭىز؟ اكەسى اشۋلاندى.
- مەن سەنىڭ اشىقاۋىز اقىماعىڭ ەمەن. سىرقىندى شالدار ىشكى سىرىن ولەرىندە ايتار بولار. .
- بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى، - دەدى سۇگىر مونتا- نىسىپ.
- اتتان ءتۇسىڭىز اكە! اكەسى اتتان تۇسپەدى. قازا ەسىتتىرەر قارا تىلدەي سۋىرىلا سويلەپ كەتتى.
- مىسەتىمىزگە بىتكەن ەكى قۇلىن ءلايلى مەن ءماجنۇن- دەي ءبىرىن ءبىرى كورمەسە ۋانباۋشى ەدى. ەندى، قوڭىر قۇلىن ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ءىشقۇستالىقتان ينەلىكتەي بولادى. جانىڭدى جەگىشە جەيتىن جوقتاۋىن ەسىتتىرگەنشە، ءوزىن شەيىت ەت!سۇگىر سىنشى اكەنىڭ ءىشىن ەندى عانا تۇسىنگەندەي. «بۇ- نىڭ كۇيلەرىنىڭ تۇڭعيىقتىعىندا جۇمباق بار ەكەن عوي» دەپ ءبىر قويدى. بۇل كۇندە قولىنىڭ قالتىراپ، شەرتۋگە كەلمەيتىنىنە وكىندى. «شاماسى، ەرتەدە دە بۇك- پەنتايى بولدى- اۋ؟ شىركىن، ونەردىڭ قىزعانىشى- اي!» سۇگىردىڭ ءىشى ورتەنە باستادى. وسىدان بەس جىل بۇرىن اق قاۋدان اۋىلى ورتەنىپ كەتكەن باي ساۋ قالعان سۋسار بوركىن جالانعان جالىنعا لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى. تىرشىلىكتى تۇگەلدەي تىڭنان باستاماق ەدى. «مەن دە سويتەيىن»، - دەدى. شۋلاعان قۇلاعىنا شىرىلداعان قۇلىننىڭ ءۇنى كەلدى. دەنەسى تىتىرەپ كەتتى. «مىڭ كۇن قاراڭعىدان ءبىر كۇن جارىق يگى» دەۋشى ەدى. مۇڭلى ءومىر سۇرسە، ءسۇرسىن. ايتەۋىر، ءتىرى بولسىن، بەيباق!» - دەپ ءتۇيدى. قوڭىر قۇلىندى شەيىتتىككە قيمادى. ول قۇلدىق ۇرىپ، اكەسىن اتتان ءتۇسىردى. ەكەۋى اقىلداسا كەلە: - قويدىڭ شۋاشىنا تۇشكىرەتىن كايىساياقتار قۇلىن ەتىنىڭ ءدامىن قايدان اجىراتسىن؟ جاۋىردى جابا توقي سالايىق، - دەستى.
شىلدەدە ساپتاما ەتىگىن تاستامايتىن تامالاردىڭ شۇلعاۋى شۋاش ساسيتىنىن ويلارىنا دا المادى. تاعى دا ءار جاقتان اتقامىنەرلەر كەلە باستادى. جوگىنىڭ، الشىننىڭ، قىپشاقتىڭ بەتكە شىعارلارى، تاراقتى ارعىننىڭ قۋلارى ەدى. اكىمدەردى قاۋمالاپ، اڭگىمەنىڭ وتىن مازداتىستى. فورىمى بولەك ەكەۋ - ميليتسيا باستىعى مەن ەسەپ الۋشى وكىل كوپكە شەيىن شەشىلە قويمادى. سوڭعىسى ناعىز قاراءتىلدىڭ ءوزى ەدى. جات ەلدىڭ اڭىسىن اڭدىپ، اۋزىن باقتى. الدىڭعىسى - سوزگە وراشولاقتاۋ جىگىت- ءتى. ءدىلمارلارعا جول بەرۋدى ءجون كوردى. ءوزى «قىلمىس زاڭى» اتالاتىن كىتاپتى جالقاۋ اۋدارىپ وتىردى.
اڭگىمە تولاستاعان ءبىر كەزدە، ول: - ەگەر بىرەۋگە مىلتىق وقتاساڭىز، اتقان ادامعا بارابار بولادى ەكەنسىز. مىناۋ ستاتيانىڭ ەرەجەسى وسى، - دەپ قويدى. وسىدان كەيىن پىسىقتار ستاتيانىڭ تاراۋلارىن سۇراي باستادى. مال- جان باسىن بۇقتىرعاندارعا نە بۇيىرىلماق؟ قوس قاتىن العاندارعا نە جازا؟ ۇرى ۇستاۋشىلارعا قاھار قانداي؟ بارىمتانىڭ بيلىگى نەشىك؟ .. سوڭعى ساۋالدان باسقانىڭ جاۋابى ايقىندالدى. بارىمتا- قارىمتا تالدانباعان ەكەن. «ونى سوت شەشەدى عوي» - دەي سالدى.
- وسى كىتابىڭدى بەرىپ كەتپەيسىڭ بە، قاراعىم؟! - دەدى بۋرىل مۇرتتى بىرەۋ. جاۋاپ قىسقا بولدى.
- جول باستاۋشىنى سىيعا تارتۋعا بولمايدى، وتاعاسى!قىمىزدان قىزارا بورتكەن جۇرت تىسقا شىعۋدى جيىلەتتى. قوڭىردىڭ ىلكىالدىلارى: «ءبىز دە بىردەڭە بىلەمىز!» دەگەندەي، ەكەۋ- ەكەۋدەن قولتىقتاسىپ، ۇزاي ۇشىراسىپ، ءوزارا سويلەسىپ كەتتى. استاۋمەن تارتىلعان اس ۇستىندە تاراقتى - ارعىننىڭ تالعامپاز تارلانى:
- قۇلىننىڭ ەتى ءىرىپ كەتىپتى عوي، - دەپ، سۇيەك مۇجي باستادى. سۇگىر جەرگە قاراپ قالدى. ەكىندى كەزىندە ءبارى اتقا قونىپ، ءۇشىنشى قوڭىرداعى تويحاناعا قاراي گۋىلدەسىپ بارا جاتتى.. .
* * *
سۇگىر تويحانادان سىنىپ قايتتى. الدەنەدەن ۇشىنعان با، نەمەسە ۇيقىسى شالا بولعان با، ايتەۋىر، بويى بەيجاي تارتىپ، ونەر كورسەتە المادى. جايشىلىقتا توگىلىپ كەتەتىن دومبىراسى كۇرمەلىپ، بۋىنتاقتالىپ، بۋلىعا بەردى. نامىسقا شاۋىپ اشىنعاندا شاقشا باسى جاڭعىرىعىپ، جادىنان تاندى. دومبىرا كۇمبىرلەمەي، كاڭگىرلەپ، تاتتىمبەتتىڭ اتى شۋلى «بەس تورەسىنىڭ» ەڭ اشى لەبىزدەرىنە قاراي لاعۋمەن بولدى. «ياپىرماي، ماعان نە بولدى، باتىر- اۋ؟ !» - دەپ تاڭداندى. ونىڭ وقىس قۇلاعانىن اركىم ءار ءتۇرلى جورىدى.
بىرەۋلەر: «وردا تولعان كوپشىلىكتىڭ پىسى باستى»، - دەدى. بىرەۋلەر: «سىرنايشى ساعىن سىندىردى»، - دەدى. ەندى بىرەۋلەر: «اۋلىنان اۋىرىپ كەلدى»، - دەدى. «بيىل عانا شىر بايلاپ ەدى، بايعۇس! قىزىل قۇلىن جانىنا باتىپ كەتكەن عوي»، - دەۋشىلەر دە بولدى. نە دە بولسا، شالدار شەر تارقاتىپ، جاستار دۋمانداتقان تورقالى تويدان ول سىنىپ قايتتى...
* * *
سارى جازدىڭ ءلاززاتى قوڭىر قۇلىنعا دارىماي قويدى. باسقا قۇلىندارعا جولاماي، ىلعي قىزىل قۇلىندى جوقتايدى. كىسىنەمەس ساتتە كىسىنەپ، شىرىل قاعادى. قۇددى بوبەكتىڭ داۋسىنا سالىپ، بالدى زار توگەدى. ەلەگزىگەندە، ءىشى پىسقاندا قۇيرىعىن شانشي جالعىز ويناقشىپ، ارتىنشا سەرىگىن قايتا جوقتايدى.
بۇل قۇلىن ەكى ەنەگە - ءوز ەنەسى قارا بيە مەن قىزىل قۇلىننىڭ ەنەسى كوك بيەگە - تەلىنگەن ەدى. العاشقىدا وگەي ەنە جاتىرقادى. ءتول قۇلىنىن اڭساپ، اقكوك باسىن كەگجيتىپ، ۇزاق- ۇزاق كىسىنەۋمەن بولدى. بۇعان ءداتى شىداماعان سۇگىر ىشتەي تاۋسىلدى. جۇرەگى ەلجىرەپ، اقاۋلى ايانىشقا بوي الدىردى. كوپ داعدارىستان كەيىن، جىلقى بالاسىنا جۇرمەيتىن سۇمدىققا باردى. ول قىزىل قۇلىننىڭ تەرىسىن تۇلىپقا اينالدىردى. كوك بيە ءجيى- ءجيى يىسكەپ، وزىنەن ءوزى ءيۋدى شىعاردى. قوڭىر قۇلىن قوسارلانا يىسكەدى. سودان كوك بيە وعان دا ءيىپ، بىرتە- بىرتە باۋىرىنا باستى.
ەمشەكتىڭ كوپتىگى تەلىنگەن قۇلىنعا سور بولدى. قۇلىن تۋعان ەنەسىنە بارسا، وگەي ەنە جوقتايدى، وگەي ەنەسىنە بارسا، ءوز ەنەسى كىسىنەيدى. ەكەۋى دە ساعىنادى. سەزىمتال قۇلىن ەنەنىڭ ەكەۋىن دە اياپ، شىرىلداۋدى شىعاردى. شورە- شورەلىك سارى دەرتكە ۇرىندىردى. جۇبىن جازباي شۇرقىراسىپ، تاتۋ تەبىسكەن قىزىل قۇلىن ءتىرى بولسا، سىباعا سىڭەر ەدى- اۋ! تەكتى ءتول سەرىكسىز قالاي شىر بايلاسىن؟! ول دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى، ەڭ قىمباتتى قۇرداسىن ساعىنادى. قىزىل قۇلىنسىز كەشكەن تىرشىلىكتى تۇل تىرشىلىككە بالايدى. وڭاشادا شىرىلداپ: «قۇربىم- اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ، اداسىپ؟!» - دەيدى. كوزىنە جاسى ىركىلەدى... شەرلى قۇلىن قوڭدانباي، كۇن ساناپ ءجۇنجي باستادى. ينە جۇتقان كۇشىكتەي ىشتەن ءىرىپ، جۇتقانى بويىنا جۇقپاي، سۇميە بەردى. بۇعان نە شارا؟ !بىلىكتىلەر ءار ءتۇرلى ەم ايتتى. كوگەرگەن تامىرىن ءتىلىپ، قان الۋ كەرەك دەستى. سۇتكە يلەگەن قامىرعا قوسىپ قۇمىرسقا جەگىزۋ كەرەك دەستى. سۋعا ءجۇزدىرۋ كەرەك دەستى. بۇعان سۇگىر يلانسا دا، اكەسى يلانبادى. ول: «تۇلىپ تۇرعاندا بۇل قۇلىن وڭالمايدى. قىزىل قۇلىننىڭ كوزى عوي ول! سودان قۇتىل!» - دەپ كەڭەس بەردى. تۇلىپتى شولگە اپارىپ تاستادى. ەندى كوك بيە تۇزگە قاشقاقتاۋدى شىعاردى. وڭاشا كىسىنەپ، تۇلىپتى جوقتادى. يۋدەن تىيىلىپ، ەمشەگى بەرىشتەنە باستادى. قالىڭ قوڭىراتتان جارىپ شىققان سۇمدىق سىنشى بار ەدى. ايتۋشىلار التى قىرقانىڭ استىنداعى تەكتى جىلقىنى داۋسىنان تانيدى دەۋشى ەدى. شالشىقتا ويناعان قۇلىننىڭ باشايىن باجايلايدى، اتتىڭ تىسىنە قاراپ جاسىن اينىتپاي اجىراتادى دەۋشى ەدى. سۇگىر ءبىر كۇنى سول ادامدى قولقالاپ شاقىردى. بولعان وقيعادان سىنشى حاباردار ەكەن. كوك بيە مەن قوڭىر قۇلىندى كوپ اينالدىرمادى. «بۇلاردىكى ىشكى دەرت قوي؟»، - دەپ كۇرسىندى. ۇزاق ويلانىستان كەيىن:
- كوك بيەنىڭ كوزىن تاڭىپ تاستا. باسى اينالىپ ەسىنەن تانعاندا، قوڭىر قۇلىندى قايتا تەلى. تەلىر الدىندا دومبىرا تارت. دەنەڭدى شىمىرلاتاتىن سازدى دا مۇڭدى كۇي توگىلسىن، - دەپ ءماسليقات بەردى. سۇگىردىڭ اكەسى:
- ياپىراي، بۇل نەعىپ مەنىڭ ويىما كەلمەدى؟ ! - دەپ تاڭداندى. بىرنەشە تاۋلىك بويىنا كوزى تاڭىلعان بيە جات كىسىنەستەن جاڭىلىپ، ەسەڭگىرەپ قوڭىر قۇلىن قايتا تەلىندى. تەلىردەن شاي قايناتىم ۋاقىت بۇرىن سۇگىر دومبىرا تارتتى. سەرىگىن كوپتەن بەرى قولعا الماي ساعىنىپ قالعان ەكەن. قۇلشىنا كىرىستى. اۋەلى بوگدە «بەس تورەنى» تارتىپ شىقتى. جارتاستىڭ جاڭعىرىعىنداي اشى داۋىستار بيەنى سەلك ەتكىزدى. سۇگىر بىرتە- بىرتە دايرابايدىڭ «ىڭعاي توكپەسىنە» اۋىستى. جىلدام قايرىلاتىن بۋىن، بۋناقتارىن شاما- دان تىس ۇزارتىپ، تەبىرەنىپ الدى. ەكى يىعى بۇلكىلدەپ كەتتى. «اھا- ا- اھا- اي؛ اھا- ا- اھا- ايلاعان» وكىنىشتى اۋەن- دەر دوڭگەلەنە ۇيتقىپ تۇرىپ الدى. بەلگىسىز بىرەۋ: «دايرەكەڭنىڭ قايىرۋلارى تىم قىسقا ەدى. تولعاعاسىن وسىلاي تولعاۋ كەرەك!» - دەپ سۇيسىنگەندەي بولدى. ۇزاقتان ورالعان كۇي تولاستاعاندا، سۇگىر: «ۇزىن- ىرعاسى وقىستان تۋدى- اۋ!» - دەپ قۋاندى. ول ءتول «كەرتولعاۋعا» باستى.
«كەرتولعاۋدىڭ» اياعى باياعى ەسىمسىز كۇيگە ۇلاستى. شەشەكتەن شەتىنەگەن تۇڭعىش پەرزەنتىنە باعىشتالعان مۇڭلى لەبىز ەدى. سول كۇيدىڭ باسىن تارتقاندا سۇگىردىڭ كەۋدەسى كۇمبىرلەپ كەتتى. باستاپقى بۋناق تولىق اينالعاندا دومبىرانىڭ شاناعىنان: «ءدوري- ءدوري- داي؛ ءدوري- ءدوري- دايلاعان» وكىنىشتى ءۋھىل شىقتى. باياعى ۋھىلەر بۇنىڭ شيرەگىنە كەلمەيتىندەي. سۇگىر شەكتەن تىس قايتالاپ، شەرلى جۇرەكتى الديلەپ، سازارىپ وتىرىپ الدى. سۇر تاستىڭ استىندا قارا قازان قايناپ جاتتى. سازارعان بەت بىرتە- بىرتە تەپشي باستادى. كۇيشىنىڭ ديدارى شىمىرلاپ، يىعى قايتا بۇلكىلدەدى. ونىڭ ميى: «سورلى- اۋ، ۇزىن ساپاردىڭ قاجەتى جوق، وسى ۋھىلدەن تانبا! - دەپ جىبىر- لادى. سۇگىر ۋھىلەگەن ءۇيىرىمدى تاعى دا قايتالادى. تۇڭعىش پەرزەنتتىڭ ءولىمى ويدا جوق. كوكەيدە - كوك بيە مەن كوڭىر قۇلىننىڭ قاسىرەتى. ايىقپايتىن، اياۋسىز قاسىرەتى! سۇگىر: ء«بىر بۋناقتان دا كۇي جاساۋعا بولادى ەكەن عوي»، - دەپ ويلادى. وسى مەزەتتە قۇلىن وگەي ەنەگە تەلىندى. بيە باۋىر باسا قويمادى. ءبىراق كورنەۋ جاتىرقامادى دا. ماناكونەك قالىپتا ماڭقيىپ تۇرا بەردى. كۇيشى اتاۋلىدا باسىر تۇيسىك بولماق. سول تۇيسىك سۇگىردىڭ كەۋدەسىندە وقىس وياندى. ونىڭ سەزىمتال ساۋساق- تارى دومبىرانىڭ ساعاسىنا شورشىپ ءتۇستى دە، تىڭ دىبىستار شىعارا باستادى. ەندى شەرتىس تە، شىمشىس تا وزگەردى. وكىنىشتىڭ ورنىن ۋانىش باستى. دومبىرا اڭىراماي، ەركەلەپ شىعا كەلدى. بەينە قۋ شاناقتان قىزىل قۇلىن كىسىنەگەندەي بولدى. جىڭىشكە، اسەم اۋەز توگىلدى. «ءتايري- ءتايري، ءتايري- تاي» دەگەن نازىك تە ەركە دىبىستار ساعالىقتان بۇعالىققا قاراي ورلەپ، بارا- بارا قۇلشىنا كىسىنەپ كەتتى. جانسىز اعاشقا جان ءبىتتى، ىڭقىلدادى. پەرنەلەر ءيىپ، ەكى ىشەك ەڭىرەگەندە، كوك بيە قوسا ەڭىرەدى. ارتىنشا، وقىرانىپ، ەمىرەندى. قوڭىر قۇلىندى يىسكەگەندە جاۋدىر كوزى جاسقا تولىپ كەتتى. بيە ءيىدى.. .كۇيشى بۋسانا بالقىدى. .
* * *
شالقىعان سارى جاز قارايىپ، قوڭىر كۇزگە اينالدى. جەتىقوڭىر جەتى جەردە بۇرىسە باستادى. دەنەسى كىشىرەيگەن كەكسەدەي، كەربەز كوركىنەن بىرتە- بىرتە ايرىلىپ بارا جاتتى. تامالار قىسقى قونىسقا قاراي جىلىستاعالى دا بىرنەشە كۇن بولعان ەدى. شۋدىڭ قاراسى كورىنگەندە، سۇگىردىڭ اۋلى تەرەڭ سايعا كەپ قوندى. وسى ارادا قاراشانى وتكىزبەك. جايلاۋدىڭ جايدارى ءماۋىرتىن بىلەتىن حالىق:
تابانى تارلان بوزدىڭ ەسكەن جەلدەي،
قوڭىردان قوي قوزداتىپ كوشكەن ەلدەي... - دەپ اندەتۋشى ەدى. ونى سورلى بيە مەن مۇڭلىق قۇلىن قايدان ءبىلسىن. شالعىنى، اجىرىعى ارالاس وزەكتەردە قالىڭ جىلقى ىزعىنداي جايىلىپ جاتقاندا، ول ەكەۋى قوڭىر جاققا قاراي قاشقاقتاي بەردى. جازعى جايلاۋدىڭ قۇتى قاشقانىن سەزبەگەن وگەي ەنە مەن تەل قۇلىن سۇگىردىڭ كوڭىلىن قامىقتىردى. ءبىر كۇنى ول وتباسى، وشاق بۇتىندا دومبىرا شەرتىپ وتىردى. وسىدان كوپ جىل بۇرىن اتىشۋلى وڭلىباي كۇيشىگە بارىپ باتا العاندا، باعى زاماندا جاندارال پەروۆسكيدەن ماقتاۋ العان كارى دە قىرسىق دومبىراشى ءتورت ءتۇرلى اقىل بەرىپ ەدى. سونىڭ ءبىرى دومبىرا تارتقاندا پەرنەگە قاراماۋ ەدى. سول وسيەت وزەگىنە سىڭگەن سۇگىر ماشىق شەرتىستەرگە باستى. بۇرىنعىسىنا قوسقان جاڭالىعى - دومبىرانى قۇلاعىنا توسا تارتۋ بولدى. بۇنىسى وزىنە وتە- موتە قىزىق كورىندى. «وزىڭە ءوزىڭ سىنشى ەكەنسىڭ عوي»، - دەپ ءبىر قويدى. اۋىق- اۋىق دومبىرانى جاستىققا سۇيەپ، اۋىزشا ىڭىلداپ، كومەسكىلەنگەن كۇيلەردى كوڭىلدەن وتكىزدى. العىر قيال كوك بيە مەن قوڭىر قۇلىننىڭ جازدا باستان كەشكەن حيكاياسىنا سايا بەردى. قازىر ەكەۋى دە ديلى. ەكەۋى دە وتكەن كۇننىڭ قاسىرەتىن ۇمىتقان. ءبىراق سۇگىر ۇمىتار ەمەس. ونىڭ قازىرگى عۇمىرى سالقىن كۇزدە، كوكەيى - جىلى جازدا. قىزىق پەن قايعى قاتارلاسقان قايران قوڭىر كوز الدىندا تۇر. سۇگىر كۇرسىندى. كەلەر جازعا شەيىن قانشا زامان؟ ! جەر ۇشىنداعى جەتى قوڭىرعا قايتىپ بارار ما، بارا الماس پا؟ و دا جۇمباق.
وسى الۋانداس ويدان ونىڭ ساعىنىشى اسقىنا باس- تادى. كوكەيدىڭ كۇيىن دومبىراعا قۇيىپ، دومبىرادان تىڭداماق بولدى. ول جازدا كوك بيەنى يدىرەتىن كۇيىن تارتتى. بۇرىن دا پىسىقتاعان. بۇل جولى كولدەنەڭ قۇلاقپەن تىڭدادى. كۇيدىڭ ورتا شەنىندە سەلكەۋ بار سياقتى. سۇگىر: «ەسىمسىز كۇيگە تۇتاس ءمۇسىن قايدان ءبىتسىن!» ، - دەپ، داعدارىپ وتىردى. ۇزاق ويلانا كەلە، قۇلىننىڭ سەزىمىنە كۇيشىنىڭ سەزىمى ۇلاسۋى قاجەت ەكەنىن پايىمدادى. نالا دا، ناز دا، وكىنىش تە، ۋانىش تا ورتاقتاسىپ جاتۋى كەرەك. ءۋھىلدىڭ ءلاززاتىن شالقىتىپ جىبەرۋ كەرەك. سۇگىر بۇل كۇيدىڭ اتى «تەلقوڭىر» بولۋعا لايىقتى ەكەن دەپ ءتۇيدى. ونىڭ كوز الدىنا ەركە قۇلىن ەلەستەدى. قۇتتى جايلاۋدا ەكى ەنەنى تەل ەمگەن قوڭىر قۇلىن بوبەكتەي بال مىنەزىمەن ەسكە ءتۇستى. سۇگىر دومبىراسىن باپپەن شەرتىپ، اسەم الديگە كوشتى. ءالديدىڭ اياعى قۇربان بولعان قىزىل قۇلىنعا اۋىسىپ، وزەككە دەرت ءتۇسىردى.
كۇيشى ەندى باياعى دىڭكە قۇرتاتىن «ءدوري- ءدوري- دويلارعا» باستى. دومبىرا قارالى اۋرۋداي اڭىراپ قويا بەردى. «تەلقوڭىر» ۇزاق تارتىلدى. جىلقى بالاسىنىڭ ماحابباتى، سەزىمتالدىعى، نالاسى، نازى، مۇڭى، زارى ەرتەكتەگى بوزىنگەنگە بەرگىسىز ەكەنىن كۇيشى ەندى- ەندى اڭعارا باستادى. ونىڭ ءىشى ۋىلجىدى. تۇلا بويى شىمىرلاپ، يىعى بۇلكىلدەدى. جۇرەككە شاپقان اساۋ قان بىردە ىسىپ، بىردە سۋىپ، سيقىر بەزگەككە اينالدى. وكىنىش كوڭىلدى قاجايدى، كوڭىلدى الديلەيدى. دومبىراعا كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى. ول بۋلىعا بەبەۋلەپ، بوزداپ، ارمانشىل ىزىڭداردى توگىپ جىبەردى. سۇگىر وسى تارتىستان، وسى شەرتىستەن جاڭىلماسا، «تەلقوڭىر» بۇرىنعى كۇيلەردىڭ ءبارىن باسىپ وزاتىنداي. سيقىر شەجىرە جىرشىداي، سايراپ، تيتىق قۇرتاتىنداي. دومبىرانىڭ ساعالاق پەرنەلەرى جىلجىمالى ەدى. ءار كۇيدىڭ اعىسىنا قاراي ىسىرىلاتىن- دى. قالاققا تاقالعان جەرگە بۇل جولى ەكى تىڭ ءىز ءتۇستى. باياعى تۇڭعىش پەرزەنت شەتىنەگەندە تەبىرەنبەگەن كۇي قوڭىر قۇلىنعا تەبىرەندى. راقاتى ۇزاق، ءدامدى دۇنيە تۋدى. سۇگىر: «قوڭىر قۇلىنىم قانشا جاسار ەكەن؟! - دەپ اعىستى ارمانعا اۋىستى...
تاكەن ءالىمقۇلوۆ
1970 -جىل. موسكۆا.
