پوليارلىق شۇعىلا قالاي پايدا بولادى؟
پوليارلىق شۇعىلا عارىشتان كەلەتىن جوعارى ەنەرگيالى زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ (ەلەكتروندار مەن پروتونداردىڭ) اتومدار مەن مولەكۋلالارمەن ارەكەتتەسۋى (90 - 1000 ك م بيىكتىكتە) ناتيجەسىندە پايدا بولادى.
جوعارىداعى سويلەم - تابيعات عاجايىبىنا بەرىلگەن فيزيكالىق انىقتاما. مۇنى قاراپايىم تىلگە اۋدارىپ كورەيىك. سولتۇستىك شۇعىلاسى - بىزگە ءمالىم ەڭ جارقىن تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى. ولار مىڭ جىلدار بويى ادامداردى تاڭداندىرىپ كەلدى. پوليارلىق شۇعىلا العاش رەت 30 مىڭ جاستاعى كروماننون ۇڭگىرلەرىندەگى سۋرەتتەردە بەينەلەنگەن. بۇل تۋرالى دەرەكتەر ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 2600 -جىلعى كونە قىتاي جازبالارىندا كەزدەسەدى. تابيعات قۇبىلىسىنا 1619 -جىلى عانا لاتىنشا "aurora borealis" دەگەن ات بەرىلدى. بۇل اتاۋدى اتاقتى عالىم گاليلەي قويعان. سول ۋاقىتتاردا عالىمدار سولتۇستىك شۇعىلاسىن تاڭدا كۇننىڭ شىعۋى كەزىندە پايدا بولاتىن قۇبىلىس دەپ ەسەپتەگەن. سول ءۇشىن گاليلەي مۇنداي تابيعات قۇبىلىسىنا ءريمنىڭ "تاڭ قۇدايى" مەن گرەكتەردىڭ "جەل قۇدايى" اتتارىن بىرىكتىرىپ بەرگەن.
1749 -جىلى عالىمدار كۇن سيكلدەرىن زەرتتەي باستادى. ناتيجەسىندە، كۇن بەتىندە داقتار پايدا بولعاندا سولتۇستىك شۇعىلا قاتتى جارقىراپ كورىنەتىنىن انىقتادى. بۇگىندە پوليارلىق شۇعىلا تاڭدا كۇننىڭ شىعۋىنان پايدا بولمايتىنى بارشاعا ءمالىم. ءبىراق ونىڭ اتى وزگەرمەدى. Aurora borealis - سولتۇستىك شۇعىلا، ال وڭتۇستىك شۇعىلاسى "Aurora australis" دەپ اتالادى. ولاردىڭ قالاي پايدا بولاتىنىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك. وسىلاردىڭ اراسىنداعى ەڭ كوپ كورىنەتىنى جاسىل- سارى ءتۇستى شۇعىلا وتتەگى مەن كۇن مولەكۋلالارىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنەن جەردەن 240 شاقىرىم بيىكتىكتە پايدا بولادى. ەگەر كۇن مولەكۋلالارى ازوتپەن ءوزارا ارەكەتتەسسە، اسپاندا قىزىل نەمەسە كوك ءتۇس پايدا بولادى. ال ولاردىڭ باسقا تۇستەرىن تەك ارنايى قۇرىلعىلار ارقىلى عانا كورە الاسىز.
ساۋلەلىك پىشىندەردىڭ ورتاشا قالىڭدىعى 200 مەتر، جارىق ارتقاندا، ول كەميدى. پوليارلىق شۇعىلانىڭ سپەكترلىك قۇرامى ەندىككە بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. شۇعىلالاردى زەرتتەۋ، بىرىنشىدەن، جەرگە جاقىن عارىش كەڭىستىگىندەگى پروتسەستەر تۋرالى اقپارات جيناۋعا، ەكىنشىدەن، وپتيكالىق ساۋلە شىعارۋلارى بويىنشا عارىش بولشەكتەرىنىڭ يونوسفەراعا اسەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. عاجايىپ تابيعات قۇبىلىسى كەيدە بۇلت سياقتى، كەيدە تولقىن، سپيرال، جانە گوريزونت تۇرىندەگى ءتۇرلى پىشىندەردە كورىنەدى. وسىعان بايلانىستى ءار حالىقتىڭ ءوز نانىم- سەنىمدەرى بار. مىسالى، فينليانديادا ولاردى "وتتى تۇلكىلەر" دەپ اتاسا، شوتلانديادا "پەرىشتە"، سكانديناۆيادا ونى بالىق اۋلاۋدىڭ ءساتتى وتەتىنىنەن حابار بەرەتىن قۇبىلىس رەتىندە قارايدى. ينۋيتتەر بولسا، ولاردى "تۇنگى اسپاندا بيلەيتىن جانۋارلار" دەپ اتايدى ەكەن.
Massaget.kz