اسقار سۇلەيمەنوۆ: جاستار سىنالسىن، ءبىراق سويىل جەمەسىن
سوعان قاراماستان جازۋشىنىڭ كوركەم شىعارماداعى باعاسى انىق بەرىلگەن جوق. وقىرمان تۇگىلى، قالامگەرلەردىڭ ءوزى اسقاردىڭ پروزاسى تۋرالى ءسوز قوزعاساڭ، كۇمىلجىپ قالادى. مويىندامايدى. ادەبي اڭگىمەلەردە «اسقار سۇلەيمەنوۆ ءوز پوتەنسيالىن كوركەم شىعارمادا يگەرە المادى» - دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلىپ جۇرسە، ەندى ءبىرى «اسقار تۇسىنىكسىز تىلدە جازادى» - دەپ ايىپتايدى. ءبىراق، ءبىز ءبىرلى- جارىم اۋىزشا انىقتامامەن جازۋشىنىڭ ءدال باعاسىن بەرە المايمىز. ونىڭ قۇپياسى مول، ويى ۇشقىر شىعارمالارى ۇلكەن زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.
اسقار سۇلەيمەنوۆ پروزا، سىن، دراماتۋرگيا سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. جان- جاقتى ىزدەندى. ءوزى ايتقانداي، جازىپ وتىرعان شىعارماسىنىڭ ءار ابزاتسىنا ءبىر- ءبىر ويدى سىيدىرعىسى كەلدى. ونىڭ جازىپ كەتكەن افوريزمدەرى ادەبي قاۋىمنىڭ اراسىندا ماقال- ماتەلگە اينالىپ كەتكەن.
نازارلارىڭىزعا جازۋشىنىڭ ەش جەردە جاريالانباعان، شىعارماشىلىق ادامدارىنا ارنالعان وي- تولعامدارىن ۇسىنامىز.
سۋرەتكەر جاۋاپكەرشىلىگى
(جازۋشىنىڭ ارحيۆىنەن دايىنداعان ءا. بوپەجانوۆا)
«ولەڭگە اركىمنىڭ- اق بار تالاسى». ايتارىڭ بولسا، ءارقاشان دا تالاسقا جول اشىق. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، بىر- اق نارسە كەرەك. ونىڭ اتى - دارىن، تالانت، سۇيەككە سۇتپەن سىڭگەن، جوق بولسا كانديداتتىق، دوكتورلىق ديپلومدار تاۋىپ بەرە المايتىن تابيعي قاسيەت. ولەڭگە، ونەرگە دەگەن تالاستى، وسى ءبىز، بەيكۇنا اق قاعازدى تاۋىسىپ شيمايلاۋعا سايامىز با دەپ قالام. اينالىپ كەپ توپەي بەرسەڭ - قاعاز بايعۇس قايتسىن ەندى، تىرسيىپ تولادى دا ول- داعى؛ ەكى اي ەمەس، ءۇش اي ەمەس، ءبىر ايدىڭ وزىندە قارنى شەرميگەن ءبىر رومان وقىرانىپ شىعا كەلمەك. ودان، ءبىراق، وقۋشى كوكىرەگىنە شابىتتىڭ شىرىنى تاما ما ەكەن، ودان، ءبىراق، ول وقۋشى ءومىردى تاعى دا تانىپ، سول وقۋشىنىڭ ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعى اسىپ، ءوسىپ تۇشىنا ما ەكەن.
***
جاتتىعۋسىز جازۋشى جوق. ءبىراق، جاتتىعۋدىڭ باۋىر جازاتىن كەڭىستىگى وقۋشىنىڭ قولىنا تيەتىن رەسمي شىعارما ەمەس. وعان دەيىنگى سۇرلەۋ مەن سوقپاقتار، قىلشاتاس شاتقالدار، سىڭسىپ اتاتىن سارالا تاڭدار.
بەتتەرىنەن ويدىڭ ەمەس، تەردىڭ يىسى شىعاتىن كەي رومان- پوەمالاردى، زەرتتەۋ- مونوگرافيالاردى وقىعاندا، مەنىڭ ەسىمە كارامزيننىڭ بىر ءسوزى تۇسەدى. ول: «وسى ءسىز جۇزىك كوزىنەن ءوتىپ جۇتىنعان پوۆەستەردى قايدان الا بەرەسىز؟» دەگەندە «كاميننەن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
***
قوعامنىڭ ادامى ءومىردى تانۋ ءۇشىن وزدىگىنەن ومىرگە بارادى، ءوزىن تانۋ ءۇشىن ومىردەن وزىنە كەلەدى. بۇل - بايىرعى جول، ءبىراق تاپتالىپ، تاقىرى شىققان جول ەمەس، سەبەبى، ءومىردىڭ جولى، ومىرلىك جول - توزۋ دەگەندى تانىپ تا، ءبىلىپ تە كورمەگەن. ال سۋرەتكەردىڭ جۇرەر جولى باسقا ما؟ جوق. ونىڭ دا جۇرەر جولى وسى، تەك ونىڭ مىندەتى باسقا. سۋرەتكەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى اتالاتىن سان- سالالى، سالماقتى ۇعىم وسى مىندەتتى انىق، ايقىن تۇسىنۋدەن باستالماق. ول قاي مىندەت؟
ول - قوعام ادامىنىڭ كورگەنىن، كونگەنىن، سەزگەن- تۇيگەنىن، حەمينگۋەيگە جۇگىنگەندە، «ءوز باسىنان وتكەرگەندەي»، قان- ءسولىن قاشىرماي ونەر دەڭگەيىنە ءبۇيىرىن سوعىپ تىنىسالىپ تۇرعان شىعارما، ءتىرى شىعارما دەڭگەيىنە كوتەرۋ مىندەتى. ادامنىڭ سۋرەتكەرلىگىنە، سۋرەتكەردىڭ ازاماتتىعىنا سىن تۋار ءسات تە وسى. سۋرەتكەر نەنى كوردى؟ بۇل - بىر. سۋرەتكەر نەگە كوردى؟ بۇل - ەكى...
قازاق ادەبيەتى قاشاننان قايبىر قىستالاڭ داۋىرلەر- كەزەڭدەردە دە قان قىزىل ازاماتتىق ويدى تۋ ەتىپ ۇستاعان ادەبيەت بولاتىن. بۇل تۇستا ەل دەپ ەڭىرەگەن ارعى- بەرگى ارداگەرلەردى كوزىنەن تىزبەي- اق 19- عاسىرداي اتجالمان عاسىردىڭ تەمىر بالقىتار كەرنەۋىنەن توتىعىپ قانا شىققان ماحامبەتتىڭ ناركەسپە ازاماتكەرلىگى مەن سوناۋ بەيتانىس تۇپسىزدەن، كورلاحات قاراڭعىدان تاعى دا بىر سىتىلىپ شىعىپ، قالىڭ ەلى قازاعىمەن وسى بۇگىن- ەرتەڭ تاعى دا كورىسكەلى، قۇشاقتاسقالى، قاۋىشقالى وتىرعان تەلەگەي ابايدىڭ تەڭىز ويىنداعى ازاماتكەرلىگىن ايتسا دا جەتكىلىكتى.
سۋرەتكەر ءوزىنىڭ ءومىر ۇعۋىندا، ءومىر تانۋىندا، ءومىر وزگەرتۋگە جەڭ سىبانىپ، بەل بايلاپ اتسالىسۋىندا الگى نەنى كوردىم، نەنى نەگە كوردىم دەگەن ساۋالدارعا ات تۇمسىعىن الدىمەن تىرەر بولسا، ماحامبەت پەن اباي سالعان الەۋمەتتىك اڭعاردان اۋا اقپاۋىمىز كەرەك. ەل سۇيەدى ەكەنسىڭ، جەر سۇيەدى ەكەنسىڭ، ءوزىڭدى وتان مەن قوعامنىڭ، وتكەن مەن كەتكەننىڭ، بۇگىن مەن ەرتەڭنىڭ بەل بالاسى سەزىنەدى ەكەنسىڭ - بولمىستاعى كورگەنىڭدى بولماشى سەبەپ ايتىپ اقتاما. زادى، ادامدى قارتايتۋدىڭ كوپ جولدارىنىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا توتەسىنىڭ ءبىرى،ءجاديدى - ارزانعا اراشا ءتۇسۋ.
سۋرەتكەر جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن ماسەلەنى تاراتىپ ايتقاندا ەندىگى بىر كەزىگەتىن ۇرىمتال ءسات: نەنى كورگەنىن، نەگە كورگەنىن قالاي ايتىپتى. بۇل - ءۇش. بۇل جانە دە جازۋشىلىقتىڭ شىعانداپ شىعاتىن، شىرقاپ كورىنەتىن تۇسى. اتىشۋلى شەبەرلىك دەگەن قىراننىڭ قانات- قۇيرىعىنىڭ سۋسىلدايتىن تۇسى. تاقىرىبىمەن، سيۋجەتىمەن، گەرويىمەن «تاعىنى جەتىپ قايىرىپ» جۇرگەن جازۋشىنىڭ سول تاعىنىڭ نە قىزىعىنا باتىپ، نە ازابى مەن مازاعىنا قالاتىن تۇسى، بۇل ءبىزدىڭ سىننىڭ تاڭى ايرىلىپ جۇرگەن تۇسى.
***
تالعامسىز وقۋشىنى الداۋسىراتارلىق قانا قاۋقارى بار جازۋشى ەسىل تاقىرىپتى (اڭگىمە تاريحي تاقىرىپ تۋرالى - ءا. ب.) كوشكەن جۇرتتىڭ ورنىنداي تاپتاپ كەتەدى. جازۋشىنىڭ ورەم دەگەن ويى، ۇسىنعان تەندەنسيا- كونسەپتسياسى دۇرىس- اق بولعانمەن شىعارمانىڭ ونەرلىك ءيى قانباعان سوڭ، بەلگىلى ءبىر تاريحي ادام، بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ قۇلاق- شەكەدەن قامشى جەگەن جىلقىداي قالتاقباس بوپ قالادى. وسىدان بارىپ ول ادام، ول كەزەڭ تۋرالى وقۋشى ويىنا بۋىنقۇرت تۇسەدى. داۋسىز تاريحي دەرەكتەرگە، ەل قۇلاعىنا سىڭىپ قالعان اڭىز- اڭگىمەلەرگە قۇرىلعان فيلوسوفيالىق ەمەس جاي ويىنىڭ ءوزى جۇتاڭ، تىلى كەبىر سەنتيمەنتاليزم مەن ناتۋراليزمنىڭ ۇلگىلەرىنە كەيدە ەلىكتەي وتىرىپ، كەيدە تابىنا وتىرىپ جازىلعان ونداي كىتاپ، جولى بولىپ باسقا تىلگە اۋدارىلا قالسا، ءسوزدى الدىمەن جازۋشى ەمەس، ەل ەستيدى، ادەبيەت ەستيدى.
***
جاستار سىنالسىن. سىنالسىن، ءبىراق، سويىل جەمەسىن. ولارعا تۇيەنىڭ بوزداعانى، ءيتتىڭ قىڭسىلاعانى سياقتى بۇگىنگى قات- قابات ءومىردىڭ بولەكشە ارەكەت- حارەكەتىمەن قابىسا بەرمەيتىن ابستراكتى ويلاردى قىزىقتاما دەگەن ءسوزدى داۋىستى كوتەرە ايتقاننىڭ وزىندە جەر تەپسىنبەي، نۇقىماي، نىعارتپاي سويلەۋ كەرەك.
***
... كريتيكا - ساموكريتيكانىڭ ىشكى ءمانى مەن سىن جانە ءوزارا سىن ەمەس. سىنى دۇرىس، ال ساموكريتيكاسى باسقادان سىن عانا ەمەس، ءوزىڭدى ءوزىڭ سىنايتىنداي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ، سۋرەتكەرلىك تازالىقتىڭ دەڭگەيىندە بولۋ ما دەپ توپشىلايمىن. ال جازۋشىنىڭ وزىنە، ءوز قالامىنان بوي تۇزەگەن ءوز ىشىنەن شىققان شۇبار جىلانعا قاتالدىق كورسەتۋى، قاشاننان كەلە جاتقان ءۇردىس... سوڭعى كەزدە گازەت- جۋرنال بەتتەرىنەن، ماقالا جيناقتارىنەن كەم كورىنىپ جۇرگەن تالاپ، تالعام دەگەن مەجە- دەڭگەيلەردىڭ، كريتەرييلەردىڭ قايتا جاندانۋى، قايتا تىرىلۋى دە وسى ساموكريتيكا دەگەن تۇسىنىكتى تۇمشالاي بەرمەۋگە قاتىستى.
***
... باسپا پراكتيكاسىندا، جۋرنال- گازەتتەردەگى تالاپ پەن تالعامنىڭ وزعان زامانمەن قاپتالداسا شابۋى شارت. قىرقىنشى، ەلۋىنشى، ءتىپتى وتىزىنشى جىلدارداعى تالاپ- تالعامنىڭ انا جەر، مىنا جەردەن اتوي بەرىپ جۇرگەنىن كورمەي جۇرگەمىز جوق. كەزىندە زاڭدى ەدى: بەستىگە ايتىلار سىندى تايعا الىپ كەپ تەلۋگە بولماس. ال تاي توقپاق جالدى تورى ايعىر بولعان سوڭ، بەلى بەكىپ بايگەدەن كەپ جۇرگەندە وعان باياعىداي، باياعىشا وبەك قاعۋ قانشالىق ورىندى؟ مۇنان الدىمەن ۇتىلاتىن بەستىنىڭ ءوزى. ءوزى وسكەن ەكەن، وعان دەگەن تالاپ ءوسسىن. ءومىر وزعان، زامان وزعان سايىن قۇرىعاندا قۇيىسقان تىستەسە شاپسىن. بۇل تۇستا، جانە دە، تالاپ پەن تالعام سياقتى ەگىز ۇعىم بولىنبەسىن. ولار بىرىن- بىرى جوقتاسىن. قامشىنىڭ ورىمىندەي قويىنداس، قولتىقتاس جاتسىن.
***
ادام ءۇشىن جانىمدى بەرەمىن، باعىمدى بەرەمىن - دارىگەرلەردىڭ گيپپوكراتتىق انتى. ال ادام ءۇشىن سۋرەتكەردىڭ بەرەر جاۋابى از با؟ .. وسى رەتتە سەرت، انت دەگەندى قولىنا قالام ۇستاعان كىسىگە، كىسىلەرگە جەلدىرتىپ ايتىپ شىعۋ، ءتۇسىندىرىپ باعۋ از، بۇل ۇعىم سۋرەتكەردىڭ جانىنا، ويىنا، كۇندەلىكتى مىنەز- تىرلىگىنە سىڭۋگە، دارۋعا كەرەك.
***
جۇرەكتىڭ سوعىسى - فيزيولوگيا، ال جۇرەكتىڭ نە قۋانىشتان، نە ۇرەيدەن بارىپ باس الاتىن ءلۇپىلى - ەستەتيكا، ونەر، ومىرگە بەرگىسىز قايران ءسوز.
1970-1972ج ج.
باعلان ورازالى
adebiportal.kz/kz