تۇمەن قازاعى: وتاندا تۇرۋ - بارىمىزگە بۇيىرماعان باقىت، باعالاڭىزدار

  استانا. قازاقپارات - قانداسىمىز ەسەنعالي ىبىرايەۆ تۇمەندەگى قازاقتاردىڭ تىنىس- تىرشىلىگىمەن تانىستىرىپ، جىراقتا ەل بىرلىگى ءۇشىن الاڭداپ جۇرگەنىن ايتتى.

تۇمەن وبلىستىق قازاق ۇلتتىق- مادەني اۆتونومياسىنىڭ ءتوراعاسى ەسەنعالي ىبىرايەۆ اتالعان ايماقتا تۋىپ- وسكەن. بۇگىندە گۇلجان ەسىمدى ايەلى مەن گۇلميرا ەسىمدى ءبىر قىزى بار. ءتورت اتادان بەرى تۇمەندە تۇرىپ جاتقاندىقتان، رەسەيدە وزىمەن بىرگە جۇرگەن تۋعان- تۋىسى كوپ. دەسە دە، ول مۇنىڭ بارلىعى ەشقاشان دا اتاجۇرتتىڭ ورنىن تولتىرا المايتىنىن ايتادى.

«اتاجۇرتتا بار ۋايىمىڭ ۇمىتىلادى»

"ءوزىم دۇنيەگە كەلگەن وتباسىندا بەس بالامىز. ولاردىڭ ەكەۋى - ۇل، ۇشەۋى - قىز. مەن ۇلداردىڭ ۇلكەنىمىن. جانىمدا تۋعان- تۋىستارىم وتە كوپ. ءبىراق ءاردايىم تۋعان جەردىڭ قارا توپىراعىن اڭسايمىن. قۋانىشىمىزعا وراي، استانا- تۇمەن رەيسى اشىلىپ، اراسىندا تاريحي وتانىما كەلىپ تۇرامىن. ۇشاقپەن شەكارادان وتكەن ساتتەگى سەزىمدى ەشنارسەمەن تەڭەستىرە المايمىن. جۋساننىڭ ءيىسى مۇرنىڭدى جارىپ، ولەڭدەتىپ جاتار توسەگىڭە كەلە جاتقانداي كۇي كەشەسىڭ. ءوزىڭدى بارىنشا ەركىن ۇستايسىڭ. "مەن تۋرالى جۇرت نە ويلار ەكەن؟ " دەپ الاڭدامايسىڭ. بار ۋايىم- قايعىڭ ۇمىتىلادى. سەبەبى، تۋعان ەلىڭ سەنى كەز كەلگەن قالپىڭدا قابىلدايتىنىن بىلەسىڭ"، - دەيدى ول.

ەسەنعالي ىبىرايەۆ ءومىرىنىڭ اتاجۇرتتان جىراقتا ءوتىپ جاتقانىنا قاراماستان، ءبىر ساتكە تاريحي وتانىن ەستەن شىعارمايتىنىن ايتادى. وسى ورايدا، قازاق ەلىن ءوزى ارقىلى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە تەك جاقسى جاعىنان كورسەتۋگە تىرىسىپ باعۋدا. جىل سايىن 9 - مامىردا تۇمەندەگى قازاقتار ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان اتالارىنىڭ سۋرەتىن ۇستاپ، اسكەري شەرۋگە قاتىسادى. سپورتتىق جانە مادەني شارالارعا تۇراقتى تۇردە اتسالىسىپ، بارشا قازاق جينالاتىن كەشتەر ۇيىمداستىرىلادى. سونداي- اق، اتالعان ايماقتاعى قازاقتار سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىمەن تىعىز بايلانىستا. وزدەرىنە كەرەكتى قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى وسى وڭىردەگى اكىمدىكتەن الىپ وتىرادى.

"وكىنىشكە وراي، ءبىز تۇرىپ جاتقان ايماقتا تەك قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر جوق. باستاپقىدا ۇيىمداستىرماق بولعان ەدىك، بالا سانى جەتپەدى. سول سەبەپتى انا ءتىلىمىز ۇمىت بولماسىن دەگەن ويمەن جەكسەنبى سايىن قازاق ءتىلى كۋرستارى وتەدى. وعان بالالار مەن جاستار، ءتىپتى، كىشكەنە بۇلدىرشىندەر دە قاتىسادى. گاسترولدىك ساپارمەن ەلدى- ەلدى ارالايتىن شىعارماشىلىق ۇجىمدار دا جەتەرلىك. جۋىردا 22 - جەلتوقسان كۇنى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە وراي تۇمەن وبلىسىندا قازاق مادەنيەتى كۇندەرىنىڭ جابىلۋىنا وراي ۇلكەن گالا كونسەرت ۇيىمداستىرعالى وتىرمىز. شارا بارىسىندا كونفەرەنتسيالار، ماستەر- كلاستار وتەدى. مۇنىمەن قاتار، وسى اپتادا رەسەيدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى قازاقتاردىڭ قۇرىلتايى وتەدى"، - دەپ ءبولىستى ەسەنعالي ىبىرايەۆ.

ءتوراعا تۇمەن قازاقتارىنىڭ باستى ومىرلىك ماقساتتارى تۋرالى ايتىپ بەردى. ول - اتا- انالاردىڭ بالالارىنا مىندەتتى تۇردە جوعارى ءبىلىم بەرۋگە تالپىنۋى. ياعني تەحنيكۋم نەمەسە كوللەدج ەمەس، مىندەتتى تۇردە بالالارىن الىس- جاقىن شەتەلدەرگە نەمەسە قالالارعا جىبەرىپ وقىتۋ. سونداي- اق، ول قازاقتاردىڭ پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، قارجى، ەكونوميكا جانە بانك سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىنىن اتاپ ءوتتى. اراسىندا گەنەرالدار جوق بولسا دا، پولكوۆنيكتەر جەتەرلىك.

«قازاق ءداستۇرىن ەۋروپالاندىرعان ەمەسپىز»

قانداسىمىز ءاردايىم ءتۇرلى شارا ۇيىمداستىرۋعا كومەكتەسەتىن «وتانداستار» قورىنا العىس ءبىلدىرىپ، اتالعان قوردىڭ جاس تا بولسا، كوپ ءىس تىندىراتىنىنا سۇيسىنە قارايتىنىن جەتكىزدى. بۇدان وزگە ول تۇمەن وبلىسىندا قازاقتاردىڭ داستۇرگە الدەقايدا بەرىك ەكەنىن ايتىپ ءوتتى.

«كەلەسى سوزدەرىممەن قازاقستانداعى قانداستارىمدى رەنجىتىپ الامىن با دەپ قورقامىن (كۇلدى) . دەسە دە، تۇمەن قازاقتارى تاريحي وتانداعى قانداستارعا قاراعاندا الدەقايدا داستۇرگە بەرىك. ءبىز ەشبىر ءداستۇردى ەۋروپالاندىرىپ جىبەرگەن جوقپىز. باعزى زامانداردان قالاي كەلە جاتسا، سول قالپىندا ساقتالدى. تويدا بەتاشار دا بولادى، قالىڭ مال دا بار. ءتىپتى، سوڭعى كەزدە قازاقستاننان اسابا شاقىرتۋ سانگە اينالىپ كەلە جاتىر. سونداي- اق، مۇندا قازاقتار كوبىنەسە قازاقتارمەن قۇدا بولىپ جاتادى»، - دەدى ول.

كەيبىر قازاقتار كوپ ۋاقىتتان بەرى ءبىر ۇيدە تۇرىپ جاتسا دا، ءبىر- بىرىمەن تانىسۋعا، ۇلتىن سۇراۋعا ۇيالاتىن كەزدەر بولادى ەكەن. مىسالى، بالا كۇندەرىنەن ءبىر ۇيدە، ءبىراق ءارتۇرلى پودەزدە تۇرىپ كەلگەن قاناعات پەن ايىم ءبىر- ءبىرىن كۇندە كورىپ جۇرسە دە، تەك قازاق جاستارىنىڭ وتىرىسى كەزىندە عانا تانىسقان. ءتىپتى، قاناعات ايىمدى باستاپقىدا تاتار قىزى دەپ ويلاپ قالعان. سونداي- اق، ءتوراعا تۇراقتى تۇردە 70 كە جۋىق قىز- جىگىت جينالاتىن كەشتەردىڭ ۇيىمداستىرىلاتىنىن ايتادى.

«قازاقستاندا اجىراسۋعا جەڭىلدەۋ قارايتىن سياقتى»

 

سوڭعى ۋاقىتتا تۇمەندە دە جاستار اراسىندا كەش وتباسىن قۇرۋ سانگە اينالىپ كەلە جاتقانىن جاسىرمادى.

«راسىمەن دە، ءبىزدىڭ دە جاستار كەش وتباسىن قۇرىپ جاتىر. ولار ءۇشىن ءبىرىنشى ورىندا كارەرا مەن ومىردە بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە جەتۋ تۇرادى. ءوزىم دە، اسكەرگە بارىپ، وقۋعا ءتۇسىپ، بەسىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزدە شاڭىراق كوتەرگەن بولاتىنمىن. ول زاماندا 19-21 جاستا كارى قىز، ءسۇربويداق اتانىپ ۇلگەرەتىن ەدىڭ.

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردەن قازاقستاندا اجىراسۋلاردىڭ وتە كوپ بولاتىنىن بىلەمىن. ءبىراق، تۇمەندە مۇمكىندىگىنشە جاسى ۇلكەندەر جۇبايلاردىڭ وتباسىلىق ومىردە ءتىل تابىسىپ كەتۋىنە كومەكتەسىپ وتىرادى. «اناۋ ماعان دۇرىس قارامادى، ورىنسىز كۇلدى، ارتىق ءسوز ايتىپ قالدى» دەپ اجىراسىپ كەتىپ جاتقان ەشكىم جوق. ال قازاقستاندا بۇل نارسەگە جەڭىلدەۋ قارايتىن سياقتى»، - دەيدى ەسەنعالي ىبىرايەۆ.

«قالاي سارقىت الاتىندارى شوشىتتى»

بۇدان وزگە قانداسىمىز قازاقتىڭ قايدا جۇرسە دە، ماقتانعاندى ۇناتاتىنىن جاسىرمادى. ايتۋىنشا، ەڭ باستىسى، قازاقتار قۇر سوزبەن ماقتانبايدى. كەرىسىنشە سول ماقتانعا لايىق بولۋعا تىرىسادى. مۇنىڭ بارلىعىن ول اتا- انانىڭ بالاسىنا "ۇيات بولادى" دەپ بەرگەن تاربيەسىمەن بايلانىستىردى. وسى تاربيەنىڭ ارقاسىندا تۇمەندە اشىقتان- اشىق ءوزىن ماقتاي بەرەتىن قازاقتار جوقتىڭ قاسى.

«ارينە، بارلىعىنا بىردەي توپىراق شاشپايمىن. ءبىراق وزگە ايماقتاردا ءبىر- بىرىمەن جارىسىپ، باسىپ وزعىسى كەلىپ تۇراتىن توي يەلەرىن كورەمىن. مەنىڭشە، بۇل مۇلدەم دۇرىس ەمەس. ءبىر تانىستارىم قازاقستانعا بارىپ جۇرتتىڭ قالاي سارقىت الاتىنىن كورىپ قاتتى شوشىعان. ەت كەسىلمەي، باتا وقىلماي جاتىپ تويعا كەلگەن قوناقتار سارقىتتى پاكەت- پاكەتكە ءبولىپ الىپ سالىپ جاتادى ەكەن. ءاپ- ساتتە داستارحاندا اس قالمايدى. قۋانىشىما وراي، مۇندايدى ءوز كوزىممەن كورگەن ەمەسپىن. تەك جۇرتتان ەستىگەنىم. تۇمەندە كەرىسىنشە توي يەلەرى قوناقتارعا سارقىت العىزا الماي الەك بولادى»، - دەيدى قانداسىمىز.

«ادام جاس بولعان سايىن تاۋەلسىز كەلەدى»

مۇنىمەن قاتار، ەسەنعالي ىبىرايەۆ نەلىكتەن تۇمەننەن وزگە ايماقتارعا كوشكىسى كەلمەيتىنىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىردى. وسى كۇنگە دەيىن ماسكەۋ سەكىلدى الىپ شاھارلاردىڭ جۇمىسقا بايلانىستى كوپتەگەن ۇسىنىس كەلىپ تۇسكەن ەكەن. وسى ورايدا، ول تۇمەننىڭ تابيعاتى دا، ەكونوميكالىق جاعدايى دا حالىق ءۇشىن بارىنشا جايلى ەكەنىن ايتىپ ءوتتى. اسىرەسە، بالالارعا بارلىق جاعداي جاسالىپ، سپورتتىق، مۋزىكالىق مەكتەپتەردىڭ كوپ ەكەنىنە توقتالدى. رەسەيدەگى ۇزدىك تسيرك پەن دراما تەاترى دا اتالعان ايماقتا ورنالاسقان ەكەن. ءوزى تۇمەنگە وتباسى جوق كەزدە كوشىپ كەلگەن.

«شىنى كەرەك، جۇرەگىمدە ەكى وتان بار. ءبىرى - قازاقستان، ەكىنشىسى - وسى تۇمەن. ءبىرى جاقسى، ەكىنشىسى جامان دەپ ءبولىپ- جارا المايمىن. ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ورنى مەن قۇنى بار. جىراقتا جۇرسەم دە، كۇن- ءتۇن دەمەي قازاق دەگەن ەلىمنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەكتەنەمىن. مۇندا ەشبىر ۇلت وكىلى "قازاق دەگەن جامان ەكەن" دەپ ايتپاسا دەپ تىلەيمىن. سونداي- اق، تاربيەنىڭ %90 ى وتباسىندا بەرىلەتىنىن بىلگەندىكتەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن داستۇرلەرىمىزدى ءارقايسىمىز بالالاردىڭ بويىنا سىڭىرۋگە تىرىسىپ ءجۇرمىز. ءبىز قازاقستانعا ءبىر كۇندە كوشىپ كەتە الماساق تا، بۇل ارمان- تىلەگىمىزدى بالالارىمىز ورىندايتىن سياقتى. بولاشاقتا ءوزىمنىڭ بالالارىم قازاقستاندا ءبىلىم الادى دەپ جوسپارلاپ ءجۇرمىن. ولار سول جاقتا قالامىن دەپ جاتسا تاڭعالمايمىن. سەبەبى، ادام قانشالىقتى جاس بولعان سايىن، سونشالىقتى تاۋەلسىز كەلەدى»، - دەدى ول.

سونداي- اق، 90-جىلدارى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا كوپتەگەن قازاق وتباسىنىڭ تاريحي وتانىنا كوشىپ كەتكەنىنە توقتالدى. ولاردىڭ كوپ بولىگى تۋعان جەرلەرىنە بىردەن ءسىڭىسىپ كەتسە دە، ارالارىندا قاراپايىم جۇمىس تابا الماي قينالعاندار دا بار. وسىنىڭ سالدارىنان ولار تۇمەنگە قايتىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولعان. ەسەسىنە ولارعا قازاقستانداعى تۋىستارى ءجيى كەلىپ تۇرادى.

 «ەلباسى ءبىز ءۇشىن ءداۋىر باتىرى»

وسى ورايدا، ەسەنعالي ىبىرايەۆ قازاقستاندا بارىنشا ءوزىن جايلى سەزىنسە دە، وتباسى الدىنداعى پارىزى ۇستاپ تۇراتىنىن ايتادى. تۇمەندە ءتورت اتادان بەرى تۇرىپ جاتقاندىقتان، جاقىندارى سول جەردىڭ توپىراعىندا جەرلەنگەن. مۇنىمەن قاتار، ول جىراقتا ءجۇرىپ قازاقستاننىڭ بەرەكە- بىرلىگى ءۇشىن الاڭدايتىنىن جەتكىزدى.

"قازاقستاندىقتارعا ءبىرىنشى كەزەكتە بەرەكە- بىرلىك تىلەيتىن ەدىم. مۇنداي ەلگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىندار جەتەرلىك. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. ىشكى بىتىراڭقىلىقتان ساق بولعانىن قالايمىن. ەلباسى ءبىز ءۇشىن ءداۋىر باتىرى. 90-جىلدارى ول كىسى بولماعاندا ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز نە بولاتىنىن بىلمەيمىن. ءبىز تاۋەلسىز قازاقستانىمىز بەن استانامىزدىڭ بارى ءۇشىن ماقتانامىز. ەلدىڭ بەدەلى ءتۇسىپ قالماسا ەكەن دەپ ءوز جۇمىسىمىزدى ساپالى جاساۋعا تىرىسامىز. بىردە مىسىردا دەمالىپ جاتسام، اراب ازاماتى مەنى سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاپ «قازاقستان» دەپ جاتىر. سول ساتتە قالاي قۋانىپ قالعانىمدى بىلسەڭىزدەر عوي. مەيلى قۇجات بويىنشا رەسەي ازاماتى بولسام دا، جۇرەگىم مەن قانىم قازاق. ەلىمە اماندىق پەن بىرلىك تىلەيمىن. ءوز وتانىڭدا تۇرىپ، ءوسىپ- وركەندەۋ - بارىنە بىردەي بۇيىرا بەرمەيتىن باقىت. وسى باستارىڭىزعا قونعان باقتى باعالاي بىلسەڭىزدەر ەكەن دەيمىن. امان بولىڭىزدار»، - دەپ تىلەك ءبىلدىردى ەسەنعالي ىبىرايەۆ.

مۇنىمەن قاتار، اۆتونوميا ءتوراعاسى بارشا قازاقستاندىقتى تۇمەنگە قوناق بولۋعا شاقىرىپ، ءوزى تۇرعان ايماقتى قۋانا- قۋانا تانىستىراتىنىن جەتكىزدى.

Sputnik

قارلىعا بۇيەنباي.