ساقتار تۋرالى دەرەكتەر

 استانا. قازاقپارات - ەجەلگى قازاقستان تاريحىندا ەرتە تەمىر ءداۋىرى زەرتتەۋگە تۇرارلىق قىزىقتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى.

 سەبەبى، وسى كەزەڭدە العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار پايدا بولا باستادى جانە قوعام تۇبەگەيلى سىنىپتارعا ءبولىنىپ، مەتال وڭدەۋ ونەرىنىڭ دامۋىنا جول اشىلدى. بۇل مەملەكەتتەردى زەرتتەۋ، سونىڭ ىشىندە ساق تايپاسىنىڭ تاريزى، وسى كەزەڭدى زەرتتەۋدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى.

ساقتار ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن 1 مىڭجىلدىقتا ورتا ازيا مەن قازاقستان، شىعىس تۇركىستان اۋماعىندا مەكەن ەتكەن ەجەلگى تايپا. ساق تايپاسىنىڭ حالقى وزدەرىن ساقا، ساق دەپ اتاعان. ال، كونە گرەكتەر سكيف دەپ اتاپ كەتكەن. ول تۋرالى تاريح اتاسى گەرادوت «تاريح» اتتى ەڭبەگىنىڭ 5 - تومىندا ايتىپ ءوتتى. سونداي- اق، گەرادوت جانە باسقا دا انتيك تاريحشىلارى ساقتاردى «ازيا سكيفتەرى» ، ياعني ازيالىق سكيفتەر دەپ اتاعان. ءبىراق، ساقتاردىڭ قالاي اتالعاندىعى تۋرالى دەرەك كوپ. سونىمەن، گرەكتەر ساقتاردى «ازيالىق سكيفتەر» دەسە، پارسىلار «قۇدىرەتتى ەركەكتەر» ، ال يران جازبالارىندا «جۇيرىك اتتى تۋرلار» دەلىنگەن.

تاريحتا ولار سولتۇستىك ءۇندىستاندى، اۋعانستاندى، ورتا ازيانى جانە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن قامتيتىن كەڭ- بايتاق اۋماقتا مەكەندەگەن دەلىنەدى.

جازبا دەرەكتەردە ساقتاردىڭ قازاقستاننىڭ بارلىق اۋماعىن مەكەندەگەنى جانە ولاردىڭ ءۇش توپقا بولىنگەنى كورسەتىلگەن.

ءبىرىنشىسى، شوشاق بورىك كيىپ جۇرەتىندەرىنە قاراي شوشاق بورىكتى تيگراحاۋدا ساقتارى دەپ اتالعان. ەكىشىسى، حاوما سۋسىسىن دايىندايتىن حاوماۆارعا ساقتارى. ال ءۇشىنشىسى، ورتا ازيانىڭ وڭتۇستىگى مەن ارال تەڭىزىنىڭ توڭىرەگىن جانە سىرداريا بويىن، جەتىسۋ القابىن مەكەندەگەن، ياعني تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعىلار دەپ اتالىپ كەتكەن پارادارايا ساقتارى.

سونىمەن قاتار، وڭتۇستىكتە - ماسساگەتتەر مەن دايلەر، سولتۇستىكتە - ارگيپەيلەر، شىعىستا - اريماسپىلار، ورتالىق اۋدانداردا - يسسەدوندار، باتىستا - ساۆروماتتار، وڭتۇستىك- باتىستا - كاسپىلار ءومىر ءسۇردى.

تاريحشىتاردىڭ ەڭبەگىندە ساقتاردىڭ ەرجۇرەك، باتىل تايپا بولعانى ايتىلعان. ساقتاردىڭ ەرجۇرەك، جاۋىنگەر تايپا بولعانىن ساق پاتشايىمى توميريس تۋرالى اڭىزدان دا اڭعارۋعا بولادى.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ب. ز. ب 530 -جىلى كير باستاعان پارسى اسكەرى ساق جەرىنە باسىپ كىرەدى. سول ۋاقىتتا ساقتاردى توميريس پاتشايىم بيلەگەن بولاتىن. جانە ايەل ەكەنىنە قاراماستان، ول پارسىلارمەن قيان- كەسكى سوعىس جۇرگىزەدى. كير اسكەرى سىرداريا اۋماعىنا دەيىن كەلىپ، ساق بيلەۋشىسىنە ەلشى جىبەرگەندە تۇمار پاتشايىم ونىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدەن باس تارتادى. وعان اشۋلانعان كير ساقتارعا قارسى شابۋىلعا شىعادى.

ءبىراق، توميريس پاتشايىم ءوز جەرىندە سوعىسقاندى قولايلى دەپ تاۋىپ، ادەيى پارسى اسكەرىنىڭ سۋدان وتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ءسويتىپ، جاۋ قولىن وزەننەن وتكىزگەن ساق بيلەۋشىسى ءبىرشاما جەر جۇرگەننەن كەيىن قوستارىن تىگەدى. ءبىراق، پارسى بيلەۋشىسى قۋلىققا كوشىپ، قورىققان سىڭاي تانىتىپ، ادەيى قاشادى. سوندا توميريستىڭ ىسپارعاپيس ەسىمدى ۇلى جاۋدىڭ ارتىنان قۋامىن دەپ الدانىپ، قاقپانعا ءتۇسىپ، قازا بولادى. ال بالاسىنىڭ ءولىمىن ەستىگەن ساق پاتشايىمى كيردىڭ باسىن تاۋىپ اكەلۋگە بۇيرىق بەرىپ، قالىڭ قولمەن پارسى جەرىنە سوعىسقا اتتادى.

سول ۇرىستا ساقتار پارسى اسكەرىن ويسىراتا جەڭىپ، توميريس پاتشايىم قانعا تويماعان پارسى بيلەۋشىسى كيردىڭ باسىن الدىرىپ، جازالايدى. ول اسكەرلەرىنە تەرى قاپتى قانمەن تولتىرۋدى بۇيىرىپ، كيردىڭ باسىن ۇستاپ تۇرىپ: «سەن وسىندا قاندى اڭساپ كەلىپ ەدىڭ، ەندى ءوز قانىڭدى تويىپ ءىش!» دەپ، ءوشىن العان. مىنە، تاريحشىلار جازىپ كەتكەن وسى اڭىز دا ساقتاردىڭ باتىل، ەرجۇرەك، جاۋىنگەر تايپا بولعانىن دالەلدەيدى.

ال، شىراق ەسىمدى ساق مالشىسى تۋرالى اڭىز ساقتاردىڭ وتە اقىلدى جانە جاۋىنگەر بولعانىن تاعى ءبىر دادەلدەمەك. سول زاماندا شىراق ەسىمدى مالشى جىگىت ءوز دەنەسىن پىشاقپەن تىلگىلەپ، الدىنان شىققان جاۋعا ساق كوسەمدەرىنەن قورلىق كوردىم دەپ، اقىلدىلىعىمەن جاۋ اسكەرىن الداپ تۇسىرگەن. ونىڭ قىزىل- الا قان بولعان دەنەسىن كورگەن جاۋ قولى مالشى جىگىتتىڭ سوزىنە سەنىپ، ونىڭ ارتىنان ەرەمىن دەپ، ءشول دالادا اداسىپ، قىرىلىپ قالادى.

Stan.kz