قازاقستان يسلام الەمىندە ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتا الاتىن الەۋەتكە يە - اسقار مۋسينوۆ
جيىن بارىسىندا جاڭا مەديانىڭ يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى اياسىندا الاتىن ورنى تالقىعا سالىندى.
القالى جيىننان كەيىن يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىندا قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعاپ جۇرگەن ديپلومات، ۇيىم باس حاتشىسىنىڭ عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ورىنباسارى، سونداي- اق، «بەيبىتشىلىك، قاۋىپسىزدىك جانە جانجالداردى شەشۋ» ءبولىمىنىڭ باسشىسى اسقار مۋسينوۆپەن سۇحباتتاسۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. سۇحبات بارىسىندا قازاقستاننىڭ ي ى ۇ- داعى الەۋەتتى ءرولى، ىقپالى جانە باستامالارى تۋراسىندا اڭگىمە وربىگەن بولاتىن.
- يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ نەگىزگى ماقساتى مەن مىندەتى قانداي؟ قازاقستان ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتكەندە قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە الدى؟
- ۇيىم 1969 -جىلى قۇرىلدى، جاقىندا ەلۋ جىل تولادى. ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا تۇرتكى بولعان يەرۋساليمدەگى ءال- اقسا مەشىتىنىڭ ورتەنۋ وقيعاسى ەدى. نەگىزىنەن، مەشىتتىڭ ورتەنۋى قاساقانا ارەكەت دەپ قابىلداندى، ياعني يسلام مەملەكەتتەرى نەمەسە مۇسىلمانداردى كەمسىتۋشىلىككە باعىتتالعان جىمىسقى ماقساتتان تۋىنداعان دەگەن كوزقاراس بار. مىنە، وسىعان جاۋاپ رەتىندە مۇسىلماندار «ءبىر جەڭنەن باس، ءبىر جاعادان قول شىعارۋعا» نيەتتەندى. 1969 -جىلى ماروككودا يسلام ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى العاش رەت باس قوستى، اتالعان جيىنعا سول ۋاقىتتا تەك وتىز مەملەكەت قانا قاتىستى. سوندا «يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىن» قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، 1992 -جىلى قۇرامىندا مۇسىلمان حالىقتارى بار وزگە دە كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەتتەرى ازەربايجان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستانمەن قاتار اتالعان ۇيىمعا مۇشەلىككە ەندى. مىنە، سودان بەرى ءبىز ۇيىم شەڭبەرىندە وتە بەلسەندى ءارى جەمىستى ىنتىماقتاستىق جاساپ كەلەمىز. قازاقستاننىڭ اتالعان ۇيىم اياسىنداعى بەلسەندىلىگىنە ءبىر دالەل - 2011 -جىلى ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتۋى.
ءدال وسى جىلى استانادا ي ى ۇ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. بۇل وتىرىس بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى تاريحي جيىن بولىپ ەستە قالدى. باستىسى - قازاقستاندا العاش رەت «يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمى» (ي ك ۇ) اتاۋى «يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى» (ي ى ۇ) دەپ وزگەرتىلدى. 2011 -جىلى قازاقستان ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتۋ بارىسىندا ەكى جۇزگە جۋىق مەملەكەتتەر دەڭگەيىندە ءتۇرلى ءىس- شارالار وتكىزدى. ي ى ۇ ساياسي ۇيىم بولعانىمەن، يسلام الەمى ءۇشىن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني، گۋمانيتارلىق سيپاتتاعى سالالار بويىنشا جۇمىس اتقارادى. وسى باعىتتار بويىنشا قازاقستان ءتوراعالىق ەتكەن جىلدارى اۋقىمدى شارالار ۇيىمداستىرىلدى. يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قازاقستاننىڭ 2011 -جىلى ءتوراعالىق ەتۋى ازيا تاريحىنداعى ەڭ جارقىن ءارى اتاۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى دەپ ايتا الامىز.
- ءسىزدىڭ باس حاتشىنىڭ عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ورىنباسارى لاۋازىمىنا تاعايىندالعانىڭىزعا كوپ بولعان جوق. ۇيىم شەڭبەرىندەگى بۇنداي جاڭا باعىتتا قانداي جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىرسىز جانە الداعى ۋاقىتقا قويعان ناقتى ماقساتىڭىزبەن بولىسسەڭىز؟
- مەن ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە 1987 -جىلدان بەرى قىزمەت ىستەپ كەلەمىن. بىرنەشە ەلدە ەلشى بولدىم، 2013 -جىلى ەلگە كەلگەننەن كەيىن ق ر س ءى م جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. 2014-2016 -جىلدارى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. اتالعان ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ ي ى ۇ- مەن ىنتىماقتاستىعى جوعارى دەڭگەيدە دامىدى، سول سەبەپتى ەلدەگى باسشىلىقتىڭ قارارىنا سايكەس، ۇيىمعا قىزمەتكە جىبەردى. 2016 -جىلدىڭ مامىر ايىنان مەن ي ى ۇ- عا قىزمەتكە كەلدىم. اتالعان ۇيىمدا لاڭكەستىك پەن ەكسترەميزمگە جانە قاقتىعىستارعا قارسى «بەيبىتشىلىك، قاۋىپسىزدىك جانە جانجالداردى شەشۋ» دەگەن ارنايى ءبولىم قۇرىلعان ەدى. ءبولىمنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدىم جانە اتالعان لاۋازىمدى بۇگىنگە دەيىن اتقارىپ كەلەمىن.
ال 2017 -جىلدىڭ مامىر ايىندا بانگلادەش استاناسى داككادا وتكەن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ جينالىسىندا قازاقستان تاراپىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، مەن ي ى ۇ- نىڭ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا اشىق سايلاۋ بارىسىندا لايىقتى دەپ تانىلدىم. نەگىزىنەن بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت. سەبەبى، بۇل قىزمەتكە قازاقستاننان بولەك بىرنەشە مەملەكەتتەن ۇمىتكەرلەر ۇسىنىلدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ي ى ۇ- دا زاڭ بويىنشا، باس حاتشىنىڭ التى ورىنباسارى بولادى، اتالعان ورىنباسالار بەلگىلى ءبىر جاعرافيالىق توپتان سايلانادى.
مىسالى، افريكا توبىنان ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بويىنشا ورىنباسار تاعايىندالسا، ساۋد ارابياسىنان ساياسي، مادەني جانە گۋمانيتارلىق ماسەلەلەر بويىنشا اراب ەلىنىڭ وكىلى سايلانسا، پالەستينا مەن قۇدىس ماسەلەسى بويىنشا دا ورىنباسار بولىپ پالەستينانىڭ وكىلى سايلانسا، ازيا مەملەكەتتەرى باس حاتشىنىڭ عىلىم جانە تەحنولوگيالار بويىنشا ورىنباسارى سايلانادى.
ازيا توبىنا 18 مەملەكەت كىرەدى. سول ساتتە اتالعان 18 مەملەكەتتىڭ 12- ءسى ءبىزدىڭ عىلىم جانە تەحنولوگيا بويىنشا باس حاتشىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا ۇسىنعان ۇمىتكەرلىگىمىزدى قولدادى. بىزبەن بىرگە داۋىسقا تۇسكەن بانگلادەش 6 داۋىسقا يە بولدى. ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى ياعني ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستاندى قولداعاندىقتان، مامىر ايىنان باستاپ مەن اتالعان قىزمەتكە سايلاندىم.
- قازىرگى تاڭدا ۇيىمعا 57 مەملەكەت مۇشە. الەۋمەتتىك جەلىلەردى باعامداپ وتىرسام، يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى پالەستينا ماسەلەسىن نەگە شەشپەيدى، ميانما جايى قاراۋسىز قالدى دەگەن پىكىرلەر بارشىلىق ەكەن. اتالعان جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ۇيىمنىڭ قاۋقارى قانداي؟
- نەگىزىنەن ۇيىم 1969 -جىلى قۇرىلعاندا ەڭ باستى ماسەلە - پالەستينا ەدى. سول ۋاقىتتان بەرى ۇيىم جارتى عاسىر توقتاماي جۇمىس جاساپ كەلەدى، جاھاندىق جيىنداردا مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ داۋىسى مەن ايتار ويىن جەتكىزۋدە ۇيىمنىڭ اتقارعان ەڭبەگى بار. پالەستينا ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىنە ي ى ۇ قارقىندى تۇردە ات سالىسىپ، مۇددەلى پىكىردى ءبىلدىرىپ كەلەدى. پالەستينالىقتاردىڭ ءوز اۋماعىنا ەنۋى تۋراسىندا دا ايتىلدى. ءبارىمىز مۇسىلمان ۇمبەتى بولعاننان كەيىن ي ى ۇ يسلام مەملەكەتتەرىن قولدايدى، كەز كەلگەن تۇيىتكىل تۋدىرعان ماسەلەنى قولدان كەلگەنشە، البەتتە ءادىل جانە حالىقتىڭ پايداسىنا شەشۋگە تىرىسادى.
بۇدان وزگە - روحيندجا مۇسىلماندارىنىڭ جايى، وڭتۇستىك فيليپپين، وڭتۇستىك تايلاند ماسەلەسى. اتاپ وتەرلىگى، قاي ەلدە بولماسىن، مۇسىلمانداردىڭ قۇقىعى قىسىمعا ۇشىرايتىن بولسا، ۇيىمداعى 57 مەملەكەت جاردەمدەسۋگە مۇددەلى.
ەندى ۇيىمداعى قازاقستاننىڭ باستامالارى مەن الەۋەتى تۋراسىندا ايتىپ وتسەم. قازاقستان ي ى ۇ باس حاتشىسىنىڭ عىلىم جانە تەحنولوگيالار بويىنشا ورىنباسارى لاۋازىمىنا ءوز ۇمىتكەرلەرىن ۇسىنعان ساتتە ءبىز البەتتە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ استانادا عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى سامميت وتكىزۋ باستاماسىنا يەك ارتتىق. اتالعان سامميت مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن 2017 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وتكەن ەدى. ءسامميتتى وتكىزۋ تۋرالى يدەيانىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ قاعيداعا بەرىكتىگىن جانە يسلام الەمىندە الەۋمەتتىك ءال- اۋقاتتى كوتەرۋگە، ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋعا، تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرگە قول سوزۋعا بەي- جاي قارامايتىندىعىن كورسەتتى.
بۇعان دەيىن يسلام الەمىندەگى ءبىلىم، عىلىم، تەحنولوگيا ماسەلەسى ءسال سيرەك قارالسا، استانادا وتكەن سامميت بارىسىندا بۇل ماسەلەلەر اۋقىمدى ءارى انىق تالقىلاندى. پرەزيدەنت بۇل ماسەلەلەردى العا تارتىپ قانا قويماي، ناقتى شەشىمدەر ۇسىندى. مىنە، ەلباسىنىڭ ۇسىنعان شەشىمدەرىن مەن ءوزىمنىڭ ۇيىم شەڭبەرىندەگى سايلاۋالدى ناۋقانىمدا جاساعان مالىمدەمەمدە كەلتىردىم. وزدەرىنىڭ سايلاۋالدى ناۋقانىن وتكىزگەن وزگە دە مەملەكەتتەر، سونىڭ ىشىندە ازيا ەلدەرى ەلباسى ۇسىنعان باستامالاردى قولداپ، ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى. قازىر بارشاعا ايان يسلام الەمى، جاھاندىق تەرروريزم مەن يسلامعا دەگەن فوبيا سالدارىنان ۇلكەن ماسەلەلەردى باستان وتكەرۋدە. بۇدان شىعۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى مەن شەشىمدەرى بار. ءبىراق، ەلباسى عىلىم، ءبىلىم، تەحنولوگيا تۋراسىندا تىڭ شەشىمدەر مەن ۇسىنىستاردى العا تارتتى.
ن. نازاربايەۆ يسلام الەمىنىڭ ەجەلگى قۇندىلىقتارىنا ءمان بەرۋدى سۇرادى. ماسەلەن، ەجەلگى مۇسىلمان الەمىندە عانا ەمەس بارشا جاھانعا اتى ءماشھۇر بولعان قازاق توپىراعىنان شىققان ءال- فارابي، ءابۋ ءالي يبن سينالاردى ويعا الايىق. ەلباسى يىۇ بويىنشا «2026» ارنايى ءىس- قيمىل جوسپارىن قۇرۋدى ۇسىندى. اتالعان جوسپار ازيا ەلدەرىندە عىلىم مەن ءبىلىمدى دامىتۋ ارقىلى قازىرگى عارىش جىلدامدىعىمەن دامىپ جاتقان باتىس ەلدەرىنەن قالىس قالعان يسلام الەمى اراسىنداعى كەڭىستىكتى تولتىرۋدى كوزدەيدى. بۇل ءۇشىن ازيا ەلدەرىندەگى ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قاراجات ەسەلەنۋى كەرەك، الداعى ون جىلدا يسلام الەمىندە عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى جاھاندىق باسىلىمداردا ءجيى جارىق كورۋى، يسلامداعى عالىمدار سانى ەكى ەسە كوبەيۋى ءتيىس.
ال 2026 -جىلعا قاراي تەحنولوگيالىق جانە جاڭا باستامالاردىڭ ءبىرشاما ءوسۋى كوزدەلەدى. تاعى ءبىر ماڭىزدى باستاما - بۇل يسلام الەمىندە G-20 ۇيىمىنا سايكەس (الەمنىڭ 20 دامىعان ەلى ءوز دامۋىنىڭ ماسەلەلەرىن تالقىلايدى) 15 دامىعان مەملەكەتتەر فورۋمىن قۇرۋ. اتالعان باستاما دا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا تيەسىلى. مەملەكەت باسشىسى قازىرگى جاھاندانۋ مەن ءتورتىنشى يندۋستريالدىق ريەۆوليۋتسيا اياسىنداعى جاڭاشىلدىق يسلام الەمىنە دە تىكەلەي اسەر ەتۋى ءتيىس دەپ اتاپ ءوتتى. وسى ورايدا قازاقستان كلاستەرىن دامىتۋعا ءتيىس. مۇنداي كلاستەر ءبىزدىڭ ەلدە جوق ەمەس، بار. ماسەلەن، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى.
قازاقستان يسلام الەمى ءۇشىن عىلىم مەن ءبىلىمدى الەۋەتتى دامىتا الاتىن مەملەكەت، وعان مۇمكىندىگى دە بارشىلىق. بايقوڭىردىڭ ءوزىن الاتىن بولساق، بۇل عارىش الابى تەك يسلام الەمىندە عانا ەمەس، الەمدەگى تەڭدەسسىز ايلاق. بىزدە عىلىم اكادەمياسى دا بار، وزگە دە سالالارىمىزدا تىڭ جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. قازاقستان ەگەمەندىك العان ساتتەن بەرى قانشاما باستامالارعا مۇرىندىق بولدى. جاقىن بولاشاقتا ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگى بويىنشا يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ وتىرىسى وتەدى. بۇل دا قازاقستان ۇسىنعان باستاما. ەلباسى الداعى ون جىلدا ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇراتىنىن العا تارتىپ، اتالعان باستامانى ۇسىندى ءارى يسلام ەلدەرىنە ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ رەسۋرستارى مەن عىلىمي الەۋەتىن بىرىكتىرۋگە ۇندەدى. بۇگىندە ۇيىمعا يسلام الەمىنىڭ 25-تەن استام ەلى قوسىلدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ۇلكەن مانگە يە. ءبىز ي ى ۇ ارقىلى ارال تەڭىزىن قۇتقارۋ، يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ بويىنشا ت. ب باستامالاردى العا تارتتىق. ءقازىر دە بەلسەندى جۇمىس جالعاسۋدا.
- رەسەي فەدەراتسياسى قازىر ي ى ۇ- عا باقىلاۋشى ەل مارتەبەسىنە يە. ايتالىق، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى سۋبەكتىلەر، ياعني تاتارستان، شەشەنستان، داعىستان سىندى مۇسىلمان قاۋىمى باسىم مەملەكەتتەر بار. وسىنداي ءبىر ەلدىڭ سۋبەكتىلەرى بولاتىن مەملەكەتتەردىڭ ۇيىمعا ەنۋ جايى قالاي قارالعان؟ جالپى ۇيىم الداعى ۋاقىتتا جاڭا مەملەكەتتەرمەن تولىعا الا ما؟
- بۇگىندە الەمگە ايان، دۇنيەجۇزىندە يسلامنىڭ ءرولى كەڭ ەتەك جايىپ كەلەدى. البەتتە، ءبىرقاتار مەملەكەت يىۇ- عا يسلام الەمىمەن تاتۋلىق پەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ماقساتىندا مۇشە بولۋدى ياكي باقىلاۋشى مارتەبەسىن الۋدى قالاپ وتىر. بۇل جەڭىل بولا سالاتىن جۇمىس ەمەس. بىرىنشىدەن، ۇيىمنىڭ جارعىسىنا سايكەس، كەز كەلگەن مەملەكەت مۇشەلىككە ءوتۋى ءۇشىن 57 مۇشە- مەملەكەتتىڭ تولىق ماقۇلداۋىن الۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى سۋبەكتىلەر ولار سول مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا. رەسەي ۇيىمعا باقىلاۋشى بولعاندىقتان، سۋبەكتىلەر مەن ۇيىم اراسىندا قاتىناس بار. ءبىراق، اتالعان مەملەكەتتەردىڭ ۇيىمعا مۇشەلىككە ەنۋگە مۇمكىندىگى جوق، سەبەبى بۇل مەملەكەتتەر فەدەراتسيانىڭ سۋبەكتىلەرى، جەكە مەملەكەت ەمەس.
- ديپلومات بولعىسى كەلەتىن، حالىقارالىق ۇيىمداردا جۇمىس ىستەسەم دەيتىن جاستارعا قانداي اقىل- كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
- ءبىزدىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارداعى نەگىزگى قىزمەتىمىز - قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناسىن دامىتۋ. سوندىقتان، وسىنداي حالىقارالىق ۇيىمداردا قىزمەت ەتەم دەگەن جاستارعا كاسىبي بىلىمدەرى مەن تاجىريبەلەرىن دامىتۋ قاجەتتىگىن ايتار ەدىم. ەكىنشىدەن، ۇيىم اياسىندا ءوزىنىڭ جۇمىس ءتىلى بار. ماسەلەن، يىۇ- دا ءبىرىنشى - اراب ءتىلى، ەكىنشى - اعىلشىن ءتىلى، ءۇشىنشى - فرانسۋز ءتىلى. وسى تالاپتىڭ ۇددەسىنەن شىعۋ ءۇشىن البەتتە ءۇش ءتىلدى مەڭگەرگەن ابزالىراق. ال ەڭ باستىسى - قاي ەلدە، قاي ۇيىمدا قىزمەت ىستەسە دە، قازاقستاننان كەلەتىن ديپلوماتقا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە وتانىن ادال سۇيەتىن، شەتەلدىكتەرمەن كەزدەسكەندە ءوز ەلى تۋرالى اشىلىپ ايتىپ، تۇسىندىرە الاتىن، ۇلتجاندى، مەملەكەتشىل ازامات بولۋى شارت. وتانىن شىن سۇيگەن ادام ديپلومات تا بولا الادى، حالىقارالىق ۇيىمدا دا جەمىستى ەڭبەك ەتە الادى.
- سۇحباتىڭىزعا ۇلكەن راحمەت! ەڭبەكتە جەمىستى بولىڭىز!
اڭگىمەلەسكەن
ولجاس بەركىنبايەۆ