سوندا «رۋحاني تەرەڭ ءتۇيسىنۋ» دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-92

 سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا كوپەن امىربەك ساحناعا مۇحتار شاحانوۆتى الىپ شىعادى. الىپ شىققاندا، ءوزى م. شاحانوۆ بولىپ ونەر كورسەتەدى. كادىمگى پاروديا عوي. سول كەشكە ءبىز دە قاتىسقانبىز. كوپشىلىك كۇلكىگە قارىق بولعان. الايدا كەش وتە سالىسىمەن-اق اعالى-ءىنىلى ەكەۋىنىڭ اراسىنا سىزات تۇسەدى. سەبەبى... ءسوزدى كوپەن امىربەكتىڭ وزىنە بەرەيىك:

«ءازىل-سىقاق كەشىم رەسپۋبليكا سارايىندا وتەتىن بولىپ جوسپارلاندى. مۇحاڭ دا سول كەشتە ماعان دەمەۋ كورسەتىپ ءسوز سويلەيتىن بولعان. سوعان وراي كەشتە بوي كورسەتەتىن قوناقتار تىزىمىنە م. شاحانوۆتىڭ دا اتىن قوسىپ، جارنامانى جان-جاققا بەرىپ تاستاعانبىز. الايدا مۇحاڭ سول كەزدە قىرعىزستانعا ەلشى بولىپ كەتتى دە كەشكە قاتىسا المايتىن بولدى. سوسىن ساحناعا م. شاحانوۆ بولىپ امالسىز ءوزىم شىقتىم. حالىق جىلى قابىلدادى. ءبىراق كەي اعايىندار مۇحاڭا: «كوپەن ءسىزدى كەلەمەجدەدى» دەپ اراعا وت تاستاپتى. سوعان يلانعان اعام كوپكە دەيىن قىرىن قاراپ ءجۇردى. بىردە سول شىعارمامدى مۇحاڭنىڭ وزىنە ورىنداپ بەرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قولىمدى ارى-بەرى سەرمەپ، م. شاحانوۆ وبرازىن بارىنشا ءدوپ كەلتىرۋگە تىرىستىم. مۇحاڭ دا ريزا بولدى. ايتسە دە: «سەن ماعان ءتيىسىپ، ءاجۋالاعان جەرلەرىڭدى بۇگىپ قالعان جوقسىڭ با؟» دەپ سۇرادى. «جوق، ءبارى وسى» دەدىم. مۇحاڭ: «ماعان جىگىتتەر باسقاشا جەتكىزىپ ەدى» دەدى دە وكپە-رەنىشىن ۇمىتىپ، قايتادان جادىراپ شىعا كەلدى» دەگەن كوپەكەڭە: «ءبىراق ءوزىڭىز دە كەيىن شىڭعىس حان جەزدەڭىزدى قولداپ، قىتىعىنا ءتيدىڭىز- اۋ دەيمىن» دەپ قويدىم. كوپەكەڭ: «ءيا، ول دا بار. ءبىراق مۇحاڭا ارنالعان العاشقى پاروديادا بوتەن وي جوق بولاتىن. كەي اعايىنداردىڭ «قامقورلىعىنىڭ» ارقاسىندا مۇحاڭمەن ارامىز اجىراپ كەتە جازدادى عوي» دەپ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

تومەندە بەرىلىپ وتىرعان سول ءازىل. وقىپ كورەلىك. مۇحاڭنىڭ ستيلىمەن وقىلسا كەرەمەت شىعادى. كوپەكەڭنىڭ ءوزى وقىسا ءتىپتى قۇلپىرادى.

- كوپەن ءىنىم!

سەنىڭ مىناۋ كەشىڭدە دە

اينىمايتىن اعاسى دەپ،

جىرتىلمايتىن جاعاسى دەپ،

بار ەدى عوي باعاسى دەپ،

راقمەت، بۇگىن ماعان ءسوز بەردى.

ءبىزدىڭ اۋىل ەسىڭدە مە؟

بىرەسە ءشاۋىلدىر دەپ،

بىرەسە قىزىلقۇم دەپ،

بىرەسە وتىرار دەپ،

تالاي-تالاي وزگەردى.

بىلەسىڭ بە مەن وزگەرگەن كەزدەردى؟

بىرەسە پوليگون دەپ،

بىرەسە كونگرەسس دەپ،

بىرەسە جەلتوقسان دەپ،

بىرەسە ارالىم دەپ،

كوپ وزگەرىپ، كوپ سابىلدىم، قاراعىم.

ەندى، مىنە، بىشكەككە

ەلشى بولىپ بارامىن...

...و جاساعان!

قالاي قاشىپ قۇتىلام دەپ ماسادان

ءبىر جۇمىرباس ءتۇن ىشىندە

تام ۇستىنە جاتىپتى.

جاتا سالىپ قالىڭ ۇيقى قاتپارىنا باتىپتى.

«تاۋىقسىز دا تاڭ بوزارىپ اتىپتى».

سودان كەيىن سول جۇمىرباس نە ەتىپتى؟

تام ۇستىندە جاتقاندىعىن تارس ۇمىتىپ كەتىپتى.

دارەت قىسسا امال بار ما؟

اتىپ تۇرىپ اپىل-عۇپىل جۇرگەندە

تورعايداي بوپ توپ ەتىپ

تام ۇستىندە قۇلاپ ءتۇستى ءبىر دەمدە.

كوك ەسەكتىڭ تۇياعىنداي

قاپ-قاتتى ەكەن جەر ءتىپتى.

جازىم بولىپ جۇمىرباستىڭ

قول-اياعى بىردەي سىنىپ مەرتىكتى.

ويىندا جوق ەش كۇدىك،

ءبىر دوسى كەپ حال سۇرادى كەشكىلىك.

جان قىسىلىپ جاتقان كەزدە

جاناشىرلىق وسى ما؟

قىبىر ەتىپ كىرپىگى،

جىبىر ەتىپ ەرىنى،

ول بىلايشا جاۋاپ بەردى دوسىنا:

- نە ەتەمىن؟

ءحالىمنىڭ قالاي ەكەنىن

بىلگىڭ كەلسە، تام ۇستىنەن قۇلاپ كور!

و، وقىرمان، وسىنى ويلاپ تەڭسەلەر،

سىقاقشىنىڭ ءحالىن بىلگىڭ كەلسە ەگەر

تام ۇستىنەن قۇلاعانداي،

توسەك تارتىپ سۇلاعانداي،

ءحالىڭدى كەپ سۇراعانداي، سەن دە سىقاق جازىپ كور.

كوپەن ءىنىم!

وتىراردا سەن دە تۋدىڭ،

وتىراردا مەن دە تۋدىم.

جاسىم ۇلكەن، سوندىقتان دەمدە تۋدىم.

جاسىڭ كىشى بولعاسىن كەندە تۋدىڭ.

 قاسقاسۋدى ءبىر اينالىپ،

وتىراردى شىر اينالىپ،

تۋعان جەرگە ءجيى بارىپ تۇرامىز.

سوندا ەستىگەن بار ەدى عوي ءبىر اڭىز.

ايتايىن،

ايتايىن دا قىرعىزىما قايتايىن.

...قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەن بالاسىنا اكەسى كەپتى.

كەپتى دە بىلاي دەپتى:

- بالام!

ەشقايدا كەتىپ قالما،

قازىر ارقان اكەپ شىعارىپ الام!..

سول سياقتى ءوزىڭ دە

ساتيرانىڭ قۇدىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن بالاسىڭ.

قىرىق جاستان قىر اسساڭ دا نالاسىڭ.

بارسەلوناعا بارمادىم دەپ،

قامقورلىققا المادىڭ دەپ،

وكپەلەمە، سەن ماعان!

شەبەرلىكپەن شەگەندەسەڭ قۇدىقتى

سەن بولاسىڭ مۇراگەر.

ارقان اكەپ شىعارمايمىن مەن سەنى،

ءتۇسىپ كەتكەن قۇدىعىڭدا تۇرا بەر.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-93

 م. شاحانوۆتىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقيتىندار وتە كوپ. نەگىزىنەن جاتقا وقىلاتىن ولەڭدەر... ءيا، ولاردىڭ دەنى ىلگەرىرەكتە جازىلعان. جالپى م. شاحانوۆتى م. شاحانوۆ جاساعان سول ولەڭدەر. ءبىز سولاي ويلايمىز. سوعان وراي مۇحاڭا قاراتا: «ساياساتتا نەسى بار، ولەڭىن جازىپ جۇرە بەرمەي مە؟!» دەپ سىن ايتىپ قوياتىندار دا بار.

الگىندەي اڭگىمەلەر م. شاحانوۆ قوعامدىق جۇمىستا بەلسەندىلىك تانىتقان كەزدە ايتىلا باستايدى. وسى ىڭعايداعى اڭگىمەنى مۇحاڭنىڭ ارىپتەستەرى دە قاۋزاپ قويادى. ولار نەگىزىنەن: «بۇرىنعى ولەڭدەرى كەرەمەت ەدى» دەگەندى قاپەرگە الادى. مۇنداي پىكىرلەردى دە جوققا شىعارا المايسىڭ. راس، مۇحاڭ جاس كەزىندە جۇرەكتى تەربەيتىن نەبىر ليريكالىق ولەڭدەر جازدى. الاۋلاعان سەزىمگە قۇرىلعان اندەرى دە از ەمەس. الايدا شەتەلدىكتەر م. شاحانوۆتى نەگىزىنەن كەيىنگى جىلدارى جازىلعان ولەڭدەرى ارقىلى تانيدى.

مۇحاڭنىڭ ءوزى دە كەيىنگى جىلدارى جازىلعان ولەڭدەرىن بۇرىنعىلارعا قاراعاندا جوعارى قويادى. ەندى اشىق ايتپايدى. ءبىراق ءبىز قاسىندا جۇرگەن سوڭ ەپتەپ سەزەمىز.

جارايدى، ساياسي ماندە جازىلعان ولەڭدەردى مىقتى ولەڭدەر ساناتىنا قوسپاي-اق قويالىق. ءبىراق فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمدارعا قۇرىلعان ولەڭدەرىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ايتۋلى تۇلعالار نازارىنا ىلىنگەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. بۇل تۋىندىلارىن مۇحاڭنىڭ ءوزى: «مەنىڭ ءبىر ولەڭىمدە بىرنەشە روماننىڭ جۇگى جاتىر» دەپ باعالايدى. ونى مۇحاڭ عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدەگى اقىل-وي يەلەرى دە سولاي باعالايدى. ماسەلەن ءبىر عانا «كومپيۋتەر باستى جارتى ادامدار» اتتى ولەڭىنىڭ ءوزى بۇكىل الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. ال ءبىز بولساق... راس، ول ولەڭدەر دە مىقتى.

مۇحاڭنىڭ اراكىدىك شىعارماشىلىق كەشى ءوتىپ تۇرادى. سوعان وراي كونسەرتتىك باعدارلاما جاسالادى. شىعارماشىلىق كەشتە ورىندالاتىن اندەر ىرىكتەلەدى. مۇحاڭ: «مىنا ءانىمدى تىڭداپ كورىڭدەرشى» دەپ كوپ ورىندالا بەرمەيتىن ءبىر ءانىن ىڭىلداپ ورىنداپ بەرەدى. ءار شىعارماشىلىق كەشى جوسپارلانعان سايىن وسىلاي ءوزى ىڭىلداپ ورىنداپ بەرەتىن، ءبىراق انشىلەرگە ۇناي قويمايتىن بىرنەشە ءانى بار. مۇحاڭ كەيدە سول اندەردى ورىنداتامىن دەپ ءشامشى قالداياقوۆپەن بىرلەسىپ جازعان ايتۋلى اندەرىن دە ەشكىمگە ايتقىزباي قويادى. وندايدا ءبىز ۇدايى مۇحاڭا قارسى شىعامىز. سوندايدا مۇحاڭنىڭ بىزگە جابىرقاي ما، الدە ايانىشپەن بە قاراعانىن بىرنەشە رەت اڭعارعام. ءبىراق تۇسىنبەپ ەدىم ءدا.

 ءيا، ءبىز م. شاحانوۆتى ءوز تۇسىنىك دەڭگەيىمىزدە باعالاپ ءجۇرمىز. سوندىقتان دا: «ولەڭىن جازىپ جۇرە بەرمەي مە؟!» دەپ قويامىز. ولەڭ بولعاندا دا ماحاببات تۋرالى جازعانىن قالايمىز. وسى ءسوزدى باسپا ءسوز بەتىندە دوسقان جولجاقسىنوۆ ايتىپ ەدى. ول كەز مۇحاڭنىڭ «قازاقستاندىق ۇلت» ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن كەزى. سول كەزدە «قازاقستاندىق ۇلتتى» قولداپ شىققان د. جولجاقسىنوۆ مۇحاڭا: «ولەڭىڭىزدى جازىپ، تىنىش جۇرمەيسىز بە؟!» دەگەن سىڭايدا اقىل ايتقان بولاتىن. وسىنداي ۇلاعاتتى ءسوز بيبىگۇل تولەگەنوۆا اپامىزدىڭ دا اۋزىنان شىقتى. ول كىسى بۇل ءسوزىن مۇحاڭا قارسى ارنايى وتكىزگەن باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا ايتتى. ءبىز ءجاي، جۇرت بىلەتىن ماسەلە بولعان سوڭ قاپەرگە سالىپ جاتىرمىز. كەزىندە وزدەرى باسپا سوزدە شۋ جاساعان. ءبىز تەك ەسكە تۇسىردىك.

 مۇحاڭ اقىن. سوندىقتان ولەڭدى ەشكىمنىڭ قولقالاۋىنسىز-اق جازدى. بيبىگۇل اپاسى مەن دوسقان ءىنىسىنىڭ اقىلىنا جۇگىنگەندىكتەن ەمەس، ءوز قالاۋىمەن جازدى. دۇنيەگە بىرىنەن ءبىرى وتكەن جاڭا جىرلار، جاڭا كىتاپ كەلدى. ءبىراق بيلىك ون مىڭ تيراجبەن شىققان كىتابىن وقىرماندارعا جەتكىزبەي كامپەسكەلەپ، تۋراپ تاستادى.

ءسىرا ەندى مۇحاڭا: «ولەڭ جازباي-اق ساياساتپەن اينالىسىڭىز» دەپ ايتامىز-اۋ، شاماسى...

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-94

«باعالاساڭ ماحابباتتى باعالا...» م. شاحانوۆ ءبىر ولەڭىندە وسىلاي دەپتى. تاعى ءبىر انىندە: «سۇيمەگەندەر ساعىنبايدى» دەيدى.

«جانارىڭدا سەنىڭ،

 جاتىر ەكەن مەنىڭ تاعدىرىم» دەپ تە ءان شىرقاتادى. «تاناكوزى» ءوز الدىنا بولەك دۇنيە. جالپى مۇحاڭ ماحابباتتى ءبىر ادامداي-اق جىرلاعان. ءبىراق سولاي بولا تۇرا ءوزى: «رۋحاني تەرەڭ ءتۇيسىنۋ جوق كەزدە ماحاببات تا جوق» دەگەن كەسىمدى بايلامدى ۇستانادى. سوندا «رۋحاني تەرەڭ ءتۇيسىنۋ» دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ بۇل ساۋال م. شاحانوۆقا سان رەت قويىلعان. مۇحاڭ ماحابباتتى نەگىزىنەن ەۆەرەست شىڭىنا بالايدى. ال ول شىڭ باسىنا كوتەرىلۋ ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيتىن باقىت. سوندا قالاي، ادامداردىڭ دەنى ماحاببات اۋىلىنا قونسى قونا الماي ما؟ وسى ىڭعايدا قويىلعان ساۋالدارعا مۇحاڭ: «سول تاۋعا قاراي باعىت ۇستاعاننىڭ ءوزى از تابىس ەمەس. بىرەۋ ماحاببات تاۋىنىڭ ەتەگىنە جەتەدى. بىرەۋ ودان ءسال جوعارى كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك تابادى. بۇلار - ماحاببات ءمانىن تۇيسىنگەن جاندار. بولماسا ادامداردىڭ دەنى باسقا جاققا لاعىپ كەتەدى. ءتىپتى كوپ ادام ۇشپا سەزىمدى، ۇيلەنۋدى ماحاببات دەپ ويلايدى» دەي كەلە:

«زور اقىرعان داۋسىمەن سەلك ەتكىزەر دالانى،

ەسەكتەر دە ءسۇپ-سۇيكىمدى قودىق تۋا الادى» دەپ ءبىر-اق قايىرادى.

مۇحاڭنىڭ ايەل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى مۇنداي ۇستانىمىن سان رەت ەستىگەنمىن. كەيدە: «وسىنداي ويعا قاشان كەلدى ەكەن-ەي» دەپ ويلاپ تا قويامىن. بولماسا ءبىز م. شاحانوۆتىڭ:

«مەن ودان دا بۇكىل ادام اڭساعان،

بۇكىل ادام سان مىڭ جىلدار ارمان ەتىپ شارشاعان،

ازى جەتىپ، ال سان مىڭى تەك ەلەسىن تامساعان،

كەز كەلگەننىڭ باقشاسىنا پىسپەيتىن،

كەز كەلگەننىڭ ۋىسىنا تۇسپەيتىن،

زور ماحاببات تىلەيىنشى مەن ساعان،» - دەگەن ولەڭ جولدارىن جاتتاپ وسكەن ۇرپاقپىز عوي.

الايدا مۇحاڭ جاس كەزىنىڭ وزىندە-اق «زور ماحابباتتىڭ» ەۆەرەست شىڭىنىڭ باسىندا بولاتىندىعىن اڭعارتقان ەكەن. ءبىراق سول شىڭعا قول ۇستاسىپ باراتىن ادامدى تابۋ ءجۇدا قيىن ەكەن ءدا. پۋشكين جارىقتىقتىڭ ءوزى ونى 113 قىزدىڭ ىشىنەن، ال ءوزىمىزدىڭ اباي اتامىز بەس ايەل ىشىنەن تاپپاعان كورىنەدى. مۇحاڭ ءوز ولەڭىندە وسىنداي وي ايتادى. مەن اباي اتامنىڭ ايەلدەرىن سانامالاپ ۇشەۋدەن اسىرا المايمىن. راس، توعجاندى قوسىپ، تورتەۋگە جەتكىزدىم. مۇحاڭ: «بەسەۋ» دەيدى.

م. شاحانوۆ تا ەۆەرەستكە بىرگە شىعار سىڭارىن ءبىراز ىزدەگەن ادام. سوعان وراي ءۇش رەت ۇيلەنگەن. ءالى دە سول شىڭعا نازار سالىپ قوياتىنىن اڭعارام. بىردە مۇحاڭنان نازىك جاندىلار قاۋىمىنا دەگەن كوزقاراسىن سۇراعانىمدا: «ەۆەرەست شىڭىنا كوتەرىلە الماعان ايەلدەردىڭ ءبارى ءبىرىڭعاي بولىپ كەلەدى. ءتىپتى ارماندارى دا بىردەي بولادى» دەگەن. مەن: «سوندا شىنايى ماحابباتتى قالاي تۇسىنەمىز؟» دەگەنىمدە مۇحاڭ: «شىنايى ماحاببات ەكى دارا، ەكى ىڭكار جۇرەكتىڭ شىرقاۋ سانا بيىگىندە جولىعۋى» دەپ جاۋاپ بەردى.

ءيا، ماحاببات دەگەنىڭ دە ءبىر الەم. الەم ەمەس، تاۋ. ەۆەرەست. بىرەۋگە عاشىق بولعان ادامنىڭ باسى اينالىپ، كوزى تۇناتىنى سودان-اۋ دەيمىن ءدا...

جالعاسى بار