وندا «م. شاحانوۆ شاپالاق جەپتى-مىس» دەيتىندەر دە بار - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-90

م. شاحانوۆتىڭ 1989-جىلى كرەمل مىنبەرىنەن جەلتوقسان وقيعاسى شىندىعىن جايىپ سالعان ايگىلى ءسوزىن جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى بىلەدى. مۇحاڭنىڭ بۇل ەرلىگى گ. كولبين ءۇشىن دە، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار ءۇشىن دە توسىن جاي بولدى. سول ءساتتى تەلەديداردان سان رەت كوردىك. ءبىراق اقيقاتتىڭ ايتىلعانىنا قۋانعان حالىق قالاۋلىلارىن بايقاي المادىق.

بىرەۋىنىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ، كوزىنە قان تۇنسا، ەكىنشىسى - قۇيرىعىنا ءبىز سۇققانداي بايىز تاۋىپ وتىرا الماي كەتتى. قازاق: «توبەدەن جاي تۇسكەندەي بولدى» دەپ وسىندايدى ايتادى. سول كورىنىستىڭ ءوزى-اق مۇحاڭ اشقان جەلتوقسان اقيقاتى شىندىعىنىڭ بار جاۋاپكەرشىلىگى م. شاحانوۆ موينىنا ارتىلعانىن اڭعارتادى. ول جاۋاپكەرشىلىكتى وسى ۋاقىتقا دەيىن سول كەزدەگى قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ بىردە بىرەۋى بولىسكەن ەمەس. دەمەك جاسالعان ەرلىك تە تەك م. شاحانوۆقا تيەسىلى. الايدا سول ەرلىكتى جوق بىرەۋمەن بولىسكىسى كەلەتىندەر اراكىدىك ءارقيلى وسەكتەردىڭ ورىستەۋىنە دە جول اشىپ قويادى. وندا «م. شاحانوۆ شاپالاق جەپتى-مىس» دەيتىندەر دە بار. بوس ءسوز. ول اڭگىمە اقيقاتىن دا الداعى ءشاي اڭگىمەسىنىڭ بىرىندە جازاتىن بولامىز.

سونىمەن قازاق حالقى كۇتكەن ءسوز كرەمل مىنبەرىنەن ايتىلدى. ەرلىك جاسالدى. ال جاسالعان ەرلىك باعالانۋى ءتيىس. ك س ر و كۇيرەدى. تاۋەلسىز ەل بولدىق. ءبىراق ءبىزدىڭ بيلىك م. شاحانوۆقا راحمەت ايتۋدى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى ءدا. الايدا مۇحاڭ ايگىلى ءسوزىن ايتىپ بولىپ، كرەمل مىنبەرىنەن تۇسكەن كەزدە قولىن قىسىپ، ارقاسىنان قاققان ءبىر ادام بولدى. ول - ا. ساحاروۆ ەدى. ءسال كەيىندەۋ ب. ەلتسين دە مۇحاڭ جاعىنا شىقتى. وسى ايتۋلى ەكى تۇلعا م. شاحانوۆقا قورعان دا بولدى، جەلتوقسان وقيعاسى شىندىعىنىڭ بەتى اشىلۋىنا سەپتىگى دە ءتيدى.

ول اڭگىمەنى دە الداعى ءشاي ەنشىسىنە قالدىرىپ وتىرمىز. بۇگىنگى ايتپاعىمىز...

مۇحاڭ ا. ساحاروۆپەن دە، ب. ەلتسينمەن دە وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان ادام. وتكەن ءشاي اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە ب. ەلتسيننىڭ مۇحاڭ سومكەسىن كوتەرىسكەن پرەزيدەنتتەردىڭ ءبىرى ەكەنىن جازدىق-اۋ دەيمىن.

سول سياقتى ا. ساحاروۆ تا م. شاحانوۆقا ءشاي قويىپ بەرگەن تۇلعانىڭ ءبىرى. ول ءشاي قويىپ قانا قويماعان. ءسوزدى م. شاحانوۆتىڭ وزىنە بەرەيىك: «بىردە ا. ساحاروۆ ەكەۋمىز مەنىڭ قوناق ۇيدەگى بولمەمە كەلدىك. اسىعىس شىعىپ كەتكەندىكتەن ءۇستول ۇستىندە ىدىس-اياق جينالماي قالعان ەكەن. سوعان قول سوزا بەرگەنىمدە تەلەفوننىڭ شىلدىرلاي قالعانى. ار جاقتاعى ادام ماڭىزدى ءبىر شارۋالاردى ايتىپ، مەنى ءبىراز بوگەدى. تەلەفون تۇتقاسىن ورنىنا قويىپ، كەيىن بۇرىلسام، قوناعىم ىدىس-اياقتى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جۋىپ قويىپتى. مەن قىسىلعاننان: «مۇنىڭىز قالاي... مەنى ۇياتقا قالدىردىڭىز عوي» دەسەم، ول كىسى: «ۇيرەنگەن شارۋا عوي» دەپ قويادى. سول كەزدە تەلەفونى بار بولعىر تاعى دا شىلدىرلاي قالدى. بۇل جولعى قوڭىراۋ الماتىدان ءتۇستى. تاعى دا ءبىرشاما بوگەلدىم. سول ۋاقىت ارالىعىندا قوناعىم ءشاي جاساپ تا ۇلگەرىپتى» دەگەن مۇحاڭ ا. ساحاروۆتىڭ قاراپايىمدىلىعى تۋرالى ءبىراز اڭگىمە ءوربىتىپ ەدى.

مۇحاڭنىڭ ب. ەلتسينمەن دە قارىم-قاتىناسى وسى تۇرعىدا بولعان. ءسوزدى تاعى دا م. شاحانوۆتىڭ وزىنە بەرەيىك: «بىردە سيەزدەر سارايىندا ۇلكەن جيىن ءوتتى. بارلىق رەسپۋبليكا باسشىلارى، دەپۋتاتتار سول جيىنعا قاتىستى. سونىڭ الدىندا عانا ب. ەلتسين پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان بولاتىن. پرەزيدەنت بولىپ سايلانۋىنا وراي العاشقى ءسوزدى ب. ەلتسينگە بەردى. ول ورنىنان تۇرىپ، مىنبەرگە قاراي بەت الدى. سوناۋ شەتتەن زالعا كوتەرىلىپ، زالدىڭ بەل ورتاسىنا كەلىپ قالعاندا ماعان كوزى ءتۇستى دە، كىلت بۇرىلىپ كەيىن قايتتى. سودان اينالىپ كەلگەن بويى مەنى قۇشاقتادى دا باسقا ەشكىمگە قايىرىلماعان قالپى كەلگەن ىزىمەن قايتا كەتتى. ول ءسويتىپ ءتامام جۇرتتىڭ الدىندا ماعان دەگەن قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ ەدى» دەپ مۇحاڭ ءسوزىن تۇيىندەدى.

ال ءبىز... ءجا، وسىمەن ءتامام.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-91

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەلەردىڭ العاشقى نۇسقاسى وسىدان التى جىل بۇرىن جازىلدى. راس، ءستيلى ءسال باسقاشالاۋ بولدى. مۇحاڭ: «جەڭىل ماسەلەلەردى نە قىلاسىڭ» دەگەن سوڭ قويا سالعانبىز. دەگەنمەن م. شاحانوۆ تۋرالى ايتەۋىر ءبىر قالام تارتۋ ءبىزدىڭ موينىمىزداعى مىندەت ەكەنىن بىلەتىنبىز. ءبىراق ۋاقىتى ءالى كەلگەن جوق شىعار دەپ ءجۇرۋشى ەدىك ءدا. الايدا ءبارى توتەننەن باستالىپ كەتتى. سوڭى ازىرگە كورىنەر ەمەس. مۇنى ايتىپ جاتقانىمىز... قالدىبەك ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ءيا، سول قالدىبەك. كومپوزيتور. كادىمگى قالدىبەك قۇرمانالى. جايساڭ جىگىت. بىزگە جايساڭ. ال وزگەلەرگە... ونى تاعى بىردە ايتارمىز.

ءشاي اڭگىمەسىنىڭ وسىدان التى جىل بۇرىنعى «ءبىسسىمىللاسىن» وسى قالدىبەكپەن اشقانبىز. دوس بولعان سوڭ ەمەس. كۇيەۋ بالا بولعان سوڭ دا ەمەس. ءبىزدى م. شاحانوۆپەن تانىستىرعان قالدىبەك ەدى ءدا. تانىستىرىپ قانا قويعان جوق، «جالىن» جۋرنالىنا قىزمەتكە تۇرۋىمىزعا سەبەپكەر بولدى. سول قالدىبەگىم قازىر: «سوتتالعان ادامنىڭ دا تۇرمەدەن شىعاتىن ۋاقىتى بولدى عوي. ءسىز م. شاحانوۆتىڭ قاسىندا ءالى ءجۇرسىز» دەپ كۇلەدى. بۇل ءسوز استارىندا دا ءمان بار. بىلايعى جۇرتتا: «م شاحانوۆپەن جۇمىس ىستەسۋ وڭاي ەمەس» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. بەكەر ءسوز. بەكەر بولماسا مەرەكە قۇلكەنوۆ مۇحاڭ قاسىندا ورىنباسار بولىپ توعىز جىل، مەن ون بەس جىلعا تاياۋ جۇرمەس ەدىك قوي. ءمان بەرسەك، گاپ مۇحاڭدا ەمەس، مۇحاڭ ارقىلى كەلەتىن «قاۋىپتە». «قاۋىپ» دەپ ءسوزدىڭ رەتىنە قاراي ايتتىق. ال ول «قاۋىپتىڭ» باسىن اشىپ ايتار بولساق، بىرىنشىدەن، م. شاحانوۆتىڭ ادامى رەتىندە بيلىكتىڭ قىرىنا ىلىنەسىڭ. سوعان وراي وزگە ارىپتەستەرىڭ الىپ جاتقان «سىباعادان» قۇر قالاسىڭ. ەكىنشىدەن، مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان ءىس-شارالارعا، ەكىنىڭ ءبىرى بارىپ جاتقان شەتەلدىك ساپارلارعا قالامگەر رەتىندە شاقىرىلمايسىڭ. ءبىز م. شاحانوۆتىڭ قاسىنا كەلگەن كۇننەن باستاپ قارا تىزىمگە ىلىنگەنبىز. ءتىپتى باسقا باسىلىمداردى بىلاي قويعاندا، جازۋشىلاردىڭ ءتول گازەتى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» ءوزى جازعانىمىزدى باسپايدى. سول سياقتى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن وسى ۋاقىتقا دەيىن كىتاپ شىعارعان ەمەسپىز. ءجا، وسىمەن شەگەرەيىك. ءجاي، وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارى «م. شاحانوۆتىڭ مىنەزى جايسىز» دەگەن اڭگىمە اياسىنا كىرىپ كەتەدى ءدا.

قالدىبەككە كەلەيىك. ق. قۇرمانالى مۇحاڭا توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن ادام. جاقىندىعىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى، قالدىبەك 2004-جىلى تۋعان بالاسىنىڭ اتىن - مۇحتار-شاحان دەپ قويعان. ولاي دەپ قوياتىنى... ءسوزدى قالدىبەكتىڭ وزىنە بەرەيىك:

«جيىرما بەستەگى كەزىم. ول كەزدە جازۋشىلار وداعى جانىنان قۇرىلعان «جۇلدىزدار» ادەبي- ونەر بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاراتىنمىن. جۇمىستى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن قارجى قاجەت. قارجى سۇراپ وداق باسشىسى و. سۇلەيمەنوۆكە كىردىم. جاعدايىمدى تۇسىنگەن ولجەكەڭ «جالىن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى م. شاحانوۆقا تەلەفون شالىپ، جۋرنال ەسەبىنەن قارجىلاي كومەك قولىن سوزۋعا ءوتىنىش جاسادى. ءبىر شاڭىراق استىندا جۇمىس جاسايتىندىقتان مۇحاڭ كەلىسىمىن بەردى. ىزدەگەن قارجىمىز قولىمىزعا ءتيىپ، ءبىر جىرعاپ قالدىق. جۇمىسىمىز العا قاراي جىلجي باستادى. ءسويتىپ جۇمىس باستى بولىپ جۇرگەنىمدە ماعان ءابىل اتتى ءبىر كىسى كەلىپ جولىقتى. وتە سىپايى، وتە مادەنيەتتى ادام ەكەن. ۇزاق سويلەستىك. ءوزى ك گ ب- دا قىزمەت اتقارادى ەكەن. ماعان دا سول ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا كەلىپتى. مەن دە مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن قانداي قىزمەتكە دە دايىن ەكەندىگىمدى ءبىلدىردىم. ول قۋانىپ كەتتى.

«وندا سەنىڭ جۇلدىزىڭ وڭىنان تۋدى. وقۋىڭ رەتتەلەدى. تۇرمىسىڭ تۇزەلەدى. ەڭ باستىسى ءۇش بولمەلى ۇيگە يەلىك ەتەسىڭ» دەدى. «ول ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟» دەگەن ساۋالدى كوزىمنەن وقىعان ول: «بار بولعانى م. شاحانوۆتان العان سەگىز مىڭنىڭ ەكى مىڭىن وزىنە پارا رەتىندە قايتا بەردىم» دەپ تۇسىنىك جازىپ بەرسەڭ بولدى. ءبىز سەنىڭ اتى- ءجونىڭدى ءتىپتى ەش جەردە اتامايمىز. م. شاحانوۆتى وسىلاي توقتاتپاساق، ول «جەلتوقسان شىندىعىن اشامىن» دەپ ءتىپتى شەكتەن شىعىپ بارا جاتىر» دەدى.

ارينە، مەن وعان ونداي ساتقىندىققا بارمايتىنىمدى بىردەن ەسكەرتتىم. ونىڭ ۇستىنە ءبىز ءۇي ىشىمىزبەن م. شاحانوۆ جىرىمەن سۋسىنداپ وسكەن ۇرپاقپىز. مەنىڭ العان بەتىمنەن قايتپايتىنىمدى ءابىل دە ءبىلدى. تەكسەرۋ بولدى، ءبىراز قىسىم جاسالدى. ايتەۋىر قولىمىز تازا بولعان سوڭ امان شىقتىق. بولعان جايدى مۇحاڭا دا ايتتىم. ساق بولۋىن ەسكەرتتىم. ءسويتىپ م. شاحانوۆتىڭ وزىنە قۇرىلعان تۇزاقتان امان وتۋىنە مەنىڭ دە سەپتىگىم تيگەن. ال ارمان بولعان ۇيگە مۇحاڭنىڭ دەپۋتاتتىق حاتىنىڭ نەگىزىندە ون ءتورت جىلدان كەيىن بارىپ قول جەتكىزدىم» دەگەن قالدىبەككە: «مۇحتار-شاحاننىڭ مىنەزى قالاي؟ اتتاسىنا ۇقساستىق بار ما؟» دەپ سۇراپ ەدىم، ول: «اۋمايدى» دەدى. سوسىن شىمكەنتشىلەپ ءبىر قايىردى. اتىن ايتىپ تۇرىپ...

ءيا، بۇل قالدىبەك قوي. ءشامشى-قالداياقتى دا تالاي بوقتاعان. يمانعالي-تاسماعامبەتتى دە...

جالعاسى بار