ول كىسى مۇحاڭدى: «ءۇش-اق كلاسس بىتىرگەن» دەپ قىجىرتادى - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-86

م. شاحانوۆ پەن و. سۇلەيمەنوۆتىڭ كەزىندە دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعانىن جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى بىلەدى. ال قازىر...

 مۇحاڭ وتكەندە بىشكەكتەن ورالدى. ول ساپار جايىن جازعانبىز. ش. ايتماتوۆ دوسىنىڭ 90 جىلدىعىنا وراي وتكەن حالىقارالىق شاراعا قاتىسىپ، ءسوز سويلەپ قايتقان بولاتىن. سول شارادا و. سۇلەيمەنوۆ تە بوي كورسەتىپتى. ءبىراق ەكەۋى بىرنەشە رەت قارسى ۇشىراسسا دا امانداسپاي، ءبىر-ءبىرىن تانىمايتىن ادامداي كەيىپ تانىتقان. اتالمىش شارانى ۇيىمداستىرۋشى ءتىسقاققان قۋلار سونى بىلگەندەي ەكەۋىن ءبىر-ءبىرىن كورمەيتىندەي ەتىپ، ەكى بۇيىرگە وتىرعىزىپ قويىپتى.

مۇحاڭنىڭ ءوزى: «وسىندايدا ءوزى ش. ايتماتوۆتىڭ مەن بىلمەيتىن دوستارى قاپتاپ كەتەدى. ءتىپتى كەيدە سولارعا جول بەرىپ، مەنىڭ ءوزىم كەيىن ىسىرىلىپ قالامىن» دەي كەلە: «بىزدە ءبىر ولەرمەن جازۋشى بار عوي. سول الپىس جاسقا كەلگەندە ماعان: «ش. ايتماتوۆقا ءبىر اۋىز قۇتتىقتاۋ تىلەك جازدىرىپ بەرشى» دەپ كۇندە تەلەفون شالىپ، مازامدى العان سوڭ، ءوزىم بىرنارسەلەردى سۇيكەي سالىپ، شىكەڭە قول قويدىردىم دا الگىگە فاكسپەن سالىپ جىبەردىم. سول-اق ەكەن ول: «شىڭعىس دوسىم ماعان قۇتتىقتاۋ جولدادى» دەپ بۇكىل باسپا ءسوزدى شۋلاتتى. قازىر سول دا ش. ايتماتوۆتىڭ ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتالىپ ءجۇر. ولجاستىڭ شىكەڭە دەگەن جاقىندىعى دا سول قۇرالپىلاس. ءبىراق اڭگىمەلەرىنە قاراساڭ ش. ايتماتوۆقا ەڭ جاقىن ادامدار سولار ما دەپ قالاسىڭ» دەپ وسى تۇرعىدا ءبىراز ءجايتتىڭ بەتىن اشتى.

ءجا، ش. ايتماتوۆتى قويا تۇرىپ، ءوزىمىزدىڭ ولجەكەڭە كەلەيىك. سونىمەن م. شاحانوۆ پەن و. سۇلەيمەنوۆتى «دوس بولدى» دەدىك. ەكەۋى بىرلەسىپ «حالىق كونگرەسى» دەگەن پارتيا دا قۇردى. راس، سول كەزدە ولجەكەڭ ماڭىن وزگە ۇلت وكىلدەرى كوبىرەك توڭىرەكتەدى. «نەۆادا- سەمەي» قور قارجىسى كىلتى دە سولاردىڭ قولىندا بولدى. الايدا بۇل ماسەلە دە ولجەكەڭ مەن مۇحاڭ دوستىعىنا سىزات تۇسىرە المادى. راس، پارتيا ۇستانىمى تۇرعىسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر بولدى. ءبىراق ارالارى اجىراي قويعان جوق. ءتىپتى و. سۇلەيمەنوۆتى جازۋشىلار وداعى بيلىگىنەن ىعىستىرۋدى كوكسەگەن كۇشتەر م. شاحانوۆتى ءوز تاراپتارىنا تارتۋعا ارەكەت جاساعان دا كەزدەر بولعان. سول كەزدى مۇحاڭ: «الگىندەي اڭگىمە شىققان سوڭ ولجاسقا باردىم دا: «ءسىز شەتەلگە، اندا-مۇندا ساپارلاعانىڭىزدى ازايتىپ، ءوز ورنىڭىزدان تابىلۋعا تىرىسىڭىز. بولماسا ءسىزدىڭ ورنىڭىزعا مەنى ۇسىنىپ جاتقان كۇشتەر بار» دەدىم» دەپ ەسكە الادى.

ءيا، م. شاحانوۆتىڭ ولجەكەڭە دەگەن دوستىعى مىعىم ەدى. ءتىپتى ول كىسىگە ارناعان ولەڭى دە كەرەمەت. نە ءبىر ايتۋلى شارالاردا ەكەۋىنىڭ جۇپتارى جازىلماي، بىرگە جۇرەتىن. بىردە سونداي مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ۇلكەن شارا الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىندا وتەدى. توردە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى وتىرادى. بىرىنەن ءبىرى اسىپ پرەزيدەنتتى ماقتاعان شەشەندەر ءسوز اراسىندا ن. نازاربايەۆتىڭ سەمەي پوليگونىن جاپقان ەرلىگىن تىلگە تيەك ەتەدى. وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە پرەزيدەنت ءبىراز دارىپتەلەدى.

«نەۆادا- سەمەي» قوزعالىسى، سول قوزعالىستى قۇرعان و. سۇلەيمەنوۆ تۋرالى ەشكىم جاق اشپايدى. سول كەزدە ولجەكەڭ مۇحاڭا: «مۇحتار، ماعان سەنىڭ قولداۋىڭ كەرەك بولىپ تۇر. ەكەۋمىز مىنا جيىندى تاستاپ، سالتاناتتى جاعدايدا شىعىپ كەتەيىك» دەپ ۇسىنىس جاسايدى. مۇحاڭ كەلىسەدى. سول-اق ەكەن، ەكەۋى ورىندارىنان تىك كوتەرىلەدى دە، زالدى قاق جارىپ، سىرتقا شىعىپ كەتەدى. رەسپۋبليكا سارايىندا شىبىننىڭ ىزىڭى بىلىنەتىندەي تىنىشتىق ورنايدى. مۇحاڭ سول كەزدى: «سىرتقا شىققان سوڭ ولجاستىڭ ۇيىنە باردىق. سول جەردەن ءشايلاندىم دا ۇيگە قايتتىم. ۇيگە كىرە بەرگەننەن-اق تەلەفون شىرىلدادى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن ەكەن. تەلەفونداعى داۋىس: «ولجاس ەكۋىڭىزدى پرەزيدەنت كۇتىپ وتىر» دەدى. ولجەكەڭمەن حابارلاستىم. وعان دا تەلەفون شالىنىپتى. باردىق. رەسپۋبليكا سارايىنىڭ جوعارعى قاباتىنا داستارقان جاساپ قويعان ەكەن. ۇكىمەت ادامدارى ەسىك الدىندا قازداي ءتىزىلىپ تۇر. ىشكە ەندىك. پرەزيدەنت ءبىرىمىزدى وڭ جاعىنا، ەكىنشىمىزدى سول جاعىنا جايعاستىردى. ەكەۋمىزدىڭ ءبىراز ماقتاۋىمىزدى اسىرىپ، ءسوز سويلەدى» دەپ ەسكە الادى.

مىنە، وسىلايشا توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولعان ولجاس دوسىمەن مۇحاڭ قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كەتىستى. العاشقى تەكەتىرەس ي. تاسماعامبەتوۆ ءوزى باسقارىپ وتىرعان الماتى قالاسىنىڭ ءىس-قاعازدارىن «مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرەمىن» دەگەن كەزدە باستاۋ الدى. ولجەكەڭ ي. تاسماعامبەتوۆ شەشىمىنە ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى شىقتى. بۇل تۇرعىدا كەزىندە باسپا ءسوز بەتىندە ءبىراز داۋ-داماي بولعان. و. سۇلەيمەنوۆ بۇدان كەيىن دە ورىس ءتىلى مۇددەسى ءۇشىن سان رەت كۇرەسكە ءتۇستى. ءتىپتى پرەزيدەنتكە كىرىپ: «ورىس تىلىندە بەرىلگەن ساۋالعا قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرگەن شەنەۋنىكتەر جاۋاپقا تارتىلادى» دەگەن شەشىم شىعارتۋعا دا قول جەتكىزدى. قىل بۇراۋداي شيىرشىق اتىپ كەلگەن ەكى تۇلعا دوستىعى وسى جەرگە كەلگەندە ءۇزىلدى. قازىر ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن بەتپە-بەت كەلسە دە امانداسپايدى.

ەندى بۇعان نە دەۋگە بولادى؟! ءيا، بارىنە تاريح تورەشى. الايدا سول تاريح مۇحاڭ جاعىنا قاراي ويىسادى-اۋ دەپ ويلايمىن ءدا.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-87

م. شاحانوۆتىڭ جەتى-اق سىنىپتى بىتىرگەنىن «دوستارى» ۇدايى ەسىنە سالىپ وتىرادى. ونى مۇحاڭنىڭ ءوزى دە جاسىرعان ەمەس. ءاردايىم، ءتىپتى جينالىس ۇستىندە دە: «ءبىز دە جەتى كلاستى بىتىرگەنبىز» دەپ قايتالاپ وتىرادى.

م. شاحانوۆتىڭ اتتاسى م. ماعاۋين اعامىزدان دا ءسوز قالماعان عوي. ەكەۋى ايتىسىپ جۇرگەن كەزىندە ول كىسى مۇحاڭدى: «ءۇش-اق كلاسس بىتىرگەن» دەپ قىجىرتادى. كەيدە تاعى جارتى كلاسس قوسادى. مۇحاڭ بولسا اتتاسىنىڭ مۇنداي قاعىتپالارىنا رەنجي قويمايدى. رەجىگەننەن بۇرىن: «وسىعان تۇسىنبەي-اق قويدىم. ول جوعارى ءبىلىمى بارلاردىڭ ءبارىن اقىلدى دەپ ويلايدى. ديپلوم - ادام ءبىلىمىنىڭ ولشەمى ەمەس قوي. سوندا قالاي، قوس-قوس ديپلومى بارلاردىڭ ءبارىن دانىشپاندار ساناتىنا قوسۋىمىز كەرەك پە؟ مەنى قويشى، ابايدان ۇيات ەمەس پە؟ ول كىسى ءتىپتى مەكتەپ تابالدىرىعىن دا اتتاماعان ادام» دەپ رەنىش بىلدىرەدى.

م. شاحانوۆ شىمكەنتتەگى پەداگوگيكالىق ينيستيتۋتتى بىتىرگەن. راس، سىرتتاي وقىپ بىتىرگەن. ەندى ايتەۋىر ءبىر ديپلوم كەرەك بولعان سوڭ وقىعان عوي. بولماسا سول وقۋدى تۇگەسپەي تۇرىپ-اق اتى التى الاشقا ءمالىم بولا باستاعان. سوعان وراي ديپلوم قاجەتتىلىگىن پالەندەي سەزىنە قويماعاندىقتان الگى سىرتتاي وقۋدىڭ ءوزىن شامالى سوزىڭقىراپ جىبەرگەن ءدا. ءيا، قالاي دەسەك تە 10 جىل از مەرزىم ەمەس. بۇل تۇرعىدا مۇحاڭنىڭ ءوزى:

«وقۋ جاعدايىن بىلەيىن دەپ ينستيتۋتقا باس سۇقتىم. جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر تاقتاعا شۇقشيىپ تۇرعان سوڭ مەن دە نازار سالسام، وقۋدان شىعارىلاتىنداردىڭ ءتىزىمى ەكەن. الگى ءتىزىمدى مەن باستاپ تۇرمىن. سول كەزدە ءبىر سىيلى اعايىمىز كەلە قالدى. ماعان دەگەن ىقىلاسى جاقسى ەدى. بۇرىن ينستيتۋت باسشىلىعىندا بولعان ادام. جاعدايىمدى سۇرادى. اعايىم كوڭىلىن تىزىمگە اۋداردىم. ول كىسى قاتتى اشۋلاندى. مەنى جەتەكتەگەن قالپى دەكانعا الىپ باردى. بارعان بويى وعان تاياعىن كوتەرىپ دوق كورسەتتى. ول دا قورىققان بولىپ جاتىر. سوسىن وعان: «مىنا مۇحتاردى تانيسىڭ با؟» دەدى. ول: «ارينە تانيمىز. بۇل ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز عوي» دەدى. «وندا مىنا تىرلىكتەرىڭ نە؟» دەپ ءدوي اعايىمىز دەكانعا تاعى دا شۇيلىكتى. ول: «ءبىر قاتەلىك كەتكەن ەكەن. ءبارىن رەتتەيمىز» دەدى. «رەتتەڭدەر، ەرتەڭگى كۇنى «مۇحتار شاحانوۆ بىزدە وقىعان» دەپ ماقتاناتىن بولاسىڭدار» دەگەن سىيلى اعامىزعا: «ءبارىن رەتتەيمىز» دەپ دەكانىمىز ۋادەسىن ءۇيىپ-توگىپ جاتىر.

ول كىسى شىنىندا دا ۋادەسىندە تۇردى. قولىما ءبىر قۇلاش ءتىزىم بەردى. مەنىڭ قارىز ساباقتارىمنىڭ ءتىزىمى. «وسىلاردى تەز ارادا تاپسىرىپ شىق» دەدى. قاسىما ءبىر جاس مۇعالىمدى قوسىپ بەردى. سول جاس مۇعالىم بۇگىنگى ءدىننىڭ كوسەمى بولىپ وتىرعان ءابساتتار دەربىسالى بولاتىن. جاس كەزى عوي. شاپقىلاپ ءجۇرىپ بار شارۋامدى ءبىتىردى» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى. مەن: «سوندا جەتى كلاستىق بىلىممەن بىردەن ينستيتۋتقا ءتۇسىپ كەتىپ پە ەدىڭىز» دەپ سۇرادىم. ءجاي، اڭگىمە بولسىن دەپ سۇراي سالدىم. بولماسا مۇحاڭنىڭ ينستيتۋتقا تۇسكەنگە دەيىنگى ءبىلىم الۋ تاريحىن ءبىرشاما بىلەمىن. ونى ەندى كەلەسى ءشاي اڭگىمەسىنە قالدىرايىق.

 جالعاسى بار